Сахалыы таҥныы-симэнии сиэрэ-туома

Сахабыт сиригэр самаан сайыын сатыылаан, ахтылҕаннаах ыһыахтар ыһыллан эрэллэр.

Билигин халадаай быһыылаах ырбаахы аан дойду үрдүнэн  муода буолла. Араас фирмалар байбарыылаах, үрдүк сиэхтээх былааччыйалары тигэн сир-дойду аайы ыһан кэбистилэр. Уос номоҕо кэпсииринэн, суруналыыс, суруйааччы Уххан Уйбаан биир кыыһа Италияҕа тахсан, Ла Скала аатырбыт опера театрын костюмерын көмөлөһөөччүтүнэн үлэлии сылдьан, аатырбыт модельердары кытары билсэн, сахалыы таҥас быһыытын-таһаатын аан дойдуга таһаарбыт диэн. Баҕар буолуо.

Оттон “Киэргэ” хаһаайына Александр Павлов кэпсииринэн,  араас ювелирнай быыстапкаларга омук дьоно сахалыы киэргэли алыс диэн сэргээн-сэҥээрэн, бэл кууһунан ылан кэбиһэллэр эбит. Папа Римскэйи кытары көрсө турар дьахтар сахалыы ытарҕаны кэтэн турар хаартыската эмиэ тарҕаммыта. Онон кыра да буоллар талааннаах омукпут култуурата аан дойдуга сабыдыаллыыр эбит диэн мүчүк гыныахпытын сөп.

Оттон бэйэбитигэр эргиллэн кэллэххэ, сахалыы таҥаһы-симэҕи хайдах кэтэбит? Бу туһунан история наукатын кандидата, норуот маастара, этнограф Петрова Светлана Ивановна тугу суруйар эбитий?

На фото слева Светлана Петрова. Источник – СВФУ

– Кырдьа5ас сааһыгар  (60 саастан) дьахтар наһаа ча5ылхайдык киэргэниэ суохтаах.

Оттон сыра5ана күкүйэ сааһыгар (90-100) кини биһилэ5э ойуута суох, ытар5ата түгэ5э суох буолуохтаах.

Бу былыргы өйдөбүл, онон билиҥҥи дьахтар сааһа арыый уларыйыан, эдэримсийиэн сөп диэн чинчийээччилэр этэллэр.

КЫЫС ОҔО УОННА ДЬАХТАР КИЭРГЭЛЛЭРИН ТОЛОРУ СИМЭХТЭРЭ:

Орой симэх  (бэргэһэ чопчууругар), ытар5алар араастара, бас быалаах бастыҥа, моой симэҕэ, кылдьыы, суһуох симэхтэрэ (суһуох киистэтэ) эбэтэр ас куустарар симэх, кэлин соҕус көмүс тараах анньыналлара. 

Моой симэ5э хорук тымырдарын бүөлүүр аналлаах. 

Кылдьыыттан илин уонна кэлин кэбиһэр түһэр. 

Илин кэбиһэр кэтит уонна кылгас буолуон сөп. 

Хас да тиһиликтээх буолуон сөп.

 Тиһиликтэрин ахсаана хааччахтаммат (уус киьи хайдах мындырдаан оҥорбутуттан). Түөһүн ортотунан күннээх да күнэ да суох буолуон сеп. Оттон кэлин кэбиһэр илин кэбиһэрдээ5эр уһун уонна синньигэс буолар.

Көхсүн хара5ар күннээх кэлин кэбиһэр. 

Илин кэбиһэр дьахтар түөһүн, тыын сирин (солнечное сплетение) харыстыыр аналлаах. 

Кэлин кэбиһэр дьахтар көхсүн хара5ын, сиһин-оро5ун туора харахтартан араҥаччылыыр суолталаах уонна илин кэбиһэр ыйааһынын тэҥнээн биэрэр аналлаах. 

Илин-кэлин кэбиһэр бууктаах, кытыылаах, оноолоох соннор таһынан кэтиллэр.

 Халадаай, кэһиэччик, оноолоох сон таһынан сүрэх киэргэл кэтиллэр буолбута.

Сон таһынан кур баанар. Көмүс куртан өттүк симэ5э түһэр.

 Өттүк симэ5э бууктаах, кытыылаах сон таһынан кэтиллэр. 

Соҥҥо бэйэтигэр эмиэ тикпит буолаллар.

Икки илиитин харытыгар бө5өхтөрү кэтиллэр.

 Илии хорук тымырдарын бүөлүүр аналлаах, уһуна хааччахтаммат. 

Былыргы өттүгэр синньигэс соҕус буолар эбит, 19 үйэ5э түрбэ көмүс кэлэн 9-10 см кэтиттээх буолбут. 

Баай дьахтар 8 тарбахтарыгар үрүҥ, кыһыл көмүс биһилэхтэри толору кэтэрэ диэн Ойуунускай суруйуутугар баар.

Маны таһынан араас көмүс симэхтэри, дьайаалары мааны бууктаах, кытыылаах соннорго бэйэтигэр иилэллэр. 

Ол киэргэллэр бэйэлэрэ тас таҥаска иилиллэр анал миэстэлээхтэр.

Билиҥҥи кэмнэргэ симэхтэри сыыһа иилинии баар суол. 

Симэх бэйэтэ анал кэтиллэр аналлаах.

 Сорохтор сүрэх киэргэли, илин- кэбиһэри көхсүгэр иилинэллэрэ баар суол. 

Ити отой сыыһа көстүү.

 Эбэтэр кырдьаҕас саастаах дьон бастыҥа иилинэллэрэ сүөргү буолар.

 Өссө былаат таһынан бастыҥа кэтээһин, эбэтэр кыл сэлээппэ иһинэн бастыҥа кэтээһин бу таҥас-симэх кэтиллэр култууратын уларытыы уонна сатаммат көстүү буолар.

Эр киһи элбэх киэргэллэрэ суох буолар. 

Оноолоох сон таһынан сүнньүөх харах, туорум харах көмүс куру эбэтэр кэтит көмүс куру кэтэр. 

Кэтит кур сүктэр кыыс эрэ кэтэр кура диэн сыыһа өйдөбүл. 

Эр киһи куругар көмүс симэхтээх кыалык, кыыннаах быһах уонна хатат баар буолара ирдэнэр. 

Хатат эр киһи ымыыта буолар. 

Уот са5ар хататтаах, кыа угар кыалыктаах, кыыннаах быһахтаах эр бэрдигэр туох да бэйэлээх абааһылара сыстыбат, туора харахтаахтара утары көрбөт буолаллар. 

Соно көмүс тимэхтээх буолуон сөп.

*Самаан сайыммыт, уйгулаах ыһыахтарбыт буолаллара чугаһаата*

 Биһиги өбүгэлэрбит барахсаттар үгүс үйэлэртэн илдьэ кэлбит көмүс киэргэллэри кэтэр ураты култуураларын тилиннэриэххэ, сөпкө таҥнан-симэнэн киэргэниэххэ!

***

Светлана Петрова-Уран Хатын.