Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Курс валют
Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Меню
Поиск по сайту

Сахалаар, астыныҥ, дуоһуйуҥ!

26.06.2022 15:56 10
Сахалаар, астыныҥ, дуоһуйуҥ!
Түҥ былыргыттан утахтанан кэлбит Үрүҥ Күҥҥэ, Үрүҥ Аар Тойоҥҥо, Айыыларга сүгүрүйэр Улуу тунах ыһыах ыйа сатыылаан турар.
Аан бастаан ыһыах туһунан сурукка тиһиллибитинэн  учуонайдар 440-450 сс. ааттыыллар. Хууннар ыраахтааҕылара Аттила (Ат тыллаах, Атыллаах)  ыспыт ыһыаҕын туһунан Рим империятын летопиһыгар ахтыллар.
Туймаада хочотун Үс Хатыҥ сиригэр сахалар бастакы улахан ыһыахтара ыһыллыбыта диэн чинчийэн, 25 сыл анараа өттүгэр Дьокуускай ыһыаҕа бу сиргэ ыһыллар буолбута. Оччотооҥу куорат баһылыга Илья Филиппович Михальчук сахалар төрүт сиэрдэрэ-туомнара, итэҕэллэрэ сөргүйэригэр улахан өҥөлөөх. Онуоха махтанар уонна ону бэлиэтээн этэр тоҕоостоох.
Саха хааннаах – ыһыаҕа суох сатамматын бу ааспыт икки сыл көрдөрдө. Быйылгы ыһыахтарга хайа да сиргэ хаһааҥҥытааҕар да элбэх киһи сырытта диэн бэлиэтээтилэр. Быйылгы Туймаада Үрүҥ тунах ыһыаҕар эмиэ туох да баһаам киһи анаан тэринэн, оҥостон, өрө көтөҕүллэн, алгыс ылан, Айыыларга сүгүрүйэн ыһыахтыы сылдьар.  “Ыам бырдаҕын курдук үтүмэн киһи”, “киһи киһитин билсибэт үлүгэрэ”,  “айан-сырыы элбэҕиттэн быыл өрө ытыллан олорор” – диэн бэйэ-бэйэҕэ сөҕөн-махтайан тиэрдиһии бөҕө буоллубут.
Хаһан да буоларын курдук астыммат буолуу эмиэ көстүтэлиир.
“Наһаа итии!”
Доҕоттор, оттон кылгас сайыммыт өҥүрүк куйаас буолара, этэргэ дылы  “былдьаһыктаах быдан дьыллар анараа мындааларыттан” олохтоммут  Сир-Халлаан бэрээдэгэ буоллаҕа. Ону ким да ытаан да, ыллаан да уларытар кыаҕа суох.
“Пробка бөҕө!”
Ноо, оттон киһи бары Үрүҥ тунах ыһыаҕы аҕыннаҕа, икки сылы быһа дьиэҕэ хааллыбыт дьон утаппыттыы ыһыахха түһүнүөхтээҕэ эрдэ биллэр этэ буолбаат? Урут да, аны да Үс Хатыҥҥа ыһыах саҕана айан-сырыы хойдор. Үгэс быһыытынан.
Өссө быйыл түөрт балаһалаах сабыс-саҥа суол тыргылынна. Сорох учаастага буорунан сытар, быылын хаптатарга уу бөҕө кутулунна. Итиччэ айылаах үчүгэй, киэҥ-куоҥ суол тутулла турара эгэ эрэ буоллаҕа. Эһиилгы ыһыахха диэри барыта бүтүө-оһуо, силигин ситиэ.
Быйыл өссө элбэх автобус дьону ыһыах түһүлгэтигэр таста. Кондиционер отуттан тахса  сырылатар-сырбатар куйааһы кытта аахсара ыарахаттардаах, киһи лыык курдук симилиннэҕинэ өссө уустугурар.
“Быыл бөҕө!”
Быыла суох асфальт үрдүгэр, куорат ортотугар ыһыах ыһар буолбатахпыт эбээт. Икки сыл дьиэҕэ олороору айылҕа хайдах буоларын умна быһыытыйдыбыт быһыылаах. Сир ийэ кырсыгар үктэнэн, күөх окко тирэнэн, айылҕаҕа тахсан бырааһынньыктыыбыт. 200-тэн тахса киһи икки хонугу быһа тэпсибит сирэ быыла өрүкүнүйэрэ биллэр. Быйыл өссө илии, сирэй суунар уулаах баахтар туруорбуттар.   Урут ууну бэйэбит соһо сылдьарбыт.
Итии, суола-айана унньуктаах, киһитэ үтүмэн буолара – хаһан баҕарар улахан ыһыах “аргыһа”. Ким эрэ сөрүүдүйүүтэ киирэр, ким эдэрэ, тулуурдааҕа куйаастан саллыбат. Онон бэйэбитин уонна бэйэбит эппит-сииммит туругун билинэн ыһыахтыаҕыҥ, доҕоттоор.

 

Норуот бэйиэтэ Наталья Харлампьева олус үчүгэй ыһыах туһунан хоһоонноох – “Ыһыаҕа суох – олох суох”:

Кыыс кэтэһэр ыһыаҕы
Саҥа таҥас таҥнаары,
Мэник уолан батыһа көрбүтүн
Тапталга кубулутаары.

Дьахтар кэтэһэр ыһыаҕы
Саҥа ытарҕа кэтээри,
Дьоһун дьолун бар дьоҥҥо
Итэҕэтэн ааһаары.

Эмээхсин кэтэһэр ыһыаҕы
Саҥа былаат баанаары,
Түһүлгэҕэ тиийэн олорон
Былыргытын санаары.

Ыһыаҕы кэтэспэт киһи суох—
Ыһыаҕа суох олох суох!

Судургу строкаларга саха киһитин ыһыахха сыһыана барыта тиһиллэ сылдьар. Онон, үтүө, ахтылҕаннаах дьоробутун дуоһуйа атаарыаҕын.
Улуу тунах ыһыах алгыһа иҥтин! Этэҥҥэ буолуҥ!
***
Aartyk.Ru

Обсуждение • 10

Добавить комментарий
  1. Не историк

    Ысыах народа саха в старину – это единственное общественное мероприятие в году (в условиях отсутствия СМИ, концертов, спорта, когда жили разрозненно по аласам), вкусные посиделки, экономические соглашения, спортивные соревнования, культурные выступления (осуохай, олонхо), общение, праздник. И ничего более! Все остальное – желание отдельных лиц в несуществующей канонизации ысыаха. Возможно и есть отдельные обряды по отдельным местностям, но они субьективные. Нет единого исторического сценария проведения ысыахов. Это -праздник. И все!

    • 🙂

      Какая канонизация? В древние саха времена науки не было. Но это национальные обычаи, этнический обряд встречи солнца, лета, ожидание благодатности от природы.
      О канонизации думают сайчас и это правильно. Надо сохранить нашу культуру, этническую особенность.

  2. Онтон

    Олох хаамыытынан сайдан иһиэхтээх этибит буоллаҕа. Дьон-норуот туһа диэн үлэлиир дьонноохпут эбитэ буоллар, бу үлүгэр сайдыбыт кэмҥэ, суолу-ииһи уунан ыстара, трибуналарга күн сыралҕаныттан хахха туппуттара үйэ буолбут буолуо этэ. Бэйэлэригэр хахха оҥостоллор дии…
    Куйааһы тулуйбат, сүрэх ыарыылаах киһи элбэх буоллаҕа. Бу да сырыыга суһал көмө элбэхтэ кэллэ-барда быһыылаах…

  3. Хаххан

    Кэм буолуо. Барыта тоттору. Хаьан киьилии буолар эбэтэр Сахалыы тэрийэн абырыылларый. Бэл 25 сыл буола охсубут. Кун дьыл ааьара турган. Биьиги ипподрома ыьыахха оьуохай Уйбаан туруорсуутунан илии баттаан ону хомуйан элбэх сыралаах улэ барта. Бу ыьыа5ы Ус хатыцца оцорор курдук. Онноо5ор коннору оьуокайы боболлоро. Ол сонно тута Михальчук тиийэн ыьыахтыыр сир оцорбото5о. Ньиэрбэ тирии баранан суут сокуон хара5а общественность куорат олохтоохторо туруорсубуттара. Бу да сырыыга мэрия тугу да оцорботох. Сымыйаннан ону оцоробут маны гынабыт диэн уллэрицнээн баран туох да суох. Дьону сэнээн кэбилээн бу тугуй. Сиэргэ баппат быьыы.

    • Людмила

      Хайдахихарагын туохха да туолбат киьигиний? Дьону сынньатарга усуоуобуйа оноро тэрийэ сатаабыттар ди? Дьиэгиттэн суктэрэн илтэрээри гынагын ду?

  4. Киьи

    Саамай куьагана – Ус Хатынна айылга суох буолбут. Барыта тибийиллэн, инфраструктурага кубулуйбут. Урут ыьыах туьулгэтиттэн кыратык туора хаамтын да, айылга ортотугар буолар этибит, Хатын, сибэкаи, куех от…сетуелээн да ылааьын. Билигин биир да миэстэ суох, навес, всякие удобства тойотторго эрэ, быыл да быыл, чэчир анньыллыбыта, сыралганна елен турар…

  5. Дьаакып

    Оннук, ыһыах дьоҥҥо ананан ыһыллар. Блгн тойону хотуну ыҥырар туһугар эрэ ыытыллар буолла.
    Бастакы ипподром ыһыаҕа быдан ордук, дьоҥҥо анаммыт, ис сүрэхтэн тэриллибит ыһыах этэ

  6. Да

    Ысыах – религиозный праздник . Этому празднику тысячи лет . Саха в день летнего солнцестояния просили благоденствия у Айыы Тангара ( Тенгри ) . Поэтому он так популярен . Интересно , что у древних славян июнь назывался
    Изок .

  7. Дьэ буоллахпыт

    Сорох тоттору сургуохтэр ити улугэрдээх тэрээьини сыаналаабаттарын согобун. Барахсаттар олох стерильнай олоххо уорэммит буоллахтара. Хайдах ама айылгага быыл буолбакка, кун уотугар сыраллыбакка сылдьаары гыммыттарай. Сэлээппэ, былаат, бейсболка диэн баар ээ айылгага сылдьарга. Ас астыаххытын илдьэ киириэххитин сурэгэлдьиир буоллаххытына туох баарынан уссэнин. Олох сиэттэрэ, суктэрэ сылдьаары гыммыттар эбит. Киьи бэйэтэ хайдах тэринэр, бэлэмнэнэр оннук сылдьар, сынньанар.

  8. Минсаха

    Айыл5аны элбэтиэххэ. Ландшафт оноруохха. Хатын олордуохха. Кырыс.энин эбиэххэ. Уопсайынан этнотутуулары тохтотуохха. Японеhы ынырыахха. Ландшафт онотторо.

Оставить комментарий