Туруулаһыы наада

“Ойууру кэрдиини тохтотуохха” диэн кылгас гынан баран дириҥ ис хоһоонноох сурук оҕото “Туймаадаҕа” тахсыбыт. Н.Кириллин олус үчүгэй, саамай кэмигэр, уот харахха этэн санаатын быктарбыта хайаан да кэрэхсэбили ылыахтаах.

Николай Дмитриевич – геолог, мээнэ геолог буолбатах – СӨ Үтүөлээх геолога. Кини ити этэр Амма эҥээрин эрэ сыыйбыт киһи буолбатах, төһөлөөх киэҥ сири, Дьааҥы, Өймөкөөн хайаларын кэрийбитэ буолуой? Кини Мэҥэ сиригэр алмаастаах туруупкалар көстүбүттэрин аан бастаан, сурах хоту буолбакка, дьиҥнээҕинэн сырдатта.

Тимир суол онтон чугас, тулалыыр эйгэни тоҕо сүргэйэн алмааһы ыларга тоҕоостоох түгэн үүннэ. Туруупкалар эрэ аттылара буолбакка тимин суол тулатын тыата барыта кэрдиллиэхтээх.Таһаҕас аҕалбыт тимир көлө кураанах төннүө дуо, кураанах төннөр буоллаҕына ороскуотун хаһан уйунар диэн буолуо турдаҕа. Оннооҕор тимир суол сураҕа да суоҕар Амма баһыгар модун леспромхоз тэрийэн мас кэрдээри былааннаммыттара. Оччотугар Кыыс Амма барахсан иинэн-кууран барыахтааҕын өйдөөн общественность көмүскэлгэ турбута. О.Иванова-Сидоркевич төрөөбүт өрүһүн көмүскүүргэ дьону түмпүтэ. Ольга Петровна барахсан Москваҕа киин телевиденияҕа кытта тиийбитэ, тыл эппитэ. Оччолорго Амма баһын кураанах куйаарга кубулутар былаан тохтотуллубута. Амма баһыгар 46 сыл устата маһын кэрдэргэ көҥүл биэрбиттэрин туһунан Ойуур департаменын биир тутаах үлэһитэ А.Михайлов сырдатта. Сылга 33 мөл.куб. маһы атын региоҥҥа, Кытайга тиийэ ылалларын бопсор да, хонтуруоллуур да бырааптара суох эбит. Үс сыллааҕыта бу тэрилтэ тутаах үлэһитигэр киирэн “Кратон-3” ядернай эһии радиацияттан өлбүт тыатын хонтуруолга ылыҥ, тыа баһаара буоллаҕына улахан иэдээн тахсыа диирбин бу киһи өйдөөбөт, ол эһии туһунан истэ да илик эбит этэ. Бара сатаан Министиэристибэҕиттэн ыйыт, кини итини эһиэхэ эрдэттэн этэр, сэрэтэр эбээһинэһэ диэбитим. Кэлин оһуобай хонтуруолга ылбыт аатырбыттара да, эрэлэ суох дьон, умнубуттара буолуо. Мэҥэ Хаҥалас, Хаҥалас уонна Алдан улуустарыгар куттал суоһаата: Амма, салаалара, Буотама дьылҕалара барыллана охсуохтаахтар, онуоха ити А. Михайлов курдук мух-мах кэпсии сатыыр дьонтон туһа суох.

Маннык түгэҥҥэ суруйааччылар дойдуларын көмүскэлигэр кэлиэхтээхтэр, тыл күүһэ үгүһү быһаарар. Амма, Хаҥалас суруйааччылара Баһылай Харысхал, Дмитрий Наумов, Ойуку ханнаҕытый, бааргытын-суоххутун биллэриҥ эрэ. Сахабыт сиригэр көмүскэлгэ наадыйар сир-уот элбээтэр элбээн иһэрэ долгутар. Итини мин, дьылҕатын барытын алмааска анаабыт, үтүөкэннээх геолог П.Федоров суруйуутун кыбытан дакаастаары гынабын. Петр Титович барахсан саха бастакы көлүөнэ геологтарыттан биирдэстэрэ этэ, тайҕаттан тахсыбакка үлэлээбитэ, ханнык да аакка – суолга тиксибэтэҕэ, наҕараада да ылбатаҕа. Кинини дойдутун кэрэ айылҕата, кини инникитэ мэлдьи долгутарын “Геолог ахтыыта” диэн дьоһун ахтыы кинигэтигэр суруйбута. Онно Лена салаата Молуода өрүскэ үлэлии сылдьан көрбүтүн хайдах суруллубутунан биэрэбин: “… Бу олордохпуна олох сүппэт тыас баар – саас муус бөҕө устарын курдук сыыгынаан олрор. Ону – маны билэ-көрө сатыы сылдьар эдэр киһини туох тутуо баарай? Түргэнник хомунан өрүскэ киирбитим өрүһү толору балык бөҕө Ленаҕа түһэ сылдьар эбит. Дьэ, буолар да эбит! Өрүс толору балык! Сорохтор өрүскэ баппакка балыктар үрдүлэригэр айанныыллар эбит, сөп буола-буола тиэрэ бараннар өрөҕөлөрө кылбачыс гынар эбит. Спинин быраҕан көрбүтүм эгэ блесна тимириэ дуо? Балыктар үрдүлэригэр тэйиэккэлии сылдьар. Балык түүн эрэ түһэр эбит, күнүс сырдыкка сынньаналлара буолуо. Сарсын киэһэтигэр эмиэ итинник этэ. Хомойуох иһин, кэлэ-бара сылдьар буолан хас күн балык түспүтүн билбэппин. Икки атах тугу тулуппата баарай? Бараммат балыктаах эбиппит диэн үөрэ санаабыппыт аҕыйах сыл иһигэр ити элбэх балыгы эспиттэрэ…”. Петр Титович бу ахтыыта толкуйга түһэриэхтээх, ордук республика үрдүкү салалтатын. Салалта айылҕаны харыстыахтаах уорганнара утуйа сыталларын уһугуннартаан, сорудахтаан итинник быһыы тахсыбатын хааччыйа сатыахтаах. АЛРОСА билигин, эмиэ Молуодаҕа курдук, Өлүөнэ Эбэ үтүөкэн салаата Муунаҕа алмааһы хостууру саҕалаата. Ол саҕалааһыны Москваттан Путин, Мииринэйтэн Иванов, Дьокуускайтан Николаев үөрүү – көтүү, уруй -айхал быһыытыгар –майгытыгар тэрийбиттэрэ. Бүлүүнү, Марха өрүһү, онтон Молуоданы АЛРОСА өлөрбүтэ, ама, аны Мууна өлөр уочарата кэлбитэ буолуо дуо? Баар – суох иитиллэр Өлүөнэ Эбэбит икки маанылаах салааларын сүтэрдэҕинэ иинэн-кэхтэн барыа суоҕа дуо? Үрдүкү былааспыт итини улахаҥҥа уурбат буоллаҕына общественность, бу хоруоналаах дьаҥ аастаҕына, бэйэ бодотун ылынан көмүскүүрэ наада.

Биһиги – “төттөрү сүргүөхтэр”

Е.Скрябин “Эллэйээдэбит эһиннэ” диэн киһи аахтар ааҕа олоруон курдук суруйуута тахсыбыт. Манна “төттөрү сүргүөх” диэн сонун соҕус тыллары туттубутун кэрэхсээтим. Быраатым араадьыйаҕа да суох, хаһыакка да биллибэт, туох буолла дии сылдьыбытым, хата баар эбит. Суруйуутун убаастыыр, үчүгэйдик саныыр киһитин Лааһар Оруоһуну көмүскүүртэн саҕалаабыт. Ол ахтыллар “Эллэйээдэ” түмсүүттэн сылтаан үгүс үтүө дьону кытта билсибитин суруйбут. Арай ол дьоно Ермолай тэптэрэн биэрэр Оруоһун Лааһарын сөбүлээбэттэрэ буолуо дии саныыбын, тоҕо эрэ. Ама, Афанасий Осипов, Сардаана Ойуунускайа, Николай Павлов – Тыаһыт кырдьаҕас, эбэтэр Куорсуннаах, ол убаастанар Ф.Пестряков да буоллун, Лааһар Оруоһун суруйуутун дуоһуйа ааҕаллара буолуо дии санаабаппын. Ити суруйуулартан дуоһуйуу ыларга туспа өй-санаа, иитиллии наада буолуо. Ылымматтарын дьон хаста эмэтэ биллэрэн тураллар, ол иһигэр “миигинниин биэс хааһах” диэбиккэ дылы мин эмиэ. Мин ол Лааһар биир дойдулааҕа, бииргэ үөскээбитэ да буолуо, В.Стручков мунньахха дьон ортотугар кэпсээбитин истэммин сөҕөн турабын, ону суруйбутум. 7 тыһ. солкуобай пенсиялаах киһи Сочига баран сынньанарын онно истибиппит. Аны архыыпка сылдьыы уустугуран турар, анкета бөҕөтүн толоттороллор, кимҥин-туоххун билэн, ээххин этитэн баран матырыйаалы көрдөрөллөр, урукку буолбатах, онно суруналыыс дастабарыанньатын көрдөрөр кыра. Билбэтим, баҕар хантан эрэ суруктаах, сорудахтаах киһиэхэ дөбөҥ буолуо. Быһаччы эттэххэ, Оруоһун итинник суруйууларын кырдьык сөбүлээбэппин. Ол ааспыт араллааннаах, тыын тыыҥҥа харбас кэмнэригэр атаҕастаммыттар, балыллыбыттар, хаайыы сорун – муҥун көрөн өлбүттэр кэмэ суох элбэхтэрэ буолуо. Лааһар курдуктар 1937 сыл эбитэ буоллар күннүүр-күөнэхтиир кэмнэрэ буоллахтара. Билигин ньымалара атын курдук. Саха сирин хол-буут араартаан, улуустарынан, түөлбэлэринэн утарыта туруортаан, өстөһүннэрэн, мөлтөтөн сир үрдүттэн симэлийиитин түргэтэтэр ньыма суоҕа буолуо дуо? Ермолай улуу киһи диэн ааттыыр Ойуунускайын ити Лааһарыҥ “сиэтэр да тотуо” суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, Ойуунускай “дайды” киһитэ, Лааһар өлөр өстөөҕө. Өлөр өскө киирбит Өксөкүлээх, Неустроев, Ойуунускай муҥ саатар уҥуохтара ханна баара биллибэт. Туох буруйдарыгар?! Киһи төрөөн баран итэҕэстээх- быһаҕастаах буолуо буоллаҕа. Оттон үтүөлэрэ? Норуот ону бэйэтэ быһаарбыта ыраатта.

Үтүө өрүт урут ахтыллыахтаах этэ. Өксөкүлээх арыгыны иһэр этэ диэххит. Кини итирик сылдьарын көрбөтөҕүм, оччотооҕуга суоҕум, оттон айымньыларын ааҕабын. Улуу айымньылар! Биирдэ баран эттэххэ, Есенин, Маяковскай о.д.а. улуулар арыгыны амсайбат этилэр дуо? Оруоһун бэйэтэ, этэллэрин курдук, арыгылыы сылдьыбыт буоллаҕына итини аан бастаан өйдүөхтээҕэ. Өксөкүлээх үрүҥнэргэ сылдьыбыта диэххит. Ол буккуур кэмҥэ Ермолай биһикки автономияны мыынаммыт үөрэх бөҕөлөөх, киин сиртэн кэлбит Байбал Ксенофонтовы батыһан Маалтааныга хорҕойуохпутун, онтон ытыллыбыт буолуохпутун эмиэ сөп. Иккиэн да “төттөрү сүргүөхтээх” буоллахпыт. Омоллоон оҕонньор эппитэ – тыыммыта, дьону өһүргэппитэ да элбэх, ону хаһыҥ, үгүс үтүөтүн киэр илгэн баран, дуоһуйуу ылыаххыт. Онон Лааһар Оруоһун бэрт, оттон Өксөкүлээх мөкү диэччилэри кытта мин “төттөрү сүргүөхтээх” сөбүлэһэр кыаҕым суох. Ермолай ол урукку хаартыһытын дуу, арыгыһытын дуу түөстэхтэринэ мин эмиэ сөбүлээмээри гынабын, үлэни өрө туппутун, отчутун – масчытын, тыатын сирин быыһыы сатыырын ахтыҥ диэм. Лааһар бултаһар дьоно норуоттарыгар туох да үтүөнү оҥорботох, иһирик иһиттэн кэтээн көрө олорбуттара буоллар баҕар көмүскэһиэм суоҕа этэ. Ону баара хаайыллан сору-муҥу көрбүттэр, сорохтор ытыллыбыттар, атыттар алҕаска тыыннаах хаалбыттар. Ол кыра эбит – күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри, өлөн да баран, эккирэтиллэ, тэпсиллэ сырыттахтара. Баһаарын туһунан. Ааспыт сыл телевидениеҕа Е.Избекова улахан учуонай Н.Архиповы кытта кэпсэтиитин үгүс киһи кэрэхсээн истибитэ буолуо. Баһаарын эдэр студенын Никита Архиповы кэскиллээххин, ыырыҥ ыраатар чинчилээх диэн дойду саамай улахан университетыгар – МГУга бастакы куурус кэнниттэн үөрэттэрэ ыытар. Дмитрий Коркин талааннаах уолаттарын салгыы сайыннара ыыталыырын курдук. Тулаайах аҥаардаах, кыаммат-түгэммэт уолга бу – дьол буоллаҕа дии. Уола университетын ситиһиилээхтик бүтэрэн, сайдан, ситэн-хотон, археолог курдук сэдэх идэни баһылаан кэлэн университекка оҕолору үөрэтэр, учууталлыыр, Никита Деевич аатырар. Дьэ, онтон буолан – хаалан тураллар эбээт, атырдьах маһыныы арахсаллар, хайа -хайалара бэриниэн баҕарбат, өй күрэхтэһиитигэр эстэ сыһаллар. Таһыма таһыгар тахса сылдьар урукку студент уонна үөрэппит оҕотугар баһыйтарыан баҕарбатах кырдьан эрэр учуутал иккиэн “төттөрү сүргүөхтэр” буоллахтара. Ахтан аһарбыт Е.Избекова биэриитигэр Никита Деевич сааһырдаҕын ахсын учууталын Баһаарыны сыаналыыра, ытыктыыра күүһүрэн иһэрин эппитин сөбүлүү истибит элбэх этэ. Ити Лааһар диэн “улуу историк” Баһаарыны үөҕэр, “түөрэр” кэмигэр этэ.

Уопсайынан учуонайдар эйгэлэрэ – уратылаах эйгэ, өй-билии мөккүөрэ олохторун устата арыаллыыр, дьоллуур да, муҥнуур да. “Лазарь Рожин суруйууларыгар тус санаам” диэн эриллэҕэс соҕус ис хоһоонноох, ылбат-биэрбэт тыллаһыылаах да буоллар “айымньыларын” хайгыыра көстө сылдьар ыстатыйаны Н.Ребров суруйда. Кини, Лааһары биир тэптэрэн биэрээччи, “Туймаада” өссө да салгыы бэчээттииригэр эрэнээччи да буоллар, тустаах учуонай – историктар ырытыы оҥорботтор диирин кытта сөбүлэһэбин. Сөптөөхтүк быһаараллара буоллар биһиги “төттөрү сүргүөхтэр” тохтуо этибит. Ол суоҕун тухары Новгородов, Гоголев атын сиргэ баран үлэлээһиннэрэ өй кыайтарыытын түмүгэ буоларын дуу, баҕаларынан барбыттарын дуу билбэт буоллахпыт, холобур, мин – биир “төттөрү сүргүөх” ханнык эрэ Лааһар туойарын ылыммат буоллаҕым. Биир бэйэм үүрдэхтэринэ да дойдубун хаалларбаппын, манна өлөбүн, ол иһин баҕар, ити дьонуҥ күн көҥүллэринэн барбыттара буолуо диибин. Биир биллэр учуонай И.В. Пухов уонна үтүөкэн поэт Баал Хабырыыс Москваҕа олохсуйбуттара, кинилэри ким да үүрбэтэҕэ. Биирэ “Дьулуруйар Ньургун Боотур” нууччалыы тылбааһыгар редактор буолар, олоҥхо үйэтитиллэригэр сүҥкэн кылааты киллэрэр, иккиһэ да айар үлэтин намтаппатаҕа, дойдуларыгар, дьонноругар өһө суохтара. Оруоһун суруйууларын сөбүлээбэт мин эрэ буолбатах , куһаҕана баар – Оруоһун диэн киһи суругун абааһы көрөммүт “Туймааданы” аны атыыласпат буоллубут диэччилэр баар буолан эрэллэр. Саха киһитэ эттэ да этириэс. Ол Лааһары ааҕыма ээ, атын кэрэхсэнэр элбэх, ону аах диири ылынан бэрт. Ермолай сымыйа учуонай Оруоһуну арчылыахтааҕар дойдутун кэрэ айылҕатын көмүскэһэрэ буоллар. Киниэхэ хаачыстыба барыта баар: тыл-өс, билии – көрүү уонна “төттөрү сүргүөх”. Экологтарга ити барыта наада да үгүс өттүгэр тиийбэт. Билигин эдэр көлүөнэ солбук экологтар кэлэн эрэллэриттэн үөрэбит. Ермолай: “ Ньүкэн, мөкү дьон күннэтэ эбиллэ тураллар” – диирин кытта киһи хайдах сөбүлэһиэй? “Үчүгэйдэр” ол кимнээхтэрий? Үтүөлэр Лааһар Оруоһун уонна Ермолай, уоннаҕылар мөкүлэр? Хаҥалас баһылыга А. Добрянцев улуус биир үтүө көстүүтүн – Хачыкаат Туруук Хайатын тимир суолу тутааччыларга биэрэн, тоҕо тэптэриллиэхтээҕин дьахталлар барахсаттар быыһаан ылбыттара. Уонча сыллааҕыта Арчы дьиэтигэр кэлбиттэр этэ, биһигиттэн сүбэ-ама ылан тиийэннэр сууттаһан кыайбыттара. Билигин ол сиргэ дьон, үгүс киһи тоҕуоруһар, сөҕөр-махтайар, дууһата дуоһуйар. Сиинэ бөһүөлэгин ыксатыгар базальт хостотоору ыксал буолбуттаах, эмиэ дьахталлар өрө тураннар айылҕа быыһаммыта. Ермолай олорго тоҕо эрэ суоҕа. Хас да сыл буолла, Томтор Таастан радиациялаах руданы Хачыкаакка Өлүөнэ кытылыгар аҕалан сүөкүүргэ санаммыттарын нэһиилэ тохтоппуппут.

Онтон Алын Бэстээххэ Өлүөнэ кытылыгар химия собуотун тутаары гыммыттарын утардыбыт, хата Хаҥаластар кэлэн күүс – көмө буоланнар эмиэ кыайбыппыт. Ермолай онно баарын көрбөтөҕүм. Онтон Өлүөнэ Улуу Остуолбаларын федералларга биэрии буолла. Туох үчүгэйдээхпитин барытын атын дьон бас билиитигэр биэрэн истэхпитий диэн утарыы буолла. Сылга 200-кэ млрд. солкуобай бюджеттаах Республика 17 мөл. солкуобайы булбат, кыайан көрбөт – харайбат үһү. Былаас барытын батаран иһэргэ баҕата улахан, ону өйөөччүнэн сорох Хаҥаластар буолбуттара, ол иһигэр – Ермолай. Онно кини дьулуспута сүрдээх этэ. Ити аньыыга-хараҕа кыттыһыы буолар. Саха сиригэр аньыы – хара оҥоһуллубута үгүс. Бүлүүгэ ГЭС тутаары Аччыгый уонна Улахан Хааналары үлтүрүтэ тэптэртээбиттэрэ, суох гыммыттара. Чөл хаалбыттара буоллар билигин дьон тоҕуоруһар, киинэҕэ устар, хаартыскаҕа түһэрэр сирдэрэ буолуо этэ. Маннык сүдү харгылары саха бэртэрэ, сатабыллаахтара болуот оҥостон туорууллара диэн кэрэ кэпсээн оҥостуохтаахтара. Туой Хайаны тимирдии – аньыыны оҥоруу. Билигин ол диэкиттэн быһыкка хоруоптар устан кэлэллэрин киһи сөҕө, дьулайа истэр. Харыстаһыах, көмүскэһиэх диэтэххэ кыһалҕа элбэх. Черскэйтэн чугас, Чукотка сиригэр тутуллубут Билибинскэйдээҕи АЭС ресурсата бүттэ, үлэтин тохтотоллор. Онно үйэ аҥаарыгар мунньуллубут ядернай тобоҕу харайар сиргэ – Красноярскайга илдьэр сорук турар. Киин ханаалга Саха сиригэр тимир суол тутулунна ону туһаныахпыт диэн хайыы-үйэ эппиттэрэ. Өлүөнэни таҥнаран Аллараа Бэстээххэ аҕалан сүөкүүллэр дуу, эбэтэр эмиэ Хачыкаакка дуу? Баҕар бопсуу эрэ диэн буолбата буолуо, общественность хонтуруола хайаан да наадата тирээн кэлиэн сөп. Дьэ, манна Ермолай биһикки – “төттөрү сүргүөхтэр” баҕар наада буолуохпут. Уопсайынан биһиги олохпут тобоҕун дойдубут көмүскэлигэр аныырбыт наада этэ. Эдэр экологтарга – Ийэ Сири көмүскээччилэргэ тыл – өс, күүс – көмө буолларбыт.

***
Иван БУРЦЕВ

17.04. 2020 с.