“Дьон буолан иһэн” дьоҕуламматарбыт ханнык

Хас биирдии улахан событие, эбэтэр быһаарыылаах кэм тирээн кэллэҕинэ наар “сахалар тустарынан” анекдоты кэпсиир майгылаахпыт. Аад хочуолуттан кими да таһаарбакка, бэйэ бэйэбитин таҥнары сосуһарбыт туһунан: “Биир киһи тахсаары гыннаҕына – таҥнары тардабыт”. Кэпсиирин кэпсиибит эрээри, ити үгэ-хоһоон ис хоһоонун уларыта сатыыр кыаллыа дуо, биһиэхэ, билигин?

Саха алаадьы алааһынан тарҕанан олордоҕуна, туора киһини дэбигис көрсүбэт кэмигэр аламаҕай, ыалдьытымсах майгылааҕа. Өбүгэлэрбит Айылҕа оҕото буолан, тулалыыр эйгэлэрин кытары тэҥ тэтиминэн олорон, Ийэ сир, Куйаар тыынын истэн, аһаҕас эттэнэн, уһуну-киэҥи анааран бу тымныы кыаһаан сири иччилээн олорон кэллэхтэрэ.   Бэйэтэ туспа тутуллаах, өйдөөх-санаалаах, философиялаах, итэҕэллээх, духуобунай уонна материальнай баайдаах, култууралаах ОЛОХ тутулун үөскэтэн олордохторо.

Хоту сир бэйэтэ туспа сокуоннаах.

Хотугу эргимтэ цивилизацията – Циркумполярнай цивилизация диэн өйдөбүлү, биһиги, сахалар бастакы президеммит Михаил Николаев саҕана күүскэ тарҕаппыта. “Хотугу форум” диэн Сир планетатын хотугу эргимтэтин барытын түмпүт улахан аан дойдутааҕы площадка тэрийбитэ. Хомойуох иһин, бу тэрээһин кэлин уостан хаалла. Итиннэ, биир өттүнэн, геополитика сабыдыаллаабыта чахчы.

“Хотугу форум” – култуурунай, духуобунай баайга тирэнэн хоту сытар судаарыстыбалары, норуоттары түмпүт эбит буоллаҕына, билигин  “Арктическай сэбиэт” – Арҕааҥҥы цивилизация ирдэбилинэн, бастакы күөҥҥэ – экономическай сыалы-соругу өрө тутар. Арктикаҕа КИҺИ буолбакка – сир БААЙА ордук бу сүбэҕэ киирэр дойдулары интэриэһиргэтэр.

Саха сирэ “Арктическай сэбиэт” көрүүтүгэр, Россия аатыттан “Человек в Арктике” диэн проегы бэлэмнээбитэ. Бу проекка республика оччотооҕу экономикатын миниистирэ Валерий Максимов салалталаах бөлөх дьаныһан туран күүскэ үлэлээбитэ. Кэлин Валерий Иванович Канадаҕа үлэлии барбытын кэннэ, бу проект дьылҕата ханна тиийбитэ, хомойуох иһин, биллибэт. Баҕар, мин хараҕым далыттан таһааран түмүгүн кыайан ситэн көрбөтөҕүм, билбэтэҕим буолуо.

Михаил Николаев Циркумполярнай цивилизация туһунан быһаарарыгар, билигин киһи-аймах сүнньүнэн Илиҥҥи уонна Арҕааҥҥы цивилизацияны билинэр эбит буоллаҕына, кини үһүс – Хотугу цивилизация баар диэн тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Биир эрэ цивилизация сайдыытынан салайтарбакка, биһиги курдук хотугу сиргэ олорор омуктар сайдыыларын эмиэ аахсан, киһи-аймах сайдыытыгар туһаныахха диэн кини ыҥырбыта.

Хотугу эргимтэҕэ олорор дьон Азия да, Европа да дойдуларыттан аһыыр аспытыттан, таҥнар-таҥаспытыттан, олохпутуттан-дьаһахпытыттан саҕалаан олоҕу көрүүбүт букатын атын. Бэйэ ураты олоҕун укулаатын күүһүлээн туран “атыттары” үтүктэн саппай уопсарбыт, биһиги майгыбытыгар-сигилибитигэр оҕустаҕа буолуо диэн, “Кыымҥа” хаһан эрэ Н.Ильина диэн ааптар суруйан турар. Ити кини этиитигэр сөбүлэһиэххэ сөп. Эйиэхэ барсыбат таҥаһы таҥнан, аһы аһаан, майгыны-сигилини үтүктэн сахалыы, дьиҥнээх ис дьиҥмитин сүтэрдибит.  Ол иһин тахсаары гыммыты таҥнары тардыһан эрдэхпит. Төрүт майгыбыт алдьанан.

Өскөтүн “эһиги туспа, ураты улуу цивилизациялааххыт, хоту сиргэ киһи-сүөһү, олох-дьаһах тэриммит, ураты итэҕэл, култуура, материальнай, духуобунай баайдааххыт” диэн сыа-сым курдук билинэллэрэ буоллар, биһиги да урукку ис дьиҥ майгыбытын алдьаппакка, урукку “саха киэҥ, холку көхсүн” кыараппакка, “саха уһун санаатын” сарбыйбакка, “айыы киһитэ”, “күн улууһун дьоно” буолбуппутун сүтэриэ суохпут эбитэ буолуо.

Атын майгыны батыһан, төрөөбүт дойдубутун хаҕыстык саҥарар, саныыр дьон элбээтэ. Ити кистэл буолбатах. Бу көстүү сахаларга эрэ буолбакка, урукку Сэбиэскэй сойуус дойдуларыгар барытыгар кэриэтэ баар буолла.

Аныгы саха  кылгас сайынын куйааһын, кырыа кыһынын тымныытын, бырдаҕын-кырыдаайытын “сирэр” буолла. Бэл, оҕолорбут, кымаар ыстаатаҕына эттэрэ хабыллан тахсан аллергиялыыр буоллулар. Ол аата аспыт-таҥаспыт, олохпут-дьаһахпыт атыттары үтүктүүттэн эмиэ “атын” буолла?

Оттон өбүгэбит барахсан томороон кыһынын тойугар туойара, кылгас сайынын ырыаҕа холбуура, хоһоон оҥорон хоһуйара… Биһиги – сирэбит, туохха да санаабыт туолбат, астыммат буоллубут. Дьэ дьикти диэтэҕиҥ. Ити “ис тотуутуттан” буолбатах, бэйэбит ис дьиҥмитин күүһүлээн атыттары батыһарбытыттан тахсара буолуо. Аны инньэ гымматахпытына “омугумсуйууга” күтүрүөхтэрэ турдаҕа. Ону баҕас сатыыллар.

Бу маннык бириэмэ ыган турдаҕына, техническэй сайдыыны өрө тутар – Арҕааҥҥы цивилизация  аан дойдуну муҥутуур баһылаан турдаҕына, аҕыйах ахсааннаах омуктар дьылҕаларын, кинилэр тыыннарын уһатар кыахтаах – бэйэбит эрэ. Туораттан ким да кэлэн өйөөн-убаан, абыраан ылара биллибэт.

Айылҕаттан айдарыылаах аһаҕас эттээх дьоммут көрүүлэнэллэригэр – кэнэҕэс Саха сирэ киһинэн, техниканан тобус-толору туолуо, Дьокуускай куорат Өлүөнэ икки кытылынан сырыһыннара улаатыан, уҥуора-кэйээрэ биллибэттик кэҥиэн этэллэр. Бу уларыйыы бэлиэр салгына кэлбитэ ыраатта – тыына биллэр. Биһиги син эппит-сииммит бүтэһиктээхтик бүтэйдэнэ, сабылла илик буолан ону сытырҕалаан да сэрэйэбит. Уларыйыыттан дьаахханабыт. Онтубут энэлгэн-аймалҕан буолан тахсар. Ыксаабыт киһи ынчыгын курдук түлүөй-балаай. Ырылхайдык  туох уларыйыы тахсыаҕын, онно саха миэстэтэ ханна буолуоҕун билбэппит. Ол иһин айманабыт.

Туох баар Саха сиригэр хамсааһын киин сирбититтэн – Туймаадаттан тахсар, тахсыа да турдаҕа. Өксөкүлээх барахсан:

“Хойукку үөрэхтээхтэр
Хоһоон гыныахтара,
Кэнэҕэски билээччилэр
Кэпсээн гыныахтара:
«Сайсары сыһыытыгар
Самныбыт санаалаах,
Саах балаҕаннаах
Саха диэн омук
Саһан олоотто үһү.
Дьокуускай уобаласка
Дьокуут диэн
Дьох омук
Дьон буолан иһэн
Дьоҕуланан хаалта үһү», – диэн сэрэппитинии буолбатарбыт ханнык.

Дьокуускайы дьиҥнээхтик хаһан да саха салайбатаҕа. Арай 2012 сыллаахха, улахан тургутуунан, киин куораппытын ылбыппыт. Бу маны төттөрү мүлчү тутар сатаммат. Киһи хаһан баҕарар уһун-киэҥ санаанан салайтарыахтаах. Буоллун, баҕар биһиги баҕарарбытын курдук билигин бары өттүттэн уһулуччу салайааччы  буолбатын. Ол эрэн киин куорат – бу омук сайдыытын түстүүр сүдү суолталаах киин сир буоларын умнумуохха наада.

Эдьиий Дуора эппитинии “кэлэр кэнэҕэс уларыйыыларга, саха омуга ол уларыйыы ортотугар – саамай эргийэр киинигэр баар буолуохтаах”. Оччоҕо эрэ улахан уларыйыы, хамсааһын кэмигэр син “эн-мин” дэһэн тэҥҥэ кэпсэтэр кыахтаныахпыт. “Дьон буолан иһэн” дьоҕуламматарбыт ханнык.

***

Прасковья НИКАНОРОВА,

“Аартыкка” анаан.