Ньурба улууһун баһылыга Алексей ИННОКЕНТЬЕВ үлэтэ-хамнаһа хайдаҕый?

“Ньурба” хаһыакка улуус баһылыга Алексей Иннокентьев дуоһунаһыгар талыллан баран хайдах-туох үлэлээн эрэрин туһунан интервью биэрдэ.

БАСТАКЫ ТҮМҮКТЭР УОННА ИННИКИ СОРУКТАР

Кулун тутар 29 к. Алексей Михайлович Иннокентьев “Ньурба улууһа” муниципальнай оройуон баһылыгын дуоһунаһыгар киирэн, өрөспүүбүлүкэ биир бөдөҥ уонна кэскиллээх улууһун салайааччытын быһыытынан үлэтин саҕалаабыта 200 күнүн туолбута.

Улуус үгүс олохтоохторо икки болдьох устата улууспут саамай улахан – Октябрьскай нэһилиэгин, онтон Ньурба к. баһылыгынан 3 сыл үлэлээн кэлбит уопуттаах салайааччыттан элбэҕи эрэнэ уонна кэтэһэ көрсүбүттэрэ. Бу кэм устата саҥа салалта улуус иирбэ-таарба элбэх боппуруостарын быһаарарга сорунуулаахтык уонна эрчимнээхтик ылсыбыта.

Былааһы норуокка ыкса чугаһатар уонна миэстэтигэр дьон кыһалҕатын истэр-билэр, быһаарсар соруктаах, үлэ саҥа көрүҥнэрэ киирбиттэрэ: ый аайы нэһилиэктэр баһылыктара уонна тэрилтэлэр салайааччылара кыттыылаах сүбэ мунньахтара, куусталарынан кыбаартал аайы улуус баһылыгын көһө сылдьар мунньахтара, ол кэмигэр нэһилиэнньэни тус боппуруостарынан приемнааһыннар.

Ньурба улууһун инники кэскилин быһаарар тыын суолталаах боппуруостары оннуттан хамсатар уонна быһаартарар инниттэн, бу иннинэ өрөспүүбүлүкэ салалтатын уонна бөдөҥ тэрилтэлэрин кытта бииргэ үлэлэһии тохтуу сылдьан баран сөргүтүллэн саҥа кэрдиискэ тахсан эрэр.

Бүгүн биһиги хаһыаппыт ыалдьытынан “Ньурба улууһа” муниципальнай оройуон баһылыга Алексей Михайлович Иннокентьев буолар.

-“2018 сылы улууска Үлэ уонна тыа сирин инфраструктуратын сайдыытын сылынан биллэрдибит”, – диир кини. – Тыа сиригэр улахан болҕомто ууруллар буолла. Нэһилиэктэргэ уонна Ньурба куоратыгар дьон дьарыктаах буоларыгар күүскэ ылсыһар соруктаах үлэни ыытабыт.

Бу сыл саҕаланыытыгар улууска өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһиннэр: СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ бэлиитикэтин министиэристибэтин Коллегиятын көһө сылдьар сүбэ мунньаҕа, Софрон Андреев-Күүстээх Соппуруон бирииһигэр мас тардыһыытыгар уонна ССРС, РСФСР уонна САССР спордун маастара, көҥүл тустууга уонна хапсаҕайга өрөспүүбүлүкэ элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ М.И.Васильев бириистэригэр өрөспүүбүлүкэтээҕи турнирдар, уопсастыбаннай тэрилтэлэр региональнай Гражданскай форумнара, “Сата” театральнай бэстибээл, аҕыйах хонуктааҕыта СӨ Тырааныспарга уонна суол хаһаайыстыбатыгар министиэристибэ Коллегиятын мунньаҕа ыытылыннылар. Ньурбаҕа СӨ үөрэҕин уонна наукатын миниистирэ В.А.Егоров, “Якутскэнерго” АК гендириэктэрэ А.С. Слоик уо.да. кэлэ сырыттылар. Бу барыта улууспут сайдыытын туһугар чопчу сыаллаах оҥоһуллар.

Тыа хаһаайыстыбата

-Ньурбаҕа ТХМ Коллегията ыытыллыбыта номнуо туһатын көрдөрөн эрэр. Тыа хаһаайыстыбатыгар улуустан хаһааҥҥытааҕар да элбэх харчы – 100-тэн тахса мөл. солк. көрүллэн турар. Ону сыаналаан-өйөөн, өрөспүүбүлүкэ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ эмиэ үгүөрү көрдө. Ол түмүгэр быйыл уопсайа 400-тэн тахса мөл. солк. тыа хаһаайыстыбатыгар бараары турар. Министиэристибэттэн номнуо 60-ча мөл. солк. ыллыбыт. Ол иһигэр “Саҥа саҕалааччы фермер”, “Биирдиилээн олорор дьиэлэри туттуу”, “Сиртэн үүнүүнү ылыы” бырагыраамаларынан уо.д.а. 2017 с. улууска тыа сиригэр исписэлиистэр уонна тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ дьиэ тутталларыгар анаан биир да квота көрүллүбэтэх буоллаҕына, быйыл 21 (!) квотаны ыллыбыт. Сири кытта үлэҕэ 10 мөл. солк. көрбүппүт, манна ТХМ сөбүлэһии быһыытынан эбии 10,2 мөл. солк. биэрэр буолла.

Бу үбү сөпкө уонна көдьүүстээхтик туһанар сорук турар. Ол иһин тыа нэһилиэктэрин баһылыктарын бу салааҕа ситиһиилээхтик үлэлии олорор улуустарга, нэһилиэктэргэ сырытыннардыбыт. Бары даҕаны инники үлэбитигэр туһалааҕы элбэҕи-саҥаны биллибит-көрдүбүт.

Бастатан туран, нэһилиэнньэни үлэҕэ туруоруохпутун наада. Нэһилиэктэр баһылыктара миэстэтигэр үлэни-хамнаһы күүскэ тэрийэллэрин ирдээтибит, онно сөптөөх көмө механизмнарын олохтоотубут. Алмаастан киирэр үптэн 23 мөл. солк. нэһилиэктэргэ биэрдибит: 1000-тан аҕыйах киһилээх нэһилиэктэргэ – 1 мөл. солк., онтон элбэх нэһилиэнньэлээхтэргэ – 2-лии мөл. солк. Инженернэй уонна тырааныспар инфраструктуратын, социальнай инфраструктураны сайыннарыыга; производствоны уонна т/х борокууксуйатын астааһыны тэрийиигэ уонна сайыннарыыга; олох-дьаһах өҥөлөрүн оҥорууга уо.д.а. туһаныллыан сөп.

Соторутааҕыта нэһилиэктэр киирэн улуустааҕы хамыыһыйа иннигэр бэйэлэрин бырайыактарын көмүскээтилэр. 15 мөл. солк. көрүнэн, чааһынай дьон туттарар үүттэригэр киилэтигэр 5-тии солк. Эбии төлөбүрү олохтоотубут.

Нэһилиэктэр бэйэлэрин территорияларыгар тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга, производствоны тэрийиигэ бырайыактарын олоххо киллэрэллэригэр көмөлөһөн, улуустан ирээттэһэн үбүлэһии бэрээдэгинэн 8 мөл. солк. биэрэбит.

Хаҥаласка – 2, Хорулаҕа 1 улахан хотону тутар буоллулар. Бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэриттэн сүөһүлэрин арендаҕа ылан көрөөрү тэринэллэр. Атын улуустарга маннык сатанар буоллаҕына, биһиэхэ тоҕо сатаныа суоҕай. Күндээдэ нэһилиэгэр “Влада” кэпэрэтиипкэ сыр оҥорор оборудование ыларыгар 2,5 мөл. солк. ананна. “Ньурба-Агро” МТС базатыгар сири кытта үлэлиир тэрилтэ тэрийэн эрэбит. Нэһилиэктэргэ сири оҥоруу үлэлэринэн, зеленка ыһыытынан, хортуоппуй олордуутунан дьарыктаныаҕа. “Росагролизинг” тэрилтэ нөҥүө тиэхиньикэ ылыытын боппуруоһун үөрэтэ сылдьабыт. Бастаан Ньурба к. таһынааҕы бааһыналары туһаҕа таһаарарга үлэни саҕалыырга былаанныыбыт, чааһынайдарга эмиэ хортуоппуй олордоллоругар анаан сир биэрэбит.

Улахан болҕомто түргэнник ситэр салаалары сайыннарыыга туһуланар. Өйдүүргүт буолуо, СӨ 1-кы Бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев саҕана 2000 сс. саҕаланыыларыгар “Дьиэ кэргэн экономиката” диэн нэһилиэнньэҕэ түргэнник ситэр кыыллары аҕала сылдьыбыттара, бу тыа дьонугар улахан көмөлтө буолбута. Нэһилиэнньэ сакааһынан боросуонактары аҕалан тарҕаттыбыт. Көтөр фабрикатыгар инкубаторий туруоран куһу-хааһы таһааран дьоҥҥо тарҕатыахпыт. Уотурбанан дьарыктанар “Тимиин” тэрилтэни уонна тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтинэн, саппаас чааһынан хааччыйар “Федотов Р.Д.” ИП кытта үлэлэһэн эрэбит.

Тыа хаһаайыстыбатыгар кыһалҕалар элбэхтэр. Ахсаан, суот-учуот барыта чуолкай, дьэҥкэ буолуохтаах, кэккэ тэрилтэлэргэ бэрэбиэркэ ыыттардыбыт. Ст. Васильев аатынан сылгы собуота инвентаризация түмүгэр 403 эрэ сылгылааҕа чуолкайданна, балаһыанньата ыарахан. 3 нэһилиэк салалтатыгар уонна олохтоох агро-оскуолаларга Мэҥэдьэк сылгытын киинэ буолбут хаһаайыстыбаны кытта бииргэ үлэлэһэн көмөлөһөллөрүгэр сорудахтанна.

Хаһаайыстыба балаһыанньата 2 сыл устатыгар көммөтөҕүнэ атын дьаһалы ыларбытыгар күһэллиэхпит. Үүт харчыта (22 мөл. солк.) саҥа кэллэ, онон дьон туттарбыт үүттэрин иһин харчыларын ылыахтара. Кыстыгы син этэҥҥэ түмүктээн эрэбит. Оппут сөптөөх саппааһын хааччыммыт буолан, атын улуустартан: Мэҥэ Хаҥаластан, Горнайтан, Уус Алдантан кэлэн атыыластылар. Ньурба к. уонна Антоновкаҕа сальмонеллез туран биэлэр кээһиилэрэ элбээтэ, атын нэһилиэктэргэ этэҥҥэ.

Суол боппуруоһа, тырааныспар комплекса

-Ааспыт нэдиэлэҕэ СӨ Тырааныспарын уонна суолун хаһаайыстыбатын министиэристибэтин Коллегиятын ыыттардыбыт. Марха-Хатыы, Марха-Хорула суолларыгар өрөспүүбүлүкэ үбүнэн көмөлөһөрүгэр; Куоначчаан үрэҕи туоруурга армейскай муоста тутуутун үбүлүүргэ; Ньурба к. Сэбиэскэй, Комсомольскай, АЗС-ка диэри Ньурбаҕа киирии суолу аспааллыырга көмө оҥоһулларыгар; Хорулаҕа, Маалыкайга субсидиялаах дьону авиациянан таһыыны туруорустубут.

Дьаархан-Маалыкай хайысхатынан “Ленатурфлот” 20 миэстэлээх салгын уйуктаах суудуната бэс ыйыттан сылдьыахтааҕын быһаартардыбыт. Сыаната субсидиялаах, аҥарын өрөспүүбүлүкэ төлүүр. “Полярнай авиалиния” АК Ньурбаҕа тутан үлэлэтэригэр анаан Минтранс 1 бөртөлүөтү биэрэр буолла.

Быйыл аспаал-бетон собуотун Ньурбаҕа аҕалтарабыт. Саппараапкаҕа диэри 2 км суол оҥоһуллуоҕа. Министиэристибэни кытта ирээттэһэн үбүлээн Ньурба-Сүлэ, Сүлэ-Дьиикимдэ суолларын бырайыактарын оҥортордубут, федеральнай бырагыраамаҕа киллэртэрэргэ үлэлэһэбит.

Этиэххэ наада: Суол фондатыттан улууска атыыланар ГСМ-тан киирэр акциз суотугар 15 мөл. солк. кэлэр. Онтон 8 мөл. солк. – нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суоллары көрөргө-истэргэ, 7 мөл. солк. суоллары быстах өрөмүөннүүргэ туттабыт. Бу отой кыра, 8 мөл. солк. кыһын 4-тэ хаары анньарга, сайын автогрейдэринэн 4-тэ тэҥнии түһэргэ эрэ сөп буолар.

Барыта этэҥҥэ буоллаҕына Марха муостата 2019 с. үлэҕэ киирэр. Онон Маалыкай өттүгэр сайыҥҥы сырыы аһыллар кыахтанар. Бу хайысхаҕа сүрүн күүһү быраҕыахпыт. Быйыл Хорула суолун өрөмүөнүгэр – 7 мөл. солк., Хатыҥ Сыһыы-Киров-Чуукаар-Малдьаҕар-Маалыкай-Хатыы хайысхатынан суол кыһалҕалаах учаастактарын өрөмүөнүгэр – 7 мөл. солк., 3 улахан хомуллар турбалары түһэрэргэ – 13,7 мөл. солк., Куоначчааҥҥа понтону туруоран үлэлэтиигэ 3 мөл. солк. көрүлүннэ.

Марха-Хорула суолугар “Партнер” ХЭТ үлэлэһэр. Кини муниципальнай-чааһынай бииргэ үлэлээһин бэрээдэгинэн бу суолу 2020 с. ситэрэн оҥорорго уонна ороскуотун 5 сыл устата төлөтөргө бачыым киллэрдэ. Быйыл 7 мөл. солк. көрүннүбүт, эһиилгиттэн саҕалаан алмаас дивиденин суотугар үгүөрү үбү көрөргө былаанныыбыт.

Тутуу

-Быйыл Малдьаҕарга 35, Маалыкайга уонна Ньурба к. уонна 50 миэстэлээх таас дьыссаат дьиэлэрэ үлэҕэ киирдилэр. Ньурбачааҥҥа, Дьиикимдэҕэ дьыссааттар таас дьиэлэрэ салгыы тутуллуохтара. Чаппандаҕа уонна Чуукаарга 150 миэстэлээх оскуола-саад дьиэлэрин тутуулара саҕаланыаҕа уонна 2020-2021 сс. үлэҕэ киириэхтэрэ. Өрөспүүбүлүкэ үбүттэн кыттыылаах Маарга таас дьыссаат, Хорулаҕа култуурунай киин, Чуукаарга 4 кыбартыыралаах дьиэ тутуулара былааннанар, ол эрээри күн бүгүҥҥэ диэри СӨ Бырабыыталыстыбатын дьаһала тахса илик. Муниципальнай-чааһынай бииргэ үлэлэһии бэрээдэгинэн Күндээдэҕэ таас дьыссаат, Маалыкайга 150 миэстэлээх култуурунай киин, Хорулаҕа начальнай кылаастар куорпустарын тутуулара саҕаланыа.

Билигин бырайыактара сиппит эбийиэктэри: Убайааҥҥа 360 миэстэлээх оскуола, Маалыкайга Оҕо эстетическэй киинин судаарыстыбаннай экспертизаҕа саҥа киллэрдибит. Бу балачча бириэмэни эрэйэр. Итини таһынан баараҕай эбийиэктэр: Ньурба к. 280 миэстэлээх дьыссаат, 500 миэстэлээх бассейыннаах Физкултуурнай-чэбдигирдэр киин, 250 миэстэлээх драмтеатр, балыыһа комплексын иккис уочарата, стадиоҥҥа чэпчэки атлетика манеһын бырайыактарын корректировкатын техническэй сорудахтарын оҥорон министиэристибэлэри кытта сөбүлэһиннэрии бара турар. Бу эмиэ уһун кэмнээх процедура. Сөбүлэһиннэрии бүттэҕинэ аһаҕас куонкурустары ыытан саҕалыахпыт, драмтеатртан ураты бырайыактар экспертизаларын кытта эһиил эрэ бүтэр кыахтаахтар.

Айдааннаах Күндээдэ оскуолатын тутуутугар урут көрүллүбүт үп сыыһа туттуллубутун иһин, Үп министиэристибэтэ улууска кэлэр дотацияттан 95 мөл. солк. тутан ылбыта. Мантан сорох үбүн төннөрөргө Арбитражнай суукка улуус дьаһалтата ирдэһии түһэрбитэ. Төһө төннүбүтэ оскуола тутуутугар үбүлээһиҥҥэ көрүллүөхтээх. Оскуоланы ситэриигэ муниципальнай-чааһынай бииргэ үлэлэһии бэрээдэгинэн үлэлэһэргэ толкуйдуубут. Бырайыагын экспертизата бара турар. Боппуруос быһаарыллыыта бэдэрээтчит “БСК-Строй” ХЭТ-тэн сылтаан уһаан иһэр. Иркутскайга Үрдүкү Арбитражнай суукка ыстараабын аччатарга ааһынан, дьыала хаттаан көрүүгэ барда. Бэдэрээтчит соруйан суутун уһата-уһата, сокуон итэҕэһинэн туһанан, аҕалбыт матырыйаалын атыылаан бүтэрдэ. Бу оскуола тутуута элбэх сууттар эрэ кэннэ иннин-кэннин булар кыахтаах курдук. Аһаҕастык этиэххэ наада, аҥардас тутуу эйгэтигэр олус ыарахан “нэһилиэстибэни” тутан үлэлээн кэллибит. Бу атын эбийиэктэргэ эмиэ сыһыаннаах.

Ньурба биир сүрүн кыһалҕата – кирдээх уулары таһыы. Канализационнай-ыраастыыр ыстаансыйа тутуутун боппуруоһугар мин өссө Ньурба к. мэрдии сылдьан 2,5 сыл үлэлэспитим. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ салалтатын сөбүлэҥин ылан, муниципальнай-чааһынай бииргэ үлэлэһии бэрээдэгинэн КОС тутуутун туһунан концессионнай сөбүлэһии бу сыл саҥатыгар илии баттаммыта. Өрөспүүбүлүкэттэн үп көрүллэрэ уонна улуустан 51,7 мөл. солк. ирээттэһэн үбүлэһии оҥоһуллара былааннаммыта. Бу боппуруоска билигин салгыы үлэлэһэ сылдьабыт. Ити олоххо киирдэҕинэ Ньурба к. кирдээх ууларын кыһалҕата устуллуо этэ. Маннык бырайыак Чурапчыга олоххо киирдэ, онон биһиэхэ да кыаллар кыахтаах.

Бырамыысыланнас, сибээс

-Бырамыысыланнаска биир сүрүн муниципальнай тэрилтэнэн Кировтааҕы чох разреһа буолар. Ааспыт сылга улуустан 7 мөл. солк. биэрэммит, кулун тутар ый бүтэһигэр үлтүрүтэр-суортуур тэрили (“дробильнай-сортировочнай установка”) ылан аҕалтардыбыт. Иркутскай уобалас Усолье-Сибирское куорат “Усольмаш” собуотугар оҥоһуллубут. Чоҕу бытарытан, сылаас кэмнэргэ улахан хочуолунайдарга оттон боруобалаан көрүөхтээхпит. Бу оборудование тааһы даҕаны үлтүрүтүөн сөп. Кыамтата – чааска 120 туонна. Онон инникитин чох разреһын тэрилтэтин үлэтин хайысхатын кэҥэтэн, суолга үлэлэтэргэ анаан туһаныахпытын сөп диэн санааттан ылылынна. Аны сайын 3 исписэлисс кэлэн көрөн-истэн таҥан туруоруохтаахтар.

Улуустааҕы типография салалтатын уларытан, үлэтин-хамнаһын кэм ирдэбиллэригэр сөп түбэһэрдии тэринэн үлэлииллэригэр сыал-сорук туруордубут. Билиҥҥи балаһыанньата бэрдэ суох, сыаналарын наһаа үрдэтэн кэбиһэннэр сакаастарын чааһынайдарга былдьаппыттара ырааппыт. Бэчээтинэй бородууксуйаларынан эрэ буолбакка, социальнай баннердары уо.д.а. эмиэ оҥоруунан дьарыктаныахтаахтар. Манна наадыйыы улахан, ылсан үлэлиэхтэрин эрэ наада.

Соторутааҕыта “Ростелеком” ПАО “Сахателеком” филиалын кытта Ньурба улууһун сиригэр-уотугар инвестиционнай бырайыактары олоххо киллэрии эйгэтигэр бииргэ үлэлээһин туһунан сөбүлэһиигэ илии баттастыбыт. Өрөспүүбүлүкэ улуустарыттан маҥнайгынан Ньурбаҕа “оптоволоконнай сибээс” магистральнай линията тардыллан кэллэҕинэ, федеральнай суол таһыгар сытар нэһилиэктэр бары холбоноллор. Кытыы уонна ыраах бары нэһилиэктэргэ “оптоволокно” магистралын тиэрдэргэ 38 мөл. солк. улуус кыттыһар. Баҕаналары туруоран линия тардыллыахтаах, 2 эбэтэр 3 сылга бүтэрэргэ былаанныыбыт. Сөбүлэһии быһыытынан “Ростелеком” нэһилиэктэргэ бэйэтин суотугар оборудование туруоруохтаах уонна хас биирдии уулуссаҕа дьиэлэргэ тиийэр линиялары тутуохтаах. Бу үлэ түмүгэр Интэриниэт, сибээс хаачыстыбата лаппа тупсуоҕа.

Үөрэх, каадыры бэлэмнээһин, култуура, спорт, ыччат бэлиитикэтэ

-СӨ Үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтин, Ньурба улууһун икки ардыгар бииргэ үлэлиир туһунан Сөбүлэһии түһэристибит. Улууска уопсай уонна эбии үөрэхтээһин систиэмэтин көдьүүһүн үрдэтэр уонна сайыннарар соруктаах. Быстахтык эттэххэ, Ньурбаҕа техлицей базатыгар политехническэй үөрэхтээһин регионнааҕы киинэ, Оҕо научнай-тэхиниичэскэй айымньытын киинин базатыгар оҕо технопарката тэриллиэхтэрэ. Министиэристибэни кытта улуус агро-оскуолаларын матырыйаалынай-тэхиниичэскэй базаларын бөҕөргөтөргө үлэлэһиэхпит.

Бары агро-оскуолаларга сылга 1 мөл. солк. итэҕэһэ суох харчыны үлэлээн киллэрэллэригэр сорук туруордубут. Атын улуустар оскуолаларыгар баран үлэлэрин билистилэр, онно сорох агро-оскуолалар сылга 5 мөл. солк. Тиийэ дохуоту киллэринэллэр эбит. Оҕону үлэҕэ сыһыаран олоххо бэлэмнээһиҥҥэ үлэ барыахтаах.

Каадыр боппуруоһугар мин бигэ санаалаахпын – миэстэтигэр олохтоох дьон кэлэн үлэлиэхтээхтэр, ыччаттарбытын үөрэхтэрин кэнниттэн манна олохсутан үлэлэтиэхтээхпит. Дьокуускайдааҕы Тыа хаһаайыстыбатын академиятын бүтэрээри сылдьар выпускниктары кытта көрүстүбүт. Академияны быйыл Ньурбаттан төрүттээх 18 оҕо бүтэрээри сылдьарыттан 5 киһи дойдуларыгар үлэлии кэлэллэрин туһунан биллэрдилэр.

Билигин бырамыысыланнас күүскэ сайдар, араас тутуулар бара турар кэмигэр оробуочай идэлэргэ ордук наадыйаллар. “АЛРОСА” АК “Верхне-Мунское” диэн алмаастаах сири туһаҕа таһаарыы саҕаланар, онно олохтоох нэһилиэнньэттэн элбэх дьону сүүмэрдээн үлэлэтиэхтээхтэр. Ол иһин манна сөптөөх бэлиитикэни ыытыахтаахпыт. Ньурбатааҕы техникум уонна Үлэлээх буолуу киинин үлэлэрин күүһүрдэргэ, дьоммут бэлэмнээх буолалларыгар чопчу сыал-сорук туруордубут. Оробуочай идэлэр суолталарын үрдэтэр инниттэн, сыл түмүгүнэн оробуочай идэлэргэ араас номинациялары, бириэмийэлэри олохтуубут.

Култуура эйгэтигэр тохтоотоххо, Ньурба к. урукку ювелирнай-кырыылыыр собуот дьиэтин улуустааҕы бибилэтиэкэҕэ (оҕо бибилэтиэкэтэ эмиэ онно киирэр) уонна К.Д.Уткин аатынан Норуоттар доҕордоһууларын музейыгар анаан биэрдибит, өрөмүөҥҥэ үбү-харчыны көрдүбүт. Инникитин дойду таһымыгар култуурунай-музейнай дьыалаҕа улахан болҕомто ууруллар буолла, ол быһыытынан биһиги улууска эмиэ элбэх үлэ барара күүтүллэр. Нэһилиэктэргэ бибилэтиэкэлэр олохтоох дьаһалталар ыытар үлэлэригэр информационнай өттүнэн улахан көмөнү оҥорор буолуохтаахтар.

“Бичик” национальнай кинигэ кыһатын кытта бииргэ үлэлииргэ сөбүлэһии түһэрсибиппит. “Бичик” кинигэ кыһата дьаһалта кинигэ уо.д.а. бородууксуйаларын бэчээттииргэ чэпчэтиилэри олохтуур, улуус бибилэтикэтин фондатын хаҥатыыга уонна саҥардыыга көмөлөһөр буолла.

Улууска 2 лекторскай бөлөх тэриллэн, суол баарына өрүс туорааһыннаах уонна кытыы нэһилиэктэргэ сырыттылар. Норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар үтүө суобастаахтык үлэлээбит уонна үлэлии сылдьар, дьон норуот убаастабылын ылбыт дьону киллэрдибит. Дьону-сэргэни сомоҕолооһун, ыччаттары патриотическай тыыҥҥа иитии, дьон дьарыктаах буолуутун боппуруостарыгар сыһыаннаах тиэмэлэринэн үлэлээтилэр.

Улууспут сиригэр киирэргэ, биһиги дойдубут туһунан өйдөбүлү биэрэр Ытык бэлиэни оҥорторон эрэбит. Манна анаан куонкурус ыыттардыбыт. Ботомоойуга уонна Түүкээҥҥэ 2,5-дыы мөл. солк. суумаҕа тимиринэн оҥорторобут.

Биһиги ыһыах суолтатын үрдэтиэхтээхпит. Улууска 2 эрэ ыһыах баар буолуоҕа: нэһилиэк уонна улуус киэнэ. Таҥна сылдьар таҥастан, алгыстан саҕалаан барыта каноннарга сөп түбэһиннэриллиэхтээх. Улууспут быйылгы ыһыаҕа 3 чулуу дьоммут үбүлүөйдэригэр анаан ыытыллар: САССР сир оҥоһуутун наркома (билиҥҥинэн тыа хаһаайыстыбатын 1-кы миниистирэ) С.Н.Донской-1 төрөөбүтэ 125, “Ст. Васильев” сопхуос 1-кы дириэктэрэ, ССРС Верховнай Сэбиэтин дьокутаата Н.И.Прокопьев төрөөбүтэ 100 уонна “Хатыы” холкуос бэрэссэдээтэлэ, “Бочуот знага” уордьан, “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээл кавалера И.С.Егоров – Уһун Дьуона төрөөбүтэ 125 сылларыгар.

Спорт эйгэтигэр хамсааһыны таһаарар сыалтан, СӨ Спордун министиэристибэтин кытта эмиэ сөбүлэһии түһэристибит. Бүддьүөппүтүгэр быйыл спорт тэрээһиннэригэр (култуура-спорт бэстибээлин киллэрэн туран) 14,5 мөл. солк. көрдүбүт. Мас тардыһыытыгар уонна хапсаҕайга улахан өрөспүүбүлүкэ турнирдарын тэрийэн ыыттыбыт. Спорка биирдиилээн ситиһиилэр бааллар эрээри, улууска спорт хайдах туруктааҕын атырдьах ыйыгар Аммаҕа буолар СӨ норуоттарын VII Спортивнай оонньуулара көрдөрүөҕэ.

Маассабай спорду кэҥэтэр, дьону-сэргэни сомоҕолуур уонна үлэҕэ-хамнаска көҕүн күүһүрдэр сыаллаах, тыа нэһилиэктэрин култуурунай-спортивнай бэстибээлэ диэн саҥа тэрээһин олохтоммута сэргэхсийиини үөскэттэ. 2 бөлөҕүнэн кыайыылаах нэһилиэктэри улахан бириистэр күүтэллэр: 1 миэстэҕэ – УАЗ массыына, 2 – дьоҕус тыраахтыр, 3 – пресс-подборщик. Икки түһүмэх ыытыллан түмүктэннэ, нэһилиэктэр көхтөөхтүк кытыннылар. Бэстибээл култуурунай чааһа эмиэ маннык сэргэх буолуоҕар эрэнэбин. Бүтэһик түһүмэх сыл бүтэһигэр ыытыллыаҕа. “Улуустааҕы ыччат бэлиитикэтин управлениета” тэриллэн ыччаты кытта үлэҕэ сэргэхсийии тахсан эрэр. Бары нэһилиэктэргэ кыттыһан үбүлээммит, ыччат лиидэрдэрэ үлэлэрин саҕалаатылар. Арассыыйаҕа Көҥүл өттүнэн көмөлөһөөччү (волонтер) сылыгар биһиги ыччаттарбыт өрөспүүбүлүкэҕэ бу хамсааһыны маҥнайгынан саҕалаабыттара бэлиэтэннэ. Истиэххэ үчүгэй, ол эрээри кинилэри олус киэҥ уонна эппиэттээх үлэ күүтэр.

Социальнай көмүскэл

-Нэһилиэктэргэ сырыттахха, приемҥа киирэр дьон сүрүн кыһалҕата  – дьиэ боппуруоһа. Кырдьаҕас дьоммут дьиэлэрин өрөмүөнүн эбэтэр дьиэлэригэр хааччыллыыны (благоустройствоны) киллэрэргэ туруорсаллар. Ол иһин улуус Сүбэтин дьокутааттарын кытта сүбэлэһэн баран, кырдьаҕас-кыаммат дьоммутугар улуустан көмө саҥа көрүҥүн олохтоотубут. “АЛРОСА” АК дивидениттэн киирэр үп суотугар быйыл тыыл бэтэрээннэригэр уонна 1-кы группалаах инбэлииттэргэ чааһынай дьиэлэрин өрөмүөнүгэр уонна хааччыллыыны (благоустройствоны) киллэрэргэ 20 мөл. солк. көрдүбүт. Бу өрөспүүбүлүкэҕэ пилотнай бырайыак буолар. Кээмэйэ – 200 тыһ. солк. диэри (13% подоходнай нолуогун киллэрэн туран). Нэһилиэктэр дьаһалталара хамыыһыйанан сылдьан кинилэр олорор усулуобуйаларын көрөн, ирдэнэр докумуоннары тутан баран быһаарыы ылынан докумуоннары улуустааҕы хамыыһыйаҕа киллэрэллэр. Ону көрөн нэһилиэктэргэ квота быһыытынан харчынан ол дьоҥҥо түһэрэбит. Хаһан баҕарар харчы дьыалата барыта чуолкай бэрээдэги, хонтуруолу ирдиир.

Доруобуйа харыстабыла, экология

-Билигин биһиэхэ быраастар тиийбэттэрэ улахан кыһалҕаҕа кубулуйда. Быраастарынан хааччыллыы 80-ча %. Онон манна туһааннаах үлэ ыытылларыгар улуустааҕы киин балыыһа салалтатыгар сыал-сорук туруордубут. Ньурбаҕа Медколледж филиала үлэлиир буолан, орто медперсоналынан хааччыллыыга кыһалҕа суох.

Кулун тутар ыйыгар Прикладной экология институтун уонна Мединститут салалтатын кытта көрсөн, Ньурба улууһун олохтоохторун доруобуйаларын кэлимник көрүүнү тэрийэр туһунан кэпсэтиини ыыттым. Нэһилиэнньэ доруобуйатын туруга чинчийиллэн, фундаментальнай үлэ оҥоһуллуохтаах. Бу докумуон инникитин улуус салалтата туһааннаах тэрилтэлэри уонна биэдэмистибэлэри кытта кэпсэтэригэр улахан төһүү буолуохтаах.

7 нэһилиэккэ “АЛРОСА” АК “Ыраас уу” бырагырааманан ууну ыраастыыр ыстаансыйалары ылан биэрбитэ да, кырыымчык бүддьүөттээх нэһилиэктэр ону кыайан үлэлэппэккэ олороллор. “АЛРОСА” АК генеральнай дириэктэрэ С.С.Иванову кытта кэпсэтии быһыытынан, бу ыстаансыйалары көрөн-истэн үлэлэтии ССЭРНУ саҥа Бырагырааматыгар туспа пуун быһыытынан киириэхтээх.

Түмүк оннугар

-Биллэрин курдук, быйылгынан Ньурба улууһун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар көмө Бырагыраамата (ССЭРНУ) үлэлээн бүтэр. СӨ Ил Дархана Е.А.Борисов өйөбүлүнэн улахан хампаанньаны кытта өр кэмнээх сөбүлэһии түһэрсиллиэхтээх. “АЛРОСА” АК генеральнай дириэктэрэ С.С.Иванов Мииринэйгэ кэлэ сырыттаҕына приемҥа киирэ сылдьан, онтон аны хампаанньа хозактивын мунньаҕар эмиэ туруорсан сөбүлэҥин ылан турабын. Онон улууспут инники сайдыытыгар улахан сабыдыалланыахтаах докумуону бэлэмнээһин үлэтэ саҕаланна.

“АЛРОСА-Ньурба” ААУо 10%-наах акцияларын атыытыттан киириэхтээх 12 млрд кэриҥэ солк. үптэн Ньурбаҕа 6 улахан суолталаах эбийиэги (балыыһа комплексын 2-с уочаратын, Физкултуурунай-чэбдигирдэр киини, сүүрэр манежтаах стадиону, Ньурба к. 280 миэстэлээх дьыссааты, Ньурбатааҕы көһө сылдьар судаарыстыбаннай драмтеатры, Күндээдэ оскуолатын дьиэтин) уонна нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суоллары оҥорууга көрөллөрүгэр өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар туруорсуубут хайдах быһаарылларын күүтэбит, манна элбэх кэпсэтиилэри ыыттыбыт. Эрдэ эппитим курдук, ити үпкэ тиксиэн баҕалаах элбэх, онон киирсии кытаанах.

Кэнэҕэс улуус сайдыытыгар былаан, сорук улахан, киэҥ. Онон улуус салалтата уонна дьоммут-сэргэбит түмсүүлээхтик уонна биир санаанан күүскэ үлэлээтэхпитинэ, улууспут сайдыа, дьон-сэргэ олоҕо тупсуо диэн бигэ эрэллээхпин, – диэн Алексей Михайлович кэпсээнин түмүктээтэ.

***

Геннадий АНТОНОВ.

 “Ньурба” хаһыат 29№-иттэн.