БУМЕРАНГ

Үлэ чааһын бүтүүтэ Лариса Матвеевна тойонун хоһугар үөмэр-чүөмэр үктэнэн сыбдыйан киирдэ. Дмитрий Егорович чаһытын көрүнэ-көрүнэ кумааҕытын сааһылыы олорон “тугуй?” диэбиттии сэкиритээрин өрө көрдө.

– Ыҥыраллар, – диэн сибигинэйэн баран Лариса сөмүйэтинэн үөһэ ыйда.

“Үөһэ?” – Дмитрий Егорович үөһэ сылдьар үөрүйэхтээх киһи, бу сырыыга сэкиритээрин тылыттан тоҕо эрэ, эт-этэ атый гынна.Тоҕо? Туохха?

– Хаһан? – долгуйбут куолаһынан дьахтартан сураста.

– Сарсын сарсыарда аҕыс аҥаарга баар буолуоҥ үһү, – дьахтар хараҕын төгүрүччү көрө-көрө омуннаахтык сибигинэйдэ, эмиэ тарбаҕын чолоҥолотто, – онно, – диэн баран тоҕо эрэ аны сөмүйэтин токурутта.

“Бай!” – кабинет иһигэр күттүөннээҕи түүйбэт нүһэр тыын саба халыйан кэллэ.

***

Дмитрий Егорович түүн сүгүн-саҕын аанньа утуйбата.

Туохха ыҥырбыт баҕайыный? Сэкиритээр нөҥүө илдьиттэппитэ куһаҕан бит. Хайҕаары гыммыта эбитэ буоллар, бэйэтэ эрийиэхтээҕэ. Тугу сыыһа тутуннум? Туох буруйу оҥордум? Ким суолун быһа хаамтым?.. Ээ, була сатаатахтарына тугунан баҕарар киириэхтэрин сөп. Эмиэ… – Дмитрий Егорович сүрэҕэ уолугунан төлө көтөн тахса сыста, – устаары гыннахтара дуу?! Уорбалыыр санаа сүүскэ биэрбиттии дөйүтэн түһэрдэ.

Буолуон да сөп. Михаил Семеновиһы биир-биэс тыла суох ылан ууратан кэбиспиттэрэ эбээт! Сарсыарда үлэтигэр тиийбитэ остуолугар хайыы-сах бирикээс кэтэһэ сыппыт диэбиттэрэ. Ол гынан баран… бу быыбардар ыган кэлбиттэригэр билигин уларытар-тэлэритэр интэриэстэрэ суох, ээ….

Санаата батарбакка ойоҕун сылаас хоонньуттан оронон туран болкуоҥҥа таҕыста. Төттөрү-таары хаамыталаата. Долбуурга уурбут хамсатын ылан умса туттан олорон табахтаата. Сыыһатын-халтытын көрдөөн өйүн бүтүннүү үлэлэттэ. Ханна эмэ сыыһа тылласпытым буолуо дуу?.. Ким эрэ үҥсэн биэрбит буолуохтаах!.. Бэйэ киһитэ!

Салгыы Дмитрий Егорович таҥнарыахсыттары көрдөөн эргимтэтин барытын сыымайдаата. Кими да ордорбото, ойоҕун кытары күтүрүү сырытта. Онтон солбуйааччыта Никиитэ кини миэстэтигэр дураһыйар буолуохтааҕын сэрэйдэ. Бэркэ киниэхэ киирэ-киирэ үөһэлэри мөҕүттүбүтэ буолар этэ. Үктэтэн саҥардан кэбиһэн баран тыллаары! Хара баранаак!!!

Ол гынан баран, Дмитрий Егоровиһыҥ мээнэ тыллаһааччыта суох ээ. Кэһэкэнэ гыммыттара ыраатта. Онон барытын кэтэнэ-манана, сэрэхэдийэ сылдьар үгэстээх. Ордук хоһу суорҕанын да, анныгар саныан куттанар.

Ол гынан баран үүрэ соруннахтарына төрүөт хаһан баҕарар көстүөҕэ. Биир эмэ тойон-хотун аймаҕа дуу, билсиилээҕэ дуу кини миэстэтигэр ымсыырдаҕа. Ол эрээри биир өттүнэн, ыҥырбыт буоллаҕына, кэпсэтээри гыннаҕа дии, эбэтэр кими эрэ утары куомуннаһаары…

Туох диэн этиэн сөбүй? Бу тэрилтэҕэ уонча сыл КИНИЭХЭ бэриниилээхтик үлэлээн кэллэ. Оҕотун-уруутун, дьиэтин-уотун аахсыбакка, быраҕан туран, КИНИ сорудаҕын барытын толоро сатыыр дьүккүөрдээх сырытта. Ойоҕуттан араҕыс да диэтэҕинэ, арахсыах айылаах. Арай, кырдьык уураттахтарына, ханна барабын?

Дмитрий Егорович этэ дьардьайан ылла, сүрэҕэ ытырбахтаата, салгына хойунна. Салҕалас буолбут илиитинэн пижаматын сиэбин хастан, “Валидол” ылан тылын анныгар угунна.

***

Сарсыарда саҥа көстүүмүн кэттэ. Саҥата-иҥэтэ суох кофе истэ. “Хойутаабатах киһи” – чаһытын көрүннэ. Дьиэтин аанын сабан тахсарыгар, ойоҕо кэнниттэн салгыны хайыта тыытан кириэстии хаалла.

Оруобуна аҕыс чааска тойонун приемнайыгар кэллэ. Сэкиритээрэ саҥата суох олоппоһу ыйан кэбистэ. Урут син кэпсэтэр-хайыыр буолара. Билигин дорооболоспутугар барбах төбөтүн хоҥкук эрэ гынан ылла. Ама, бэлиэр уһулан эрдэхтэрэ дуу? Эмин ылан тылын анныгар батары биэрдэ.

Аан үрдүгэр турар чаһы стрелката сөкүүндэни ааҕан чаллыргыыр тыаһа эчи улааппытын! Аҕыс аҥаар чугаһаатаҕын аайы стрелка Дмитрий Егорович тиһэх күннэрин өссө суостаахтык ааҕан барда. Тымныы көлөһүн сар гына түстэ.

– Киириҥ! – диэн туруупканы иһиллээн олорор сэкиритээр тоҥ куолаһынан Дмитрий Егоровиһы дьаһайда.

Дмитрий Егорович ууллубут сүһүөҕэр аат харата эрэ бадьаалаан турда. Кыра-кыратык атыллаан ыарахан халҕаҥҥа тиийдэ. Сэниэтэ эстибит нукаай илиитинэн ааны бэрт ыарырҕатан аста. Икки хос ааны тыаһа суох аста, чуумпутук сапта. Онтон уҥуохтуун куччаан, арҕастыын синньээн, харахтыын өһөн хохоллон туран, уһун остуол уһугар багдаллан олорор томороон тойоҥҥо эҕэрдэ ыытарга холонон көрөөхтөөтө:

– Үт-түө сарсыарда…н… – иһиллэр-иһиллибэт эҕэрдэтин дуома аадырыһыгар тиийбэккэ хардата суох ханныа эрэ суураллан хаалла.

Суостаах тойон кыра-хара киһи сыһыллан-соһуллан киирбитигэр кымаардаан да көрбөтө. Халыҥ кумааҕы үрдүгэр нөрүйэн олорон биирдии-биирдии лиистэри арыйан уу-чуумпуга суугунаан эрэ ааһар.

Син балайда буолан баран, улуу тойон аа-дьуо ачыкытын үрдүнэн быт саҕа чаҕырын уотунан хаарыйан дьөлө көрөн ылла. Дмитрий Егорович эрэйдээх чаҕылҕаҥҥа оҕустарбыттыы кутталыттан суулла сыста.

– Дьэ… Дмитрий Егорович… – тойон кимэн киирэр тыла-өһө өс хоту тыаһа-ууһа суох саҕаланна. Онтон – Куһаҕан…

Дмитрий Егорович хараҕа ирим-дьирим буолла, атаҕын анныттан сирэ кутаҥнаан куотан барда.

– Дьэ, оччуоккун туох ааттаах кэбилээн оҥордуҥ?!

Дмитрий Егорович сүрэҕэр ыттарда, тыына хаайтарда.

-Эн бааччайыыгыттан көрдөххө, биһиги, – икки ытыһын нэлэтэн үөһэ диэки таһаарда. Дмитрий Егорович фара уотугар тутуллубут куобах курдук хараҕа быччайан эрилис-турулус көрдө. – Тугу да үлэлээбэт, судаарыстыба үбүн халтай ыскайдыы олорор дьон курдук буолан тахсыбыппыт. Бэрэсидьиэн илдьитин тоҕор, атахтаһар маска кубулуппуккун. Оннук дуо?! – уордаах тойон тыла уолукка биэрдэ.

-…М-мин… м-ми… – кулут сордоох титирэстиир синньигэс куолаһа сүрэҕин ыган хабаҕар түһэрдэ.

– Тугу итиннэ мэҥирии тураҕын! Кыбаарталы быһа тугу гынныҥ, сылы быһа тугу оҥордуҥ?!

Улуу тойон уоҕар киирэн үрүт-үөһэ мөҕөн-үөҕэн күлүмэхтэтэн барда…

Күн киирэригэр кытары күтүрэммит кулут сордоох үрүҥ күннүүн букатыннаахтык бырастыыласта.

– Үлэҕин кыайбат буоллаххына уурай! – муҥур тойон остуолу сырбатта.

Түүнү быһа тугу этиэхтээҕин эрэппэтииссийэлээбит эрэйдээх, кута-сүрэ тостон, муоһа-туйаҕа сарбыллан, киһи аатыттан аһардыллан эппэт кэлэҕэй, быһаарбат аҥала буолан хаалла.

Өссө да тоҥ күөс быстыҥа Дмитрий Егорович итэҕэһэ-быһаҕаһа эриэн очоҕостуу субуллан, аньыыта-харата барыта бүүс-бүтүннүү ыраас мууска лөһүгүрүү чохчолонно. “Хобдох үлэтин көрдөрүүтэ” хайа саҕа кыстаммытын уйбакка чаҕыр сүнньэ тоҕус бүк токуруйда, сэттэ бүк эрилиннэ. Ньахчаччы баттатан, бүтүннүү ыгыллан, “дьэ бүттүм, үүрүлүннүм” диэн хаана тымныйан, өлө кубарыйан үрдэр хаҕа эрэ хаалбытын кэннэ үрдүк өһүөлээх, киэҥ тэлгэһэлээх этиэхтээҕин эттэ, тиэрдиэхтээҕин тиэртэ быһыылаах, сымнаҕас кириэһилэҕэ дэрэйэ түстэ уонна:

– Бар үлэлээ! – диэн бардьыгынаата.

Дмитрий Егорович сордоох өйдөөбөтөхтүү эриэнинэн көрдө, айаҕа саҥата суох аппаҥнаата, онтон кэмниэ-кэнэҕэс “үлэлээ” диэн тыл этиллибитэ эргиллэн кэлэн кулгааҕар киирбитигэр өйө-төйө суох үөрэн бэйдиэ бара сыста.

Махтаммыт-манньыйбыт санаатыгар тойонун баһын үрдүнэн сырдык ии күлүмүрдээн таҕыста, сөһүргэстии түһэн атаҕын хам кууһан ылан сыллыах санаата киирдэ. Сүрэҕэ-быара махталынан туолбут Дмитрий Егорович инчэҕэй хараҕын уора-көстө солко былаатын уһугунан туора-маары сотто-сотто, тоҥхоҥнуу-тоҥхоҥнуу кэннинэн чэнэрийэн ааны аһан таҕыста.

Аана “лип” гына сабыллыбытын кэннэ, дууб холуода кытыытыгар сүүһүнэн өйөнөн тыын ыла түстэ, көхсүгэр ыбылы сыстыбыт ырбаахытын бинсээгин таһынан тардыалаата уонна сырдаабыт сирэйдээх-харахтаах сэкиритээр диэки эргилиннэ. Дьахтара мичээрдээтэ. Аата, үчүгэйин эриэхсит! Тас таҥаһын ылаат, аны толуу тойон санаата уларыйыа диэбиттии, приемнайтан киэр куотта.

***

Дмитрий Егорович сарсыардааҥҥы самныбыт саргыта саҥаттан күөрэйдэ, өспүт өрөгөйө иккистээн чөрөйдө. Санаатыгар улахан уораҕай холлороон көрүдүөрүгэр көрсүбүт эрэ киһитэ киниэхэ мичээрдииргэ дылы.

Харабыллаах тахсар ааҥҥа чугаһыар диэри Дмитрий Егорович биллэ сэниэлэнэн, тыллан истэ. Уҥуоҕа уһаата, санна кэтирээтэ.

Массыына суккуйар тыаһыгар өйө-санаата дьайҕарда, сааһыланан барда. Тэрилтэтин аанын аһарыгар хаамар тыаһа улаатта, үктүүр тыаһа ыараата. Кабинетыгар тиийэригэр хааһа түрдэстэн, хаана хойдон барда.

Сэкиритээрэ дьахтар тойоно киирбитигэр салгыы хайдах туттуоҕун-хаптыаҕын билэ охсоору сирэйин-хараҕын манаста.

– Хайа? – аргыый соҕус туоһуласта.

Тойон дьиэлээх тугу да хардарбакка сулбу кабинетыгар ааста. Сыгынньахтанан баран, сэкиритээрин кытары быһа кэпсэтэр төлөппүөнүн холбоото уонна уордаах куолаһынан сибилигин аахсардыы:

– Гаврильевы ыҥыр! Отчуотун кумааҕытын илдьэ киирдин! – диэн бирикээстээтэ.

Сотору соҕус Никита Иванович Дмитрий Егорович приемнайыгар киирдэ.

– Хайдаҕый? – диэн тойонун настарыанньатын сэкиритээриттэн туоһуласта. Сэкиритээр дьахтар сөмүйэтин токурутта. Никита Иванович үөһээ тыынна.

– Туохха ыҥырбыттарый? – эмиэ сэкиритээртэн ыйытар. Анарааҥҥыта ыгдах гынна. “Эрэй да буолар эбит”, – диэн уоһун иһигэр ботугураан баран, быстыа дуу, ойдуо дуу, синэ биир диэбиттии хаҥас саннын таһынан үстэ силлээт халыҥ халҕаны бэрт сэмэйдик тоҥсуйан толугуратта.

– Киир! – Дмитрий Егорович туох да үтүөнү түөспэт куолаһа кабинет иһиттэн баргыытаата.
Никита Иванович баһын үрдэ былытыран эрэрин сэрэйэн иэнэ тарта. Накыччы туттан баран кабинет иһигэр иһиллэр-иһиллибэттик үктэнэн киирдэ. Дмитрий Егорович илиитин сиэбигэр уктан баран түннүк диэки хайыһан турар эбит.

– Дмитрий Егорович, дор-рообо, – Никита Иванович туох да, буолбатаҕын курдук муунньары-хаанньары тутунна, уоһун аҥаар уһугунан ымах гыммыта буолла.

Уу-чуумпу. Онтон:
– Эн, Никита Иванович, уопсайынан үлэлиир киһигин дуу, суох дуу?! – быһыта баттаан кабинет муҥур хаһаайына уордайан-сатараан чаҕырыгар эргилиннэ.

Никита Иванович үрдүгэр мустубут былыттар ыанньыйан-ыаһыран бардылар.

– Эн оҥорбут отчуоккуттан сылыктаатахха, мин салайар тэрилтэм халтай хамнас сии олорор эбит дии?!
– Т-туох диэн эттэххитий… М-мин, мин…
– Туох диэн мэҥирии тураҕын?! Бэрисидьиэн боростуой норуокка чугас буолуҥ диэбит ыйааҕын мин атахтыы сылдьабын дуо?!

Салгыы Никита Иванович үрдүнээҕи былыттары уоттаах кур курбуулаата, дэлби тэбэр тыас дьигиһиттэ.
– Туох да эппиэтинэс диэн суох! Дьоҥҥун кыайан дьаһайбаккын! Үлэҕин кыайбат буоллаххына уурай! Сайабылыанньаҕын остуолга сибилин баар гын!

…Хатан, хаарыйар тыл ардаҕа Никита Иванович үрдүгэр саар ыаҕаһынан тоҕунна, уһаатынан сүөккэннэ.

Кэмниэ-кэнэҕэс тойон киһи сылайда.

– Бар! Үлэлээ! – диэн оһүөннээхтик көрө-көрө солбуйааччытын холдьохто.

Никита Иванович сордоох тойонун кабинетыттан көлөһүн-балаһын аллан, сүрэҕэ сэлибирээн, сүһүөҕэ салыбыраан тахсан бэйэтин кабинетыгар нэһүиилэ ньахчаҥнаан ааста. Саҥата-иҥэтэ суох олорон тыын ыла түһэн баран төлөппүөнүнэн отчуот оҥорор отдел үлэһитин Иванову ыҥыттарда.

Иванов “сыыһа” отчуот оҥорбутун иһин “сур бөрө билиэтин” ытырбытынан үлэтиттэн үүрүллэ сыста. Сол күн уталыппакка үлэтин киниискэтигэр кытаанах быыгабар киллэрилиннэ.

***

Киҥэ-наара холлубут Иванов киэһээ үлэтиттэн дьиэтигэр уордайан аҕай кэллэ. Ойоҕун, буһарбыт сиикэй кэтилиэтиттэн саҕалаан кэтэ сылдьар халаатыгар тиийэ ыт да ытыран ылбат гына кириитикэлээтэ. Ситэри сиэбэтэх торуойун ыт аһылыгар илдьэн тоҕо тутта.

Иванов ойоҕо ытыы-ытыы бааннаҕа киирэн олордо. Онтон тахсан уруогун ааҕа илик уолун кэтэххэ оҕуста. Наар “иккини” ыларыттан кыһыйан курунан тутан кэбистэ. Таһыллыбыт уол дьиэтиттэн сүүрэн тахсан, аара суол айаҕар сытар ыты ыарыылаахтык быарга тэптэ. Онтуката “ньаах” диэн ньарылаат, үргэн уулуссаҕа куотан таҕыста. Ыты тэбистэримээри хара “Волга” суоппара уруулун туора тутан бордюрга ыстанан таҕыста. Онуоха олорсон испит киһитэ кэнники олбохтон көтөн кэлэн массыына илин өстүөкүлэтигэр сүүһүн хайа түһэн кэбистэ.
***
Сарсыныгар Дмитрий Иванович муҥур тойоно саахалга түбэспитин, сүүһүн хайа түһэн тиктэрбитин туһунан иһиттэ.

***

Туйаара НУТЧИНА,
“Омукт таптала” кинигэттэн,
2009 с., “Бичик”.