Иван БУРЦЕВ: Урут да Эйэ туһа диэн тэрээһин бөҕөтө ыытыллара, поэттар ырыа-хоһоон айаллара

Улахан учуонай, миниистир, республиканы гааһынан хааччыйыыга бастакы олугу охсубут специалист, общественник Л.С.Филиппов “Якутский республиканский комитет защиты мира” диэн дьоҕус брошюратын түбэһэ түһэн аахтым. Лазарь Степанович бу комитеты 2002-2007 сс. ытыктанар А.Я.Овчинникова көрдөһүүтүнэн 5 сыл устата салайбытын суруйбут.

​Саха республикатын эйэни көмүскүүр комитета (СРЭКК) олус уустук кэмҥэ үлэлээбитэ ойууланар. Үлэлиир хос, дьону мунньан мунньах ыытар сир, оннооҕор телефон, эгэ харчы мэлигир кэмнэрэ. Урут улахан салайар дуоһунаска хамаандалыы сылдьыбыт киһиэхэ кырдьык да уустук буоллаҕа. Тиийиммэт буолууну, ханна эмэ мустан кэпсэтэр сири көрдөөһүнү, хаһыат үтүөнү оҥордоҕуна ыстатыйаҕын бэчээттиирин, о.д.а. үгүс моһоллору биһиги – общественниктар эппитинэн-хааммытынан билэн аҕай кэллэхпит.

Экология боппуруоһуттан, холобур, күн бүгүҥҥүгэ диэри дьаарханар салайааччы элбэх, тыынар салгына, иһэр уута суох олох уурайарын бэркэ диэн билэр эрээри. Биирдэ санаатахха, Эйэ дьыалатын правительства таһымыгар өйүөххэ сөптөөх курдук да, ол кыаллыбат эбит.

Вице-президент А.Акимов кабинет биэриэх буолан баран албыннаабыт, Эйэ дьыалатыгар суолта биэрбэтэх. Республика президенэ А.Штыров быһаччы дьаһайыан сөп эбит эрээри, аахайбатах, республикаҕа итиннээҕэр буолуох кыһалҕа элбэх диэтэҕэ.

Лазарь Степанович Москвалары кытта сибээс олохтуу сатыыр да, табыллыбатах: Арассыыйатааҕы Эйэ фондатын салайааччытын Л.Э.Слуцкайы (билигин ЛДПР тойоно) көрсөн 45 тыһ. солк. уонна 2-3 мэтээл сыыһын мүччү туттарар. Онон бүтэр, кимтэн да, туох да көмө суох.

Итинник уустук балаһыанньаҕа улахан, күттүөннээх үлэни ыытар кыаллыбата биллэр. Ол да буоллар СРЭКК таах олорботох, олортон саамай үчүгэйэ – норуот артыыһын А.П. Самсоновы республиканы барытын кэрийтэрэллэр. Кини Кыайыы, Эйэ туһунан нууччалыы – сахалыы ырыаларын, бэл, ыраах уһук улуустар кытта дуоһуйа истэннэр “Кыайыы ырыаһыта” диэн хос аат иҥэрэллэр.

СРЭКК ити сылларга 1989 сылтан саҕалаан тахсар “Өйдөбүнньүк” (“Память”) мемориал-кинигэ салгыы сурулларыгар көмө буолбут үтүөлээх. Кинигэ кырдьык да дьоһун – сэриигэ өлбүт, бааһыран эргиллибит үтүө дьоммутун барыларын ааттарын ааттыыр дьиҥнээх өйдөбүнньүк. Кинигэ кылаабынай редакторынан үлэлээбит М.П.Габышев СРЭКК солбуйар бэрэссэдээтэлэ эбит. Итини таһынан, СРЭКК миитиннэри, төгүрүк остуоллары тэрийбит, научнай-практическай конференциялары ыыппыт. Салайар састааба да республикаҕа биллэр А.П.Самсонов, С.И.Тарасов, И.В.Борисов, Н.П.Иксанова, В.С.Попов, А.А.Габышева, О.Ф.Федорова курдук дьоһун дьонтон талыллыбыт.

Бу кэпсиир брошюрам 2020 сылга эрэ тахсыбыт, ол аата Л.С.Филиппов комитеты салайан бүппүтүн кэннэ 13 сыл буолан баран. Кэмигэр, сылааһыгар, куруламмакка тахсыбыта буоллар дии саныыгын. Брошюра сүрүн ис хоһооно: СРЭКК “Дьиэбитигэр эйэ, аан дойду үрдүнэн эйэ” научнай – практическай конференцияны Саха сиринээҕи Эйэ фондатын кытта бииргэ ыыппыттарын, ол түмүгэр рекомендация ылыллыытын туһунан. Тоҕо эрэ, конференция хаһан ыытыллыбыта – сыла, күнэ-ыйа ыйыллыбатах. Ыҥырыылаахтартан 9 киһи тыл эппитэ уонна сыһыаннаах дьон ахтыылара брошюраҕа киирбиттэр. 9 пууннаах рекомендацияҕа СРЭКК бэрэссэдээтэлэ Л.С.Филиппов уонна, бу үлэҕэ туох сыһыаннааҕа биллибэт, хомуньуустар баһылыктара В.Н Губарев илии баттаабыттар. Бука, хомуньуустар үлэлэрин курдук отчуот суруллан Москва куоракка бардаҕа.

СРЭКК чилиэннэрэ В.С.Попов, З.В.Рожина, Н.П.Иксанова, А.А.Габышева уонна О.Ф.Федорова ахтыыларыттан көрдөххө, элбэх үлэ ыытыллыбыт. Эйэни бөҕөргөтүү туһунан араас ис хоһоонноох элбэх сурук РФ правительствотыгар, президенигэр барбыт. Хомойуох иһин, ол суруктар ис хоһоонноро, итилэргэ хоруйдар брошюраҕа киирбэтэхтэр.

СРЭКК-ка правительство бэрэссэдээтэлин араас кэмҥэ солбуйааччылар, норуот суруйааччыта, артыыс, учуонай, суруналыыстар сойуустарын баһылыга, миниистир, суруналыыс курдук үрдүк таһымнаах дьон баалларынан балачча эттээх-сииннээх кинигэ да суруллуон сөбө эбитэ буолуо.

Урут да Эйэ туһа диэн тэрээһин бөҕөтө ыытыллара, поэттар ырыа-хоһоон айаллара, Мииринэйгэ сыл ахсын “Мииринэй эйэни туойар” диэн норуоттар икки ардыларынааҕы фестиваль ыытыллара. Онно Саха сирин бары улуустарыттан эрэ буолбакка, ССРС киин куораттарыттан, Индияттан тиийэ кэлбиттэрин өйдүүбүн. Муоматтан Степан Васильев, Чурапчыттан Анна Барашкова, Уус-Алдантан Петр Копырин, Марфа Свинобоева, Константин Иванов, Амматтан Афанасий Кузьмин, Мэҥэттэн Иван Аргунов Эйэни айхаллыыр толорууларын мииринэйдэр кэрэхсээн истэллэрэ. Л.С.Филиппов брошюратыгар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ССРС сүтүктэрин ахтара оруннаах. Ол гынан баран, Эйэ диэн тугун маннааҕы ыччакка ситэри өйдөтөргө сэрии (гражданскай, Аҕа дойдуну көмүскүүр, Афганистан, Чечня) Сахабыт сиригэр содулун аҕалбыта буоллар.

Холобур, Аҕа дойдуну көмүскүүр ытык сэриигэ сүтүкпүтүн: 62 243 талыы дьоммут ити сэриигэ барбытыттан 40 000 ньургун сэрии толоонугар хаалбытын, ол аата – 70%; 40 000 киһи тыылга хоргуйан, ыалдьан, репрессияланан өлбүтүн; сэрии кэмигэр саха уопсай ахсаанын 15% суох буолбутун, оккупацияламмыт Белоруссияҕа ити сыыппара – 3-4% эбитин; 40 000 тахса сылгыбытын фроҥҥа ыыппыппытын; биһиги Халымабыт, Өймөкөөммүт, Муомабыт, Дьааҥыбыт, Алдаммыт кыһыл көмүһэ “Иккис фроны аһыыга” сүрүн тирэх буолбутун уонна ньиэмэс фашистарын кыайыыны хааччыйбытын. Ытык сэриигэ сүтүкпүт уонна кыайыыны аҕалыыга үтүөбүт хайаан да ахтыллыахтаах этэ. Кыракый республика сир уһугар олорон хайдахтаах сиэртибэ буолбута аныаха диэри ситэ сыаналана илигэ этиллэрэ наадалааҕа.

Дагестантан 1943 сылтан армияҕа ылар тохтотуллубутун, оттон биһиэхэ байыаннай балаһыанньа биллэриллэн аҕыйах ахсааннаах норуоттан сэриигэ ыла турбуттарын, муҥур уһукка тиэрдибиттэрин эмиэ ахтыахха сөбө. Сэрии диэн куһаҕанын, Эйэ диэн күндүтүн ыччакка этиэххэ баара.

Итинэн сибээстээн Америка уонна Англия ССРСка сүҥкэн көмөлөрүн: АХШ аһынан-таҥаһынан, самолеттарынан, байыаннай техниканан көмөтүн уонна Англияны кытта иккис фроны аһан Гитлеры утары сэриилэспиттэрин, уолаттара сэрии хонуутугар хаалбыттарын ахтыахха наада этэ. Оччоҕо эрэ Эйэ диэн туга, сэрии дьиҥ сирэйэ арыллыахтааҕа.

Олоххо хаалыыбыт, дьадайыыбыт туһунан Эйэ диэн тугун дириҥник өйдөтөөрү ахтан ааһар наадалаах курдук. Арассыыйа кылаабынай хомуньууһа Г.Зюганов пленумҥа былааһы кириитикэлиирэ мээнэттэн буолбатаҕа буолуо. Дакылаатыттан сорох түгэннэри хайдах баарынан:

” …Тем не менее в 2022 год Россия вошла с огромной смертностью населения и высокой инфляцией. Задолженность граждан перед банками стала колоссальной – 24 триллиона рублей. Вывоз капитала из страны достиг 72 млрд долларов. Золотовалютные резервы в 640 млрд долларов были размещены за границей. Фонд национального благосостояния 14 триллионов рублей, но и его средства активно “уплыли” за рубеж. Стал действовать закон, разрешивший экспортировать золото, хлеб и металлы, оставляя выручку за границей. Таким образом, даже на фоне нараставшего санкционного давления со стороны Запада “партия власти” продолжала принимать решения компрадорского характера. И вот наступил февраль 2022 года. США и Евросоюз блокировали российские золотовалютные резервы… ”. Оттон Саха республикатын кылаабынай хомуньууһа В.Губарев: ”… Положение основной массы народа, и в первую очередь крестьянства и пролетариата, в Якутии даже не сложное, а скорее всего бедственное. Якутия с населением чуть менее 1 миллиона человек, добывающая алмазы, золото, нефть, газ, уголь и прочие элементы из таблицы менделеева в мировых масштабах, находится на 72 месте по качеству жизни. У нас 16% бедных – людей, живущих на грани нищеты, – это 163 тысячи жителей, из которых 40 тысяч дети… ”.

Бу дьон “итэҕэс-быһаҕас, хаалыы, дьадайыы наар атааннаһа, сэриилэһэ сылдьарбытыттан, Эйэ суоҕуттан тахсар” диэн түмүк оҥорботохторо куһаҕан. Үөһээ ахтыллыбыттары барытын киллэрэн, кырдьыгынан кэпсээн кинигэ оҥорон таһаарар буоллар, ол Эйэ уонна сэрии тугун кэпсии, сырдата туруохтааҕа. Итилэри арааран өйдөөбөттөргө төһөлөөх туһалыа этэй?

Ааспыт ыһыахтарга, спортивнай күрэхтэһиилэргэ ыччаппыт күүс-уох, өй-санаа өттүнэн иннин диэки барбыта көһүннэ. “Дыгын оонньууларыгар” кыайбыт Кэбээйи ыччатын көрөн кэбиһиҥ. Бу уол  дьиэ-уот тэриниэн, оҕо-уруу үксэтиэн баҕарабын. Ыччаты арыгылыыр, табахтыыр, үлэлээбэт, ускул-тэскил сылдьар дииллэрэ сымыйа! Улахан уҥуохтаах, төрөлкөй оҕо үксээбит. Аҕа дойду Улуу сэриитин иннинэ эмиэ итинник эбитэ үһү…

Талыы оҕолорбутун туох инники күүтэр? Эйэ хайдах курдук күндүтүн, сэрии алдьархайа ааспатын дьоҥҥо өйдөтөр общественнай тэрилтэ – СРЭКК баар буола сылдьыбытын туһунан Л.С.Филиппов суруйбут брошюрата кэпсиир. Дьон олоҕор, дьылҕатыгар Эйэ сүҥкэн быһаарар суолтатын тустаах былаас сэҥээрбэтэх, өйөөбөтөх, онон СРЭКК кылгас үйэлэммит. Брошюра ис хоһооно Эйэни көмүскүүр, онон олоҕу араҥаччылыыр общественнай тэрилтэ биһиги республикабытыгар хайаан да баар буолуохтааҕын өйдөтөр. Эйэ эргиллэрэ наада! Аҕа дойду Улуу сэриитигэр аҕатын сүтэрэн, аҕа диэни билбэккэ улааппыт кырдьаҕас киһи санаам итинник.

***

Иван БУРЦЕВ,

22.07.2022 с.