Алгыстаах оһуору туттуоҕуҥ!

“Руна битик ааҕыллан элбэҕи биллибит. Оһуор-битик ис өйдөбүлүн аахтыбыт. Удьуор үөрэҕин оһуортан булан өйдөбүллэрин хат ыллыбыт”, – диэн рунолог Батай Көстөкүүн суруйар.

 

Рунологтар түмсүүлэрэ – “СилиС” РОО суруйарынан, XVI үйэҕэ диэри (нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ) көмүүлэргэ булуллубут оһуордар эрэ саха дьиҥ өйдөбүллэрин тута сылдьаллар. XVII-с үйэттэн оһуор-битик кода алдьанан барбыт.

Өбүгэлэрбит оһуору туттуулара – чараас эйгэни, ол аата Үөһээ уонна Аллараа дойдулары кытары, алтыһарга анаммыт бэлиэлэрэ (знактара). Таҥаска, малга, сэпкэ-сэбиргэлгэ, дьиэҕэ-уокка тус-туһунан знактары тутталлара. Холобур, этэрбэскэ – Аллараа дойдуну кытары алтыһар знагы, оттон бэргэһэҕэ Үөһэ дойдуну кытары алтыһар знагы эрэ  тутталлара. Маны бутуйар сатаммата. Биир чопчу оһуор-битик чопчу туттуллар анал миэстэлээҕэ, кэмнээҕэ.

Аны оһуор-битиги араастаан уларытыы-тэлэритии (дизайннааһын), быһыы-сотуу, аҥаардааһын, умса-тиэрэ быраҕыы –  чараас эйгэни кытары алтыһыыны алдьатар, сороҕор аһара баран төттөрү куһаҕан дьайыыны ыҥырар диэн Батай Көстөкүүн суруйар. Холобур, 2021 сыллаахха, оруобуна пандемия үгэнин кэмигэр,  Доруобуйа сылыгар анаан эмблема оҥорбуттарыгар итинник мөккүөр күөдьүйэн тахсыбыта. Ол “дизайннаммыт” оһуор эти-сиини чэбдигирдиэхтээҕэр төттөрүтүн өл-сүт, быһын, төрүөх төнүннүн диэн суолталанан тахсыбытын туһунан элбэхтик суруйбуттара.

Кэмниэ-кэнэҕэс былаастар: “Мандар Уус сөп диэтэ”, – диэн ытык-мааны кырдьаҕаһынан хахха оҥостуммуттара.

Ол гынан баран рунологтар этэллэринэн:

“Мандар Уус барахсан саха оһуорун мунньубут үтүө өҥөтүн, өбүгэ үгэһин тилиннэрбит махталын мэлдьэспэккэ туран эттэххэ, кини былыргыны сэргэ 17-с үйэттэн бэтэрээ, алдьаммыт кодтаах оһуордары эмиэ мустаҕа эбээт. Кинигэтигэр оһуор быһаарыытын биэрбэт ээ, маннык оһуордар бааллар диэн көрдөрөр эрэ. Оттон саха бэйэтин чиҥ билиитин илдьэ сылдьыбыт кэмэ 16-с үйэҕэ диэри. Ол кэннэ буккуур-тэккиир барар. Биһиги рунаны үөрэтэн ааҕан баран саха билиитин, аан дойдуну анаарыытын, итэҕэлин оһуоругар кистээбит диэн түмүк оҥорон,  ону дьоҥно үөрэтэбит, тарҕатабыт. Орнамены төһө баҕарар туттуохха сөп. Оттон сакральнай знагы – оһуор-битиги туттуу – ала чуо миэстэтигэр уонна чуо аналыгар эрэ туттуллуохтаах. Оччоҕуна эрэ чараас эйгэни кытары сөптөөхтүк алтыһыахпыт”.

Билигин кытайдар да, сахалар да “дизайннаан” алдьаммыт кодтаах оһуор-битиги тутталларын утарсыы бара турар. “Кырыыһы бүрүнэн бүтүөххэ”, – диэн оһуору үөрэтээччилэр бар дьоннорун ыҥыраллар. “Иистээхтэр оһуор тутулун үөрэтиҥ, билбэт буоллаххытына орнаменныыргыт ордук”, – диэн сүбэлииллэр.

Батай Көстөкүүн, “СилиС” салайааччыларыттан биирдэстэрэ:

“Оһуор-бичик өбүгэбит билиитин кистээбит ньымата. Киэргэл эрэ диэн тутах өйдөбүл буолбатах.
Саха таҥаһын, малын оһуордара өбүгэбит билиитин, үгэстэрин, Аан дойдуну анаарбыт билиитин илдьэ сылдьаллар.Таҥалай сон 16-с үйэ таҥаһа, ол сата 1500 сыллардааҕы.
Итинтэн былыргы оһуордаах таҥас суох.

ХИФУ музейын фондугар көмүүттэн көстүбүт 16-с үйэтээҕи оһуордаах чаппараак баар. Биһиги көрөр көҕүөрбүт буолбатах.
Өйдөбүлэ олох атын этэ, Моҕол ураһа таспа курдара кэпсииллэрин батыһарга дылыта.
Символ, знак үчүгэйэ, өйүн таһыма үрдээтэҕин аайы кистэлэҥнэрин аһан иһэригэр.
Былырыын көрбүт, быһаарбыт знагын быйыл өссө дириҥ өйдөбүлү сэһэргии тоһуйар. Дьикти”.

Билигин Дьокуускай уулуссатын киэргэтиигэ сахалыы оһуору аҥардаан уотунан киэргэтэр туһунан сонуну дьүүллэһии бара турар. “СилиСтэр” этэллэринэн эмиэ олох сыыһа код туруоруллаары сылдьар.

“Бу алгыстаах сурук буолбатах, алдьатыылаах сурук. Кырыыс оһуор аҥара көстөр.
Итинник оҥоруу олох сыыһа”, – диэн этэллэр.

“Алдьаммыт оһуор” Доҕордоһуу болуоссатыттан Орджоникидхе болуоссатыгар диэри  туруоруллуохтаах.

“Канон, быраабыла буолар оһуор-битик ойуутун “Аартыкка” элбэхтик таһаарбыппыт”, – диэн “СилиСтэр” санаталлар:

“Былааска бары саха дьоно олороллор. Кинилэр өйдөөтөллөр бары да өйдүөх этилэр. Бас-көс дьон тыла, быһаарыыта дьайыыта күүстээх. Онон тойотторбут-хотуттарбыт өбүгэлэрбит билиитин ылынан, ытыктаан, дьон-норуот олоҕор үтүөнү саҕалларыгар баҕарабыт. Саха оһуорун сокуонунан көмүскэллээх оҥороллоругар баҕарабыт”, – диэн “СилиС” общественнай тэриллии уонна “Олох суола” түмсүү дьоно сүбэ-соргу, илдьит ыыталлар.

***

Aartyk.Ru

P.S.: Оһуор уонна орнамент тус-туһунан.