Соппутуойу ханан туруорабыт?

“Саха сирэ” хаһыат атырдьах ыйын 11 күнүнээҕи нүөмэригэр “Саҥа мэхэньиисим ордуктаах уонна омсолоох өрүттэрэ” диэн кэтэх ыаллартан үүтү 10 солкуобайга тутан баран, ынахтарын төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк. биэрэр дьаһал туһунан ыстатыйам, киһиргэһэ суох, киэҥ сэҥээриини тарта. Бассаап ситиминэн элбэх дьон араас санааларын суруйдулар. Олор тустарынан суруйаары тоҕо эмиэ соппутуойу ханан туруорабыт диибиний. Ол манныктан.

Биир соппутуой суолтата.

Чуолкай өйдүүбүн. Алтыс кылааска үөрэнэ сырыттахпына саха тылын учуутала, уордьаннаах сэрии бэтэрээнэ Н.Г.Скрябин оннооҕор биир сурук бэлиэтэ (соппутуой) ханан турара улахан суолталааҕын туһунан дуоскаҕа миэлинэн суруйа-суруйа кэпсээбитэ өйбөр умнуллубаттыы хатанан хаалбыт.

Онно кэпсээбитэ: “Былыр биир улахан буруйдаах киһини тойон ыраахтааҕыга дьүүллэтэ аҕалбыттар. Онуоха ыраахтааҕы, ол киһини истэн баран, аһыннаҕа буолуо, “быыһыахха, табыллыбат өлөрүөххэ” диэн эппит. Ону туран суруксута “быыһыахха табыллыбат, өлөрүөххэ” диэн, соппутуойун иккис тыл кэнниттэн туруоран тустаахтарга ыыппыт. Инньэ гынан ол киһи эрэйдээҕи өлөрөн кэбиспиттэр. Биир соппутуой сыыһа турбутуттан киһи тыына быһыннаҕа.

Онтон былырыыҥҥыттан киирбит кэтэхтэр ынахтара төрөөтүн-төрөөбөтүн төбөтүгэр 35-тии тыһ.солк. биэрэн баран киилэ үүтү 10-нуу, быйылгыттан 20-лии солк. тутар туһунан саҥа мэхэньиисим элбэх өйдөммөт өрүттэри үөскэттэ.
Онуоха мин ханнык даҕаны дьаһал, уураах 100 бырыһыан сөптөөх, туһалаах буолбат, ордуга эбэтэр омсолооҕо хайата элбэҕинэн сыаналаныахтаах диибин. Онон бу саҥа мэхэньиисим сөбүгэр-сыыһатыгар элбэх мөккүөрдэр таҕыстылар. Тохтотуохха, эбэтэр салгыахха диэн. Ол иһин мин, эмиэ ол ыраахтааҕы курдук, соппутуойтан тутулуктаах биир этиини киллэрэбин. Ол, бу саҥа мэхэньиисими “Тохтотуохха табыллыбат салгыахха” диэн.

Соппутуойун маҥнайгы тыл кэнниттэн туруордахха бу мэхэньиисим тохтуур, иккис тыл кэнниттэн буоллаҕына салҕанар. Онон ити соппутуойу ханан туруорарбыт өрөспүүбүлүкэбит дьонун барытын аһылыгар, хармааныгар, доруобуйатыгар кытары охсор улахан суолталаах ыйытык. Маныаха мин санаам халбаҥнаабат. Соппутуойу маҥнайгы тыл кэнниттэн туруоруохха, ол эбэтэр саҥа мэхэньиисими тохтотуохха диэн.

Ону кылгастык хатылаан кэриэтэ быһаарыым.

Иллэрээ сыл барыта 80 (!) тыһ.туонна үүт соҕотуопкаламмыт. Итинтэн аҥарын кэтэх ыаллар туттарбыттара. Онтон саҥа мэхэньиисим киириитин түмүгэр аҥардас биир сыл иһигэр үүт соҕотуопката 23 (!) тыһ. туоннанан, 34,4 бырыһыанынан аҕыйаата. Ол содулугар ынах арыыта биллэрдик аҕыйаан, киилэ арыы сыаната 300-400 солк. тиийэ ыараан киһи барыта оҕустардаҕа. Өссө ити кырата. Олохтоох арыы, үрүҥ ас сыаната улаатан кэлии үүт, арыы биллибэтинэн сыаната эбиллэн, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ барыта төһө эбии харчыны төлөөбүттэрин ким да кыайан ааҕар кыаҕа суох.

Маны таһынан, эрдэ суруйталаабытым курдук, бу мэхэньиисим киирэн астыыр-үөллүүр салаа (переработка) тутар үүттэрэ (сырьелара) аҕыйаан улаханнык оҕустардылар. Үгүс сирдэргэ арыы сыахтара сабыллан тутар пууннарга кубулуйдулар. Ол содулугар, кэтэхтэр үүт туттарбат буолан уопсай сибиинньэбит ахсаана 17,2 (!) бырыһыан аҕыйаабыт. Күөх үүтэ суох аҥардас уотурбанан аһатан ким иитиэй?

Саҥа мэхэньиисим содула итинэн эрэ бүппэт. Саамай улахан охсуута уопсай сүөһүбүт ахсаанын аҥарын ылар кэтэх ыаллар ынахтарын төрөөһүнүн (ньирэй дьыалабыай тахсыыта) кыччааһына уонна бу дьаһал салҕаннаҕына сүөһүлэрин боруодата кэхтэрэ туох да мөккүөрэ суох. Ол төһө улахан содуллаах буолуоҕун сэрэйиэххэ эрэ сөп.

Онно холобурдуум. Кэтэхтэр ынахтарын ыабакка эрдэттэн ыыталаан кэбиспиттэрин уонна сиэмэлээһин кыайтарбатын түмүгэр ааспыт сылга биһиги, чурапчылар, ынахпыт 62 бырыһыана эрэ төрөөбүт. Аһара мөлтөх көрдөрүү.

Өрөспүүбүлүкэ да үрдүнэн 70 бырыһыантан өнүйбэтэх бадахтаах. Кытарах ынаххар кытта босхо 35 тыһ.солк. ылар буоллаххына тоҕо сиэмэлэтэ сатаан сүөһүҥ боруодатын тупсара сатыаххыный? Ол аҥала да киһиэхэ өйдөнөр ини.
Аны бу саҥа мэхэньисиими кимнээх өйүүллэрий? Биллэн турар, үүт туттарбат ыалларга, куруук суруйарым курдук, таҥара бэлэҕэ буоллаҕа. 1 солк. бородууксуйаны биэрбэт кытарах ынаххар кытта босхо харчы халлаантан түһэн кэлэрин ким сириэй? Ол эрээри, кинилэр үксүлэрэ 2-3 эрэ ынахтаах, бэйэлэрэ үлэлээх-хамнастаах дьоннор буолуохтара. Олор кэтэх сүөһүлээх ыаллар 20-чэ, уопсай сүөһү 10-тан эрэ тахса бырыһыанын ылаллара буолуо. Кинилэр даҕаны туттарыахтарын үүт сыаната кыратыттан, таһыыта, тэрээһинэ кыайтарбатыттан туттарбат буолуохтарын сөп.

Манна биири өйдүөххэ. Тыаҕа үп-харчы кырыымчыгыттан дьон сүөһүнү аһаары эрэ буолбакка, харчылаһан оҕолорун үөрэттэрээри, иэстэрин төлөөрү, араас наадаларын толунаары иитэллэр. Ол иһин үүтү туттара сатыыллар. Тоҕо диэтэххэ, үүтү туттарар быдан судургу уонна икки төгүл барыстаах.

Ол эрээри бу саҥа дьаһалы сирбэт дьон аҕыйаҕа суохтар. Сүрүн төрүөттэрэ бэйэбит арыыны, үрүҥ аһы тото-хана аһыыбыт, аймахтарбытыгар биэрэбит уонна күһүн ыыталаан сынньанабыт, көҥүл күүлэйдиибит диэн этэллэр. Биир Мэҥэ киһитэ (аатын суруйумуум) “үүтү ыаһын олус ороскуоттаах, маҕаһыыннарга кэлии үүт дэлэй, онон наар эт оҥоһуутунан, ордук сылгы иитиитинэн дьарыктаныаҕыҥ” диэн мөккүһэр. Онуоха үгүстүк сир аайы дэлэччи атыыланар “Молочный дождик” диэҥҥэ үүт сыта да суоҕун, пальмовай арыыттан оҥоһуллар көннөрү утах буоларын билбэтигэр быһыылаах. Аны алта ыйга диэри буорту буолбат “стерилизованное молоко” диэн 140 кыраадыска диэри оргутуллан үгүс битэмииннэрин сүтэрбит “өлбүт” (мертвое молоко) буолар. Онон ити “дождик” үүт буолбатаҕын, ол “өлбүт” үүт амтана да үчүгэй буоллар, олохтоох үүккэ ырааҕынан тиийбэтин, биһиги усулуобуйабытыгар аҥардас этинэн барыы аһара ночооттооҕун өйдүөххэ сөп этэ. Ол иһин ынах сүөһү иитиитигэр үүтү ыаһын олус улахан суолталаах. Ынах элбээн, үүт үксээтэҕинэ эт даҕаны элбиирэ эрэбил.

Онтон бу ордугунааҕар омсолооҕо быдан элбэх саҥа мэхэньиисими тойон-хотун өттүлэрэ, сыыһатын биллэллэр даҕаны, өйүүллэригэр тиийэллэр. Бириэмэтэ оннук. Ханнык да тойону утары этэн туһаммаккын. Эккирэтиһиигэ түбэһиэххин, үлэтэ суох хаалыаххын сөп. Ол иһин кинилэр бу мэхэньиисим олохтонон ынах сүөһү ахсаана аҕыйаабата, ыанар ынах кыранан эбилиннэ, ханнык да саҥа киирии бастаан уустуктардаах буолааччы, кэлин оннун буллаҕына көнүө, сүөһү, эт-үүт элбиэ диэх курдук этэллэр. Төрүт сымыйа, сыыһа. Бу дьаһал уларыйбатаҕына таҥнары түһүү тохтообото, ордук үүт соҕотуопката өнүйбэтэ чуолкай. Ол эрээри тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта бу мэхэньиисимтэн эрэ тутуллубат. Сүнньэ үбүлээһинтэн тутулуктаах. Ол иһин…

Үөһээ Бүлүүлэр ыҥырыыларын өйүөҕүҥ

Бу күннэргэ бассаап ситиминэн уонна “Кыым” хаһыатынан Үөһээ Бүлүү баһылыгын маҥнайгы солбуйааччы С.А.Михалев, улуус мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Н.Н.Николаев, тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта С.И.Иванов өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар, тыа сирин бары олохтоохторугар туһаайыллыбыт ыҥырыылара киэҥник тарҕанна. Аны ол ыҥырыыны өйөөн Үөһээ Бүлүү 26 сылгыһыттарын суруктара эмиэ”Кыым”-ҥа (01.09.22) бэчээттэннэ. Кинилэр кэннилэригэр санаатын аһаҕастык этэ сатыыр, Саха сирин, тыа дьонун дьиҥнээх патриота Үөһээ Бүлүү баһылыга В.Н.Поскачин турара сэрэйиллэр.

Бу ыҥырыыга кинилэр тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһинин бүддьүөт 15 бырыһыаныгар, киилэ үүт тутуллар сыанатын 90 солк.тиэрдэргэ, соҕотуопсуктарга субсидия көрөн олохтоох бородууксуйа атыыланар сыанатын намтатарга, кэтэх ыалларга ынах төбөтүгэр 35-тии тыһ.солк. биэрэри таһынан иккиттэн элбэх ынахтаах ыал биир туоннаттан итэҕэһэ суох үүтү туттарарын ирдииргэ, төрөөбүт биэҕэ хаһаайыстыба көрүҥүттэн тутулуга суох 35 тыһ.солк. биэрэргэ, сүөһүтэ суох дьонтон сыһыарыллыбыт ходуһа сирдэрин төттөрү ылары тэрийэргэ, сүөһү аһылыгын базатын сайыннарар туһугар мелиорация үлэтин күүһүрдэргэ диэн туруорсаллар.

Мин бу ыҥырыыны толору өйүүбүн. Ол кэннэ ырыынакка киирбиппит 30 сылын устата тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар маннык хорсун уонна дириҥ ис хоһоонноох ыҥырыы, суруйуу тахса илик диэн бэлиэтиибин. Ол кэннэ бу суругу көннөрү куолуһут дьон буолбакка, Үөһээ Бүлүү улууһун салалтата таһаарбыта улахан суолталаах диибин. Кырдьыгынан билиниэҕиҥ. Өрөспүүбүлүкэбитигэр тыа хаһаайыстыбата тобуктаата, онуоха бу улахан содуллаах “саҥа мэхэньиисими” киллэрэн өссө мөлтүүр турукка киллэрэр буоллулар. Маннык таҥнары барыы сүрүн төрүөтэ (биричиинэтэ) үбүлээһин кыччаан иһиитигэр сытар. Онно киһи мөккүһэрэ туох да суох.

Онон бу Үөһээ Бүлүүлэр ыҥырыыларын өрөспүүбүлүкэ бары дьоно күүскэ өйүүргүтүгэр ыҥырабын. Тоҕо диэтэххэ, үнүр суруйбутум курдук, олохтоох ас-үөл дэлэйиитэ нэһилиэнньэ доруобуйатын тупсарыыга, элбэх дьону үлэнэн хааччыйыыга, тыа сирин, сахалар төрүт дьарыкпыт, үгэстэрбит, тылбыт сайдыыларын сүрүн төрүөтүнэн буолалларын умнумаҥ.

Түмүк.

Бу саҥа мэхэньиисим урукку өттүгэр өрөспүүбүлүкэ саамай элбэх сүөһүлээх, элбэх үүтү соҕотуопкалыыр, биһиэхэ, Чурапчыга олус улаханнык оҕуста. Иллэрээ сылга диэри ортотунан 7,3 (!) тыһ. туонна үүт соҕотуопкалыыр эбит буоллахпытына былырыын 4,8 тыһ. туонна эрэ тутулунна. Ити биир сыл иһигэр 2,5(!) тыһ. туоннанан аҕыйах. Быйылгы былааммыт 5,2 тыһ. туонна эмиэ туолбат кутталлаах. Тоҕо диэтэххэ, бу үлүгэр өтөрүнэн үүммэтэх кэнчээрилээх күһүҥҥэ кэтэхтэр ынахтарын эрдэттэн ыыталаан кэбиспиттэр. Маннык быһыы биһиэхэ эрэ буолбатах эбит. Миэхэ араас сиртэн эрийэллэр. Онно биллэххэ, бары да улуустарга чааһынайдар ынахтарын букатын эрдэттэн ыабакка ыыталаан кэбиһэллэрэ маассабай көстүүгэ кубулуйбут. Сөп ээ. Кытарах ынахтарыгар кытта босхо харчы ылан баран көҥүл сынньанар, күүлэйдиир буоллахтара дии.

Ол иһин үрдүкү салалтаттан ыйытабын. Бу үлүгэр араас санкция биллэриллэн, Россия салалтата олохтоох аһы-үөлү дэлэтэргэ кытаанах ирдэбили туруорбут кэмигэр тоҕо үүт соҕотуопкатын үс гыммыттан биирин кыччатар, сибиинньэ ахсаанын аҕыйатар, дьону босхоҕо-бэлэмҥэ үөрэтэр, тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһинин үрдэппэт дьаһаллары ылаҕытый? Маны таһынан, үгүс ыаллар доруобуйаларын көрдөрбөккө, үүттэрин анаалыстаабакка, көҥүл ылбакка эрэ арыы, үрүҥ ас оҥорон быһа атыылаан сорохтор 35 тыһыынчаларын ылан баран тэриллиилээхтэр ааттарынан туттаран икки хос харчы аахсан сокуону, уурааҕы кэһэллэригэр ук биэрэҕитий, усулуобуйа тэрийэҕитий?

Манна биири өйдөтөбүн. Ити босхо бэриллэр 35 тыһ.солк. нолуоктан киирбит бүддьүөт үбэ. Ол аата ити бары үүт туттарбат, ынахтарын ыабакка эрдэттэн ыытан кэбиһэр дьоҥҥо бары сүөһүтэ суох үлэһиттэр (учууталлар, эмчиттэр, оробуочайдар, урбаанньыттар, чиновниктар…) нолуоктарыттан ити 35 тыһ.төлөнөр буоллаҕа дии. Оччотугар, үүт туттарбат сүөһүлээх дьон тоҕо ити кинилэргэ харчы төлүүр дьоҥҥо саатар ордор үүттэрин туттаран олохтоох аһынан хааччыйыа суохтаахтарый? Киһиэхэ суобас диэн эмиэ баар буолуохтаах. Тоҕо кинилэр босхо харчы ылыахтаахтарый? Хоруйдааҥ эрэ. Аны биири өйдөөбөппүн. Үөһээҥҥи салалтабыт тылларыгар тыа дьонун дохуотун үрдэтэбит дииллэр. Дьиҥэр буоллаҕына, таҥнары түһэрэргэ үлэлиир курдуктар. Онно эмиэ холобурдуум. Киилэ арыы 24 киилэ үүттэн кэлэр. Оччотугар, киилэ үүтү Үөһээ Бүлүүлэр туруорсалларын курдук 90 солк. туттардахтарына 2160 солк. аахсан 2-3 киилэ арыыны таһынан төһө эрэ үрүҥ аһы атыылаһыахха сөп этэ. Эбэтэр, биир ынахтан 1500 киилэ үүтү туттардаххына 135 тыһ.солк. аахсан 100 тыһ.солк. ордугу ылыаҕыҥ. Хайата барыстааҕый?

Ол иһин саамай бүтэһигэр бу саҥа мэхэньиисими содула элбэҕинэн “тохтотуохха, табыллыбат салгыахха” диэн соппутуойун маҥнайгы тыл кэнниттэн туруоруохха диэн бигэтик туруорсабын. Ол кэннэ бу ыстатыйабын киэҥник тарҕатаргытыгар, дьүүллэһэргитигэр баҕарабын. Тоҕо диэтэххэ, бу мэхэньиисим өрөспүүбүлүкэбит дьонун бүттүүнүн таарыйар улахан суолталааҕын умнумаҥ.

***
Уйбаан ПОНОМАРЕВ,

Чурапчы.