Климент Иванов: Сэрии кэмин оҕолоро аһыныгас, киһитик буолуу тыыныгар иитиллибиттэрэ

Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө биллэр судаарыстыбаннай диэйэтэл, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин уонна Ил Түмэнин үстүү ыҥырыылаах дьокутаата, СӨ Бочуоттаах олохтооҕо Климент Егорович Иванов сэрии кэмин, сэрии оҕолорун уустук дьылҕатын уонна биир дойдулаахтарын сэриигэ кылааттарын туһунан санаатын үллэһиннэ.

– Күн-дьыл дохсуннук иннин диэки айанныыр. Фашистскай Германияттан төрөөбүт Ийэ дойдубутун көмүскүүр кырыктаах сэрии Улуу Кыайыыннан түмүктэммитэ 80 сылын туолара аҕыйах хонук хаалла. Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх сылларын санаабыт хоту уулуссаларынан халҕаһалыы хаамсан, болуоссаттарга тобус-толору мунньустан геройдары уруйдуур-айхаллыыр тыллары этэн, астына-дуоһуйа бырааһынньыктыыр үтүө үгэстээхпит.

Быйыл кыайыы 80 сыллаах юбилейын бэлиэтиир дьаһаллары республика, куорат салалтата бэрт эрдэттэн былааннаабытын олоххо киллэрии саҕаланна. Онон сибээстээн, хас биирдии республика олохтоохторо, бэлиэтэммит дьаһалларга көхтөөхтүк кытталлар, ол түмүгэр Улуу бырааһынньыгы үөрэн-көтөн, дууһа иэйиитэ оҥостуохтара, фашистскай өстөөхтөрү утары уоттаах сэрии быһылааннарын, саа-саадах тутан Ийэ дойдуларын көмүскээһиҥҥэ сэрии толоонугар тыыннарын толук уурбут хорсун-хоодуот дьоммутун өйдөөн-санаан ааһыахтара. Улуу Кыайыыны уһансыбыт сэрии уонна тыыл ветераннарын үйэтитиигэ, чиэстээһиҥҥэ-бочуоттааһыҥҥа дьаһаллар ылылла тураллар. Улахан дьону кытары сэрии кыһалҕатын эттэринэн-хааннарынан билбит, дьоллоох оҕо саастарын сэрии тыылын кыһалҕаларын туоратыыга анаабыт сэрии сылларын оҕолорун туһунан үтүө тылынан ахтыахтара. Дэлэҕэ даҕаны Ийэ дойдуну көмүскүүр улуу сэрии сылларын ханнык даҕаны түбэлтэҕэ «тыыннаахтар умнубат сыллара» диэн этиэхтэрэ дуо?

Сунтаар оройуонуттан сэрии сылларыгар кыргыһыы толоонугар 2756 киһи ыҥырыллыбыта. Мантан 1664 буойун-саллаат көмүс уҥуоҕа үйэ саас ол кырыктаах кыргыһыылар буолан ааспыт сирдэригэр хаалбыта. 1092 саллаат төрөөбүт төрүт буорга төннүү таһынан таһымныыр үрдүк үөрүүтүн уонна дьолун билбитэ. Мин, бу Сунтаар оройуонуттан сэриигэ ыҥырыллыбыттартан, кыргыс толоонугар охтубут дьонун, оройуон оччотооҕу нэһилиэнньэтин уопсай ахсааныгар тэҥнээн тураммын, сүрдээх улахан сүтүгүнэн ааҕабын.

Мин үөскээбит, сэрии сылларыгар оҕо сааспар тулуктаспыт, тапталлаах дойдум Сунтаар оройуонун Күндэйэ нэһилиэгиттэн (уруккута Чакыр нэһилиэгэ) 146 киһи сэрии фронугар барбыттара. Кинилэртэн 84 хорсун буойун сэрии толоонугар охтубуттара.

Ол кэмҥэ сэриигэ барартан сыыйыллан хаалбыт аҕыйах эр киһи, оҕонньоттор, дьахталлар холкуоска күнү-түүнү аахсыбакка үлэлииллэрэ. Онно борбуйдарын уйуммут оҕолор бары 8 саастарыттан ыла сайын от үлэтигэр улахан дьону кытары тэҥҥэ үлэлииллэрэ. Биһиги оҕус сиэтиитигэр, бугул түгэҕин харбааһыҥҥа үлэлиирбит. Онно эбии аччык, сут дьыллар оҕо доруобуйатыгар охсоллоро ханна барыай. Билиҥҥи өйдөбүлүнэн толору дьоллоох оҕо сааһы оччотооҕу оҕолор билбэтэхтэрэ. Ол иһин буолуо, сэрии кэмин оҕолоро сааһыран, кырдьан даҕаны олорон олох кыһалҕатын, аһыытын-ньулуутун билбит буолан билигин даҕаны ыарахан үлэҕэ сылдьар дьоҥҥо тугунан эмит көмөлөспүт киһи диэн санаа киирэр. Оччотооҕу ыарахан дьыллар биһигини, кырдьаҕас дьону, аһыныгас буолуу тыыныгар ииппиттэрэ.

Үөскээбит-улааппыт, оҕо сааспын аһарпыт дойдубар Күндэйэҕэ Улуу Кыайыы көтөллөөх дойдуларыгар төннөн кэлэн, эйэлээх олоххо, күүрээннээх үлэҕэ кыттыһан, дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыт дьоннортон биирдэстэрэ Николай Николаевич Матвеев туһунан ахтан-санаан ааһыахха.

Кини сэриигэ Чакыр нэһилиэгиттэн 1943 сыл бэс ыйыгар ыҥырыллан II Белорусскай фроҥҥа сэрии бүтүөр диэри кыргыспыта. Бастаан минометка наводчигынан. Расчет 3 киһилээх эбит. Миномету сүгэ-көтөҕө сылдьар буолан, куруук сэрии инники күөнүгэр сылдьара. Младшай сержант званиетын иҥэрэн миномист расчетын командира буолар.

1943 сыл ахсынньытыгар Минскай куорат аттыгар сэрии уотунан умайар кырыктаах кыргыһыытыгар бойобуой саллаат быһыытынан аан бастаан киирсибитэ. Ол сылдьан атаҕар ыараханнык бааһыран госпитальга киирбитэ. Эмтэнэн бүтээт Николайы Прибалтика эргин кыргыһыы тыҥаабыт сиригэр ыыталлар. Онно Лонг куорат иһин өстөөхтүүн киирсиигэ немецтэр төгүрүктээһинигэр сыһыы хаба ортотугар түбэспиттэр. Өстөөх ытыалааһына, буомбалааһына күн-түүн күүһүрэн испит. Төгүрүктээһин төрдүс күнүгэр биһиги «Катюшаларбыт» күргүөмнээхтик үлэлээбиттэр. «Атаакаҕа!» диэн хамаанданы истээт, ытыалаһа-ытыалаһа иннилэрин диэки сүүрбүттэр. Күүстээх ытыалааһын түмүгэр хаайан сыппыт өстөөхтөрүттэн биир да киһи ордубатах. Кинилэри кыайбыт саллааттары кытары утарыта көрсөн үөрүү өрөгөйүн билбитин туһунан Николай Николаевич ис-иһиттэн долгуйан туран кэпсиир этэ.

Өссө биир түгэни ахтар буолара. Эмиэ Белорусскай фроҥҥа 1944 сыл саҥатыгар биир стратегическай суолталаах учаастагы былдьаһан өстөөхтүүн хаан тохтуулаах киирсии буолбут. Онно миномет прицелынан көрдөҕүнэ кыргыһыы хонуутугар медсестра өстөөх буулдьатыгар таптаран охтубут. Ону «медсестра ханна охтубутун көрбүт киһи бэйэҥ баран куттала суох сиргэ таһаар» – диэн боевой сорудаҕы ылбыт. Ону Николай оҥостон-оҥостон баран сорох сири муҥутуур күүһүнэн сүүрэн, онтон немецтэр хойуутук ыттахтарына сыыллан, онтон эмиэ сүүрэн медсестра сытар оҥкучаҕар тиийэн төкүнүс гыммыт. Үрдүнэн сиирэ-халты немец буулдьата сыыйыллан олорбут. Дьэ онтон үлүгэрдээх сыратын ууран, көлөһүн-балаһын аллан, өстөөх буулдьатын аннынан медсестра кыыһы сүгэн таһаарбыт. Кыыһа «хааллар, иккиэммитин өлөрүөхтэрэ» дии сатаабытын, тыын ыла-ыла хорсуннук иннин диэки сыыллан, өстөөх буулдьатыттан медсестэрэлэри хамаандалыыр младшай сержант званиелаах кыыһы быыһаабытын ахтан аһарар буолара. Бирикээһи сатабыллаахтык толорбутугар «Хорсунун иһин» мэтээли туттарбыттара.

Кини Одер өрүһү туорааһын иһин кыргыһыы кыттыылааҕа. Бары түгэннэртэн саамай мүччүргэннээҕинэн ону ахтара. «Дьэ онно дьиҥнээхтик уот буурҕа ортотунан сэриилэспиппит. Одер өрүһү туорааһын иһин «Аҕа Дойду сэриитин I степеннээх орденынан наҕараадаламмытым» – диэн сэрии ветеранын быһыытынан ыччаттарга кэпсиирэ. Кини барыта «Аҕа Дойду сэриитин» I, II, III степеннаах орденнарынан, «Кыһыл сулус» орденынан наҕараадаламмыта, элбэх бойобуой мэтээллэр хаһаайыннара этэ. Дьэ ити курдук, Николай Николаевич Матвеев уоттаах сэрии ортотунан ааһан, Улуу Кыайыыны Берлин куоракка көрсүбүтэ.

Дойдутугар сэрии кэнниттэн төннөн кэлэн Николай Николаевич чаҕылхай олоҕу олорон ааспыта. Илимнииргэ «Ворошилов» колхозка брэсэдээтэлинэн сэрииттэн кэлээтин кытары анаабыттара. Ол кэмҥэ САССР Верховнай Советын депутатытан талыллан айымньылаахтык үлэлээбитэ.

1970 сылтан Сунтаар промкомбинатыгар столярынан пенсияҕа тахсан сынньалаҥҥа барыар диэри үлэлээбитэ. Кини тэрилтэтигэр бастыҥ рационализатор, социалистическай үлэ ударнига этэ. Оройуоҥҥа кини аата таһаарыылаах үлэһит, активнай ветеран быһыытынан киэҥник биллибитэ. Уоттаах сэриини ортотунан ааспыт, Улуу Кыайыыны уһансыбыт хорсун-хоодуот саллаат Николай Николаевич Матвеев килбиэннээх аата умнуллубат.

Сэрии сылларыгар Саха Сириттэн дьону хомуурга ылыы сүрүннээн 18 оройуоҥҥа ыытыллыбыта. Ити саҕана өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ 413800 киһиэхэ тэҥнэһэрэ. Саха ахсаана – 242200. Сэрии былаһын тухары барыта 62509 киһи ыҥырыллыбытыттан быһа холоон 38415 киһитэ өлбүтэ, сураҕа суох сүппүтэ. Сэрии иннинээҕи сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ саха нэһилиэнньэ 80 бырыһыаны ылара. Бу сыыппаралары аттаран, тэҥнэтэлээн көрдөххө, норуотун уопсай ахсааныгар таһаардахха, саха омуга чахчыта да улахан сүтүгү сүкпүт эбит. Оттон манна оччолорго тыылга үөскээбит балаһыанньаны самсыы тутар буоллахха, сэрии барбыт киинэ Саха Сирэ буолбутугар сөптөөх курдук хартыына үөскээн тахсар.

Күндэйэм оскуолата барахсан, миэхэ ииппитэ-такайбыта тугунан да кэмнэммэт. Мин өйбүн-санаабын үчүгэй өттүнэн таарыйбыт, үрдүк өрөгөй иэйиитин аҕалбыт биир түгэнин умнубаппын. Мин бастакы учууталым Екатерина Дмитриевна Старостина биирдэ, хаһан да урут көрбөтөхпүт курдук, үөрэн-көтөн кылааспытыгар киирдэ уонна дорҕоонноохтук сэбиэскэй сэбилэниилээх күүстэр өстөөҕү кыдыйан кыайбыттарын туһунан өрө көтөҕүллэн туран иһитиннэрдэ уонна «Ураа!» – диэтэ. Урут хаһан даҕаны ураатаабатах оҕолор учууталбытын үтүктэн, «Ураа!» диэн хаһыытаатыбыт, үөрүүбүтүгэр оскуола тэлгэһэтигэр ойон тахсан салгыы үөрбүппүтүн-көппүппүтүн өйдүүбүн. Оскуола оттук маһын бэлэмнээһиҥҥэ субуотунньук буола турар кэмэ этэ. Биир дойдулаахтарым дьолломмут, үөрбүт-көппүт сирэйдэрин өйдөөн хаалбыппын. Онтон бэс ыйыгар спортивнай балаһааккаҕа Кыайыы Ыһыаҕын ыспыттара. Хаһан да маннык элбэх киһини көрө илигим, оһуохайдаабыппыт, кымыс испиппит.  Сэрии сут-кураан, ыар сылларын кэнниттэн дьон сүргэтин, санаатын көтөҕөр Кыайыы Ыһыахтара үгүс оройуоннарга ыытыллыбыттара. Кыайыы Ыһыаҕа 1945 сыллаахха Сунтаарга 14 сиргэ тэриллибитэ, онно оройуон 59 колхуостарыттан дьон кыттыыны ылбыттара дьон-сэргэ Кыайыы күнүн  улаханнык үөрэн туран көрсүбуттэрин туоһулуур.  Улуу Кыайыы, дьэ, кырдьыга да, харах уулаах норуот өрөгөйө этэ!

Быйыл Улуу Кыайыы номнуо 80 сылын туолла. Сыл-хонук ааһан иһиэҕэ, саҥаттан саҥа көлүөнэлэр олох муоһатын илиилэригэр ылыахтара, ол ахсын мөлүйүөнүнэн өлбүттэр ааттара өлбөөдүйбэт өйдөбүнньүккэ кубулуйа туруохтара. «Өлбөт-сүппэт пуолка» – аныгы көлүөнэ дьон ытык иэһин, чиэһин уонна суобаһын көстүүтэ, кыайыы саллаатын өлбөт-сүппэт туоһута буолан бүтүн Арассыыйа үдүнэн көмүөл муустуу халҕаһалыы анньан Аан дойдуга Сэбиэскэй норуот Улуу Кыайыытын саната туруоҕа!

***

Ил Түмэн пресс-сулууспата