Профессор Розалия БРАВИНА: Сахалар карантин сүрүн ирдэбилин былыргыттан билэллэрэ
История наукатын доктора, профессор Розалия БРАВИНА саха олоҕор улахан содуллаах эпидемия тура сылдьыбытын туһунан манныгы кэпсиир:
-Сахалары улаханнык сиэбит ыарыынан уоспа буолар. Бу ыарыы аан дойдуга олох былыргыттан Азия, Африка дойдуларыгар, ол иһигэр Кытайга V–XVI үйэлэргэ тарҕаммыт. Тэбиэнтэн сыстыбыт диэн сылыктыыллар. Саха номоҕор уоспа иччитэ кыһыл ырбаахылаах нуучча дьахтара диэн ойууланар. Ол аата тастан кэлбит ыарыы. Биллэр историк Б.О. Долгих суруйарынан, 1630–1631 сылларга Тураханскай кыраайга Мангазеяҕа турбут. Ол содулугар олохтоох норуоттар самоедтар, тоҥустар ахсааннара үс төгүл аччаабыт. Ити сылларга Мангазея хаһаактара Саха сиригэр үктэнэллэр. Уоспа абааһытын кыһыл былааччыйата эмиэ муокас. Холобура, Индияҕа Мариатале диэн уоспа таҥарата эдэр кэрэ кыһыл танастаах дьахтар. Кини сүрдээх ыгым, кыыһырымтаҕай, ол иһин алы гынан бэлэх-туһах ууналлар. Кореяҕа уоспаны үүрээри ыарыы турдаҕына, ааннарын таһыгар кыһыл таҥаһы баайаллар, оччоҕо куттанан киирбэт дииллэр. Сахалар төттөрүтүн кыһыл өҥнөөҕү уоспанан ыалдьыбыт киһиэхэ бэргиир диэн көрдөрбөттөр этэ. Онон бу дьаҥ туһунан ханнык эрэ олох былыргы биир дьапталҕа өйдөбүллэр бааллар.
Саха сиригэр бастакынан 1651 с. хоту олорор Остуолба зимовьеҕа дьаһаах төлүүр тоҥустар, сахалар хаптарбыттара. 1652 сыллаахха Өлөөҥҥө уоспа туран, нэһилиэнньэ аҥаарын эспитэ. Нөҥүө сылыгар олохтоохтор ахсааннара биэс төгүл аччаабыта. 1691–1692 сыллардаахха Халыма дьүкээгирдэригэр уоспа өрүттүбэт демографическай охсууну оҥорбута. 1000-тан тахса киһиттэн 440 киһи ордон хаалбыта.
XVIII–XIX үйэлэргэ Саха сиригэр уоспа таарыйбатах сирэ суоҕун тэҥэ. Олортон уос номоҕор киирбит 1833 сыллааҕы хара уоспа Зашиверскайы имири эспитэ. В.Л. Серошевскай этэринэн, уоспаҕа ыалдьыбыт дьон 90% өрүттүбэт эбиттэр.
1882 сыллаахха киин улуустарга турбут уоспа аһара кырыктаах этэ диэн кэпсииллэр, оннооҕор остуол сирэйэ кытары хабырыта барара үһү.
Уоспа хотуна үксүгэр атыыһыттар, куоратчыттар таһаҕастарыгар олорсон кэлэр. Аны саха ойууна ол ыарыы сүрүн кыайбат. Алы гына сатаан, дьиэлэрин таһыгар мас оҕус оҥорон, бэлэх-туһах уураллар. Ол аата биһиэхэ кииримэ, оҕуска олорон салгыы айаннаа, өйүөҥ бу турар диир быһыылара буолаахтыа.
Аны дьаҥтан саһан, күннээх халлааҥҥа быкпакка, дорҕоонноох саҥаны таһаарбакка, балаҕаннарыгар бүгэллэр, сүөһүлэрин күнүстэри хотоҥҥо уулаталлар эбит. Ыалдьыбыт киһи баар буоллаҕына, суол айаҕар дьиэ кэргэн ахсаанынан бэлиэ мас анньаллар. Ыал аҕата үрдүк суон мас, онтон ийэлэрэ, оҕолоро. Ким өлбүтүнэн тустаах мастары тоһутан иһэллэр. Билэр дьонноро, ыаллара ону кэлэн чуҥнаан, таарыйа кыра ас хаалларан бараллара үһү. Улахан уоспаҕа ыал эһиннэҕинэ, дьиэлэрин уоттаан кэбиһэллэрэ.
Аны уоспа тиийбэтэх сиригэр туспа үһүйээн баар. “Үрэҕи туораары алҕаска атаҕын илиппит”, эбэтэр “үтүлүгүн түһэрэн илиитин үлүтэн төннүбүт”. Ол аата уоспа ууттан куттанар, кэбирэх сирэ илиитэ…
Уоспа Сибиир норуоттарын дьылҕаларыгар улахан охсууну оҥорбута, эстэр суолга киллэрбитэ. Арай буряттар, сахалар өрүттүбүттэрэ, начаас ахсааннарын сиппиттэрэ. Ити туохтан сибээстээх буолуой диэн ыйытыыга, биир суолунан бу норуоттар сылгы, ынах сүөһүнү ииттэн олорбуттара улахан суолталаныан сөп курдук.
Сайдыылаах дойдуларга XVIII үйэттэн уоспа ыарыытын утары эмп көрдөөн бараллар. Маныаха сылгыһыттар уонна ыанньыксыттар уоспаны чэпчэкитик аһаралларын бэлиэтии көрөллөр. Бу ыарыыга ити дьиэ сүөһүлэрэ эмиэ сысталлар эбит. Холобур уоспалаабыт ынах эмиийэ кыра баас буолан хабыллан тахсар эбит. Ынах ыыр дьахталлар ону таарыйаннар, бэйэлэрэ да билбэттэринэн прививка оҥостоллор эбит диэн быһаарбыттар.
Хоту сахалар уоспаҕа арыый чэпчэкитик ыалдьалларын бэлиэтии көрбүт буолуохтарын сөп. Холобур Халымаҕа уоспа турдаҕына, оҕолорго саха муостаах бэргэһэтин кэтэрдэллэр эбит, айыыһыттара арчылаатын диэн. Иккиһинэн, сахалар алааһынан тарҕанан олорбуттара бэйэтэ карантин буолбута мэлдьэҕэ суох. Уонна саха сиэрэ-майгыта – менталитета улахан суолтаны ылбыта.
Сахаҕа илии тутуһан дорооболоһуу, санныга таптайсыы, куустуһуу, илии-илииттэн ылсыы, дьон көрөрүгэр сыллаһыы-уураһыы күннээҕи олоххо биһирэммэт этэ. Хас биир хамсаныы ураты суолталааҕа. Холобур, олонхоҕо “кууһан, сыллаан, уураан ылла” диэн арай имэҥнээх тапталга холбуу тутан ахталлар. Иэйбит кэмнэригэр оҕону чугас дьоно эрэ төбөтүттэн имэрийэн, кэтэҕиттэн сыллыыр буолаллара. Туора киһи оҕоҕо сыстара-ымманыйара сүөргүлэнэрэ. Үгэс быһыытынан биир хаамыы тэйиччи туран кэпсэтэллэрэ. В.Л. Серошевскай сыстыганнаах ыарыы турдаҕына, сахалар ыалдьыбыт дьоҥҥо олох чугаһаабаттар, хас да саһаан тэйиччи тутталлар диэн суруйар. Оннооҕор ыалдьыбыт дьон муҥхалаабыт күөллэрин тумналлар диэн сөҕөн бэлиэтиир.
Билиҥҥи карантин ирдэбиллэрэ саха төрүт олоҕор былыр-былыргыттан туттуллар этилэр. Онон төрүт үгэстэри, өйү-санааны сөргүтэн, бэйэ бэйэбитин харыстаһыаҕыҥ, сахалыы сиэрдээх буолуоҕуҥ, – диэн Розалия Иннокентьевна этэр.
***
Aartyk.Ru
Обсуждение • 17
Добавить комментарийОставить комментарий
Шиномонтаж Левша
Cтоматология 32
Р.И.Бравина карантин туьунан ыстатыйатын киэц эйгэгэ таьаарар наада буолуо этэ. Онноогор былыр, эмп суогуна, Саха норуот бэйэтин туттан кэлбит сиэринэн-туомунан, бэйэ-бэйэни харыстыыр буолан ордон кэлбитин ыччаттар билиэх , ону олоххо туьаныах тустаахтар…
Дьэ бу YчYгэй наадалаах ыстатыйа. Син ” ААртык” хойо5у хостообот, куhа5аны суруйбат буолар эбит.
Оннук ээ саха норуота барахсан бээтэ айылгатыгар дьуерэлээх сиэрдээх угэстэрдээх буолан бу тыйыс айылгалаах саха сиригэр харыстанан баччага кэлбит ытык омук буоллахтара.
Саха бэйэтэ ис иьиттэн ыраас омук скандинавтар.Биир уксун саха сиригэр ыалдьааччы эбээннэр.Булуу лепрозорийыгар Сосновка диэн ааттыр сирдэрэригэр К.Мардсен эмтээбит дьоно бохоору ыарыта биир туолбэ дьоно.30-сылларга Куулэт дьонун коьорон а5алан олордубуттара 1-чочу 2-чочу диэн нэьилиэктэр.Кэлин атын дьону кытта буккуьан ыары амыраабыта да син биир наследственнай бара турар.Максимова диэн доктор суруйа сатыыр да дьонугар комото суох.Биьиги дьоммут куннэ5и кыьал5ата аргылааьын закупка ыьыах.
Бахсы сымыйалаама. Мин бэйэм бокоорор ыарыы эпицентрыттан сылдьабын Мастаахтан (Кыргыдай, Ха5ын, Бала5аччы) сахалар эмиэ ыалдьаллар: о5о уонна кырдьа5астар ыалдьыбаттар, саас ортолоохтор ыалдьаллар уонна утуербэттэр, син биир бараахтыыллар. Нуучча ыалдьыбат. Марсден проказа (аран) ыарыыга сылдьыбыта.
Ыалдьаллар Ол дьон бу ыарылаах потологиялаах дьону кытта эр-ойох буолан олорортон бохоорон хаалаллар.Ону этэбин сыстыганнаах ыары сүппэт.Күтүөт кийиит элбэх Ол сырайагар сурулла сылдьар буотах.Сосновка бары бохоору ыары сиэбит дьоно.Ол вируһун кэм да була иликтэр.Онноҕор билигин тугу да билбэттэр бары тааайан көрөн Эн курдук кыра мэйиилэх дьону буккуйаллар.
Эбэнки вообще бокоорор ыарыынан ыалдьыбат. владимирцев уонна П. Петров улэлэрин аах. Ити ыарыынан бисиги хотугу булуулэр – табалаах сахалар эрэ ыалдьабыт. Туох тар5атара биллибэт – ким да5аны утеурбэт. Роман Дмитриев эсэтэ Умнуган Арамаан табалаах саха. Эбэнки буолбатах. Эдьигээннэр вообще табалаах сахалар.
Сыстыганнаах ыарыынан ыалдьыбыты, иирбиттэри сахалар ыраах, киси -суесу суох сиригэр ампаар охсон онно хаайан олордоллоро. Ас а5алан ыраах уураллара. билинни волонтердар курдук. Елле5унэ ампаардыын уоттаан кээсэллэрэ. Билинни итальянецтар курдук. Сахалары уоспаттан алаастарынан олороллоро спас наверно. Эбэнкилэр а5а уустарынан со5ус бииргэ сылдьан былдьаппыттар наверно. Уонна кинилэр сородичтарын ыалдьыбытын да исин ытыран охтоллор. Сахалар курдук кыйдаабаттар.
Мин правительство дьонно особенно кырдьагастарга итэгэйбэт буолбутуттан абарабын. Биьи тугуй, туох да самосознание а суох дьоммут да, барытын сокуону уларыта-уларыта хааччахтыыллар, ити олох сыыьа!
Биллэр учуонай Гурвич суруйуутунан тун былыр, табалаах сахалар теруттэрэ дуу, туматтар дуу, тюрк тыллаахтар уhу, биллибэт кусаган ыарыынан ыалдьыбыт элбэх дьоннорун булуу хоту еттунэн Угулээтинэн ,Куулэтинэн, Мастаа5ынан хаалларбыттар хоту баран иhэн. Олор онно хаалан олохтоох омуктары кытта эр-ойох буолан туспа бокоорор ыарыылаах булуу сахаларын уескэппиттэр, передается по наследству. Онон бокоорор ыарыы мээнэ ыарыы буолбатах. Былыргы степь омуктарын ыарыылара. Гуннар, биhиги ебугэлэрбит ыалдьар буолуохтаахтар.
Бокоорор диэн былыргы сахалар илиитэ-ата5а куhа5аннык хамсыыр , саналара мелтеебут дьону барыларын этэллэр этэ. Билинниннэн ити ейдебулгэ сурдээх элбэх ыарыыны киллэриэххэ сеп : ишемические , геморрагические инсульты , оухоли головного мозга , аневризмы ,болезнь Паркинсона , рассеянный склероз , спинно -мозжечковая атаксия , болезнь Пьера -Мари у.о.д.а. Оттон Вилюйский энцефаломиелит (ВЭМ)диэн ыарыы Саха Сиригэр А5а дойду сэриитин кэнниттэн баар буолбута , син элбэх дьон ыалдьан эрэйдэммитэ уонна эмиэ эмискэччи сутэн хаалла. Ону то5отун -хайда5ын билигин ессе быhаара иликтэр .
Күүлэттэр Үгүлээттэр Өлүөхүмэ дьонноро хоту түспүттэрэ.Ол курдук Хаҥалас Өлөөн Миринэй кмнстара.Билигин табата суох хаалан сахалары кытта олорон ыт ынах туттаран оттоон мастаан сахалыы олохтообуттара.Онон хотуларга аналлаах льготалара суох.
Утары саҥаран бырдаҥалаан тугу булаҕын?!Вилюй.энцефалит диэн бохоору төбө ыарыта аймаҕынан барар.Хата бу айдаан туһугар Новсибка Векторга көрдөрөн да баҕар төрдүн төбөтүн булуохтара этэ.Дьону эмтиэхтэрэ вакцина да эмиэ баар буолуо.Кинилэр үлэлэрэ ылсыах этилэр.Наука биир сиргэ турбат.
Вилюйский энцефалит күтүөттэринэн, кийииттэринэн бэриллэн ыыра кэҥээн турар, онон билигин вилюйскэй эрэ буолбатах, хаан аймаҕынан күүскэ бэриллэр ыархан ыарыы быһыылаах. Оннооҕо, ыарыһах киһиннэн көссүүгэ оҥоһуллубут оҕо аҕата, ыарыйдаҕына эрэ биллэрэ баар суол.
Билигин Вилюйский энцефаломиелит диэн ыарыыннан ыалдьар биир да киhи суох .
Бравина билбэт эбит дии, 19 уйэгэ сахаларга уоспа быhыытын уутунньуктар быhаллар этэ, уутунньук ученик диэнтэн, карантины саха билэр буо, манна диэн эттэххэ саха дьоно 15 уйэгэ Монголияга турбут чуматтан куотан кэлбит буолуохтарын сеп эбит, саха историктара дилетаннар ээ,
Откуда взял – уутунньук – истрория5а новое открытие. Подробно суруй, что знаешь о борьбе с оспой. Источники укажи