Өлүөнэ очуостара: номохтуун алтыһыы

Саха ахсаана түөрт үйэ тухары улаханнык эбиллибэт. Ол иннинэ төһө-хачча буола сылдьыбыппытын номохтортон, үһүйээннэртэн эрэ сабаҕалыахпытын сөп. Билиҥҥи Саха сирин докумуоҥҥа киирбит территориятыттан быдан таһынан сахалыы ааттаах сирдэр-уоттар, бэл, биир хааннаахтарбыт баалларынан да сылыктаатахха, өбүгэлэрбит туох да киэҥ сиринэн-уотунан тайаан олорбуттар.

Билигин нуучча курдук халыҥ омук дьиҥ историятын, төрдүн-ууһун билбэт диэн мөккүөр бара турар. Биһиги историябыт сүрүн мөккүөрэ биир: саха бастакы үөрэхтээхтэриттэн аныгы учуонайдарыгар тиийэ “саха бу сири кэлин булбута дуу, олохтоох омук этэ дуу” диэн.  СӨ Конституционнай суута үрэллиэн иннинэ “САХА – төрүт олохтоох омук”  диэн уураах таһаарбыт өҥөлөөх. Ити суут-сокуон өттүнэн тоһоҕолоон этии. Археологтарбыт Саха сирэ хаһан да кураанах буолбатаҕын туоһулуур, киһи-сүөһү түҥ былыргыттан баарын дакаастыыр артефактары булаттаатылар, кэнэҕэс да өссө дьикти, арыйыылар көстөн иһиэхтэрэ турдаҕа.

Суругунан история биир кубулҕата диэн – политика хас уларыйдаҕын ахсын ол сабыдыалыгар бэринэн иһэр майгылаах. 90-с сылларга “Эдэр коммунист”, кэлин “Сахаада” хаһыаттарга “сахалары кэлии омук оҥоро сатааһын – сир баайын бас билиититтэн тэйитэр политика содула” диэн үтүмэнник суруйаллара. Семен Николаев-Сомоҕотто Гаврил Ксенофонтов (1888 – 1938 сс.) үлэлэригэр тирэҕирэн  1995 с. “Происхождение народа саха” үлэни бэчээттэтэн таһаарар: саха төрүт олохтоох омук, ускул-тэскил сылдьыбатаҕа диэн. Ити кэнниттэн кини санаатын сайыннаран элбэх учуонайдар үлэ суруйдулар, ол иһигэр история наукатын кандидата Афанасий Николаев икки түһүмэхтээх “Саха кистэлэҥ историята” (“Тайная история Саха”) диэн 2015 сыллаахха кинигэр таһаарар уонна ааҕааччыга сүрдээҕин биһирэнэр. “Эллэй Боотур кураанах сиргэ кэлбэтэҕэ, Омоҕой дьоно манна баара”. Төрүт олохтоох омук буоларбыт номохпутугар да, үһүйээммитигэр да тиһиллэ сылдьар.   

Өлүөнэ эбэ, кини туруук таас хайалара кимтэн кииннээхпитин, хантан хааннаахпытын чопчу билэн эрдэхтэрэ.

Быйылгыттан түүн очуостары сырдатар уот холбуохтара. Фото Aartyk.Ru

Айылҕа дьикти көстүүтэ. Фото Aartyk.Ru

Киһи-аймах уос номоҕо оҥостор Өлүөнэ очуостарыгар айан Дьокуускайтан 3-4 чаас эбит, суолун уһуна 210 км курдук. Очуостар эбэ арҕаа кытылын кыйа 40 км субуллаллар, сорох сиргэ үрдүгэ 220 миэтэрэ. Биһиги Батамай учаастагын утарытынан тиийэ сырыттыбыт.

“Асфальт сахалара” дэммит дьон толору хааччыллыылаах, астаах-үөллээх сиргэ хонуктаары интернети хаһан “Ленские столбы” (LenaPillars) туркомплексы булан сибээстэһэн онно бардыбыт. Маннык ааттаах турбаза соҕотох буолбатах, онон чуолаан ити омуктуу аатынан сирдэтинэн сайтарын булуохха сөп. Элбэхпит, онон гостиницаҕа нүөмэр буолбакка, дьиэ кэпсэттибит.

Аара баран иһэн хайа хаспахтарын көрүөххэ сөп. Фото Aartyk.Ru

Куораттан Хаҥалас Булгунььахтааҕар диэри асфальт суол. Аҕыйах сиргэ суол былдыгырас, 70%-на сирилэтии. Онтон Тиит Арыыга диэри кутуу таас суолунан айаннаатыбыт.  Тиит Арыы кэнниттэн кыһыҥҥы суолунан Батамайга диэри,  ол аата өрүс мууһунан анньыллыбыт суолунан, айанныыгын.

Хаһан да кыһын манан айаннаабатах буолан уонна сирдээччилэрбит тардыллан кэннибитигэр хаалан, сотору-сотору тохтоон дьоммутун кэтэһэ сатыыбыт. Сибээс дэриэбинэ аттыгар чугаһаатаххына биирдэ кэлэр. Сибээс да суох, сирдээчибит да мэлигир. Муус килэки суолунан санаабар аһара өр айанныыбын. Өр баҕайы суол бэлиэтэ суох, массыына-үөдэн кэлбэт. Кытылга дэриэбинэ көстүбэт да, көстүбэт. “Уой, Өлүөхүмэҕэ тиийдим быһыылаах, уой, аһара баран Өлүөхүмэлээтим быһыылаах”, – диэн саҥа аллайа-аллайа айаннааһын буолла. Аргыстарым да, соччо билбэт-көрбөт дьон, саҥата суох ыксалбын ыпсаран “өлүөхүмэлииргэ” бэлэм олороллор. Онтон дьэ кэмниэ-кэнэҕэс сибээстэһэн, сөпкө баран иһэрбин туоһулатан, эрэх-турах сананан гаастаан кэбистим. Тиийдибит.

Батамай аҕыйах дьиэлээх учаастак, турбазабыт оруобуна Өлүөнэ сүүнэ очуостарын утары көрөн олорор. Уҥуоргу диэри кэҥэс суол анньыллыбыт. “Ресепшин онно баар”, – диэн таһырдьа хаар күрдьэ сылдьар эр дьон ыйан былаахтаах дьиэҕэ киирдибит, намыын баҕайы куоластаах мааны кыыс көрүстэ. Дьиэлэрэ-уоттара мааны, ып-ыраас, сып-сылаас, уулара тоҕус таһымнаах фильтры ааһар, таҥастара-саптара, иһиттэрэ-хомуостара логотиптаах, оронноро сымнаҕас – ханнык да омук сирин гостиницатааҕар хаалсыбат эбит. “Кафе” диэн ыйыллыбыт эрээри, астара олус минньигэс, менюлара, киэргэтиитэ ресторанныы, аһара баран омук миинэ “том-ям” кытары баар. Повардара ис сүрэҕиттэн астыыр эбит.

Кафе түннүгүн нөҥүө.  Фото Aartyk.Ru

“Ленские столбы” турбаза сүрүн дьиэтэ. Фото Aartyk.Ru

Туристарга маһынан оттуллар баанньык. Фото Aartyk.Ru

Сэттэ миэстэлээх дьиэ. Фото Aartyk.Ru

Фото Aartyk.Ru

Комплекс 1921 сыллаахха, оруобунай пандемия кэмигэр, балаҕан ыйыгар аһыллыбыт. Сайыҥҥа диэри туох баар өрөбүл барыта толору диэн буолла. Арай үлэ күнүгэр арыый иллэҥ. Омуктар бөҕө кэлэллэр эбит. Онон персонал ыалдьыты көрсөргө үөрүйэх, үрдүк таһымнаах. Итиннэ барытыгар салалта, чуолаан, генеральнай дириэктэр Александр Сыромятников өҥөтө улахана сэрэйиллэр.  Туох барыта салайааччыттан тутулуктаах. Хонуга суох күннээҕи турдар бааллар: балыксыттар, хайыһардьыттар, буранынан хатааһылааччылар уонна оттон саамай сүрүнэ – уҥуор турар Өлүөнэ баараҕай туруук таас хайалара угуйар күүһэ.

Биһиги бара сылдьарбытыгар муус оҥоһук скульптордара бааллара. Кинилэр Өлүөнэ очуостарын анныгар “Азия оҕолоро” оонньууга анаан мууһу чочуйан, туох да омуна суох  кэрэ скульптуралары оҥоро сылдьаллара. Иккилии киһилээх уонча хамаанда тыалы-кууһу аахсыбакка айа-тута сылдьаллара. Талааннаах маастардар бары да иэйэн-куойан туран үлэлииллэрэ харахха быраҕыллыбыта. Видео, хаартыска @Аartyk.ru телеграм-каналга көрүөххэ сөп.

Намтан сылдьар уоллаах аҕа Василий уонна Анатолий Аргуновтар “Түргэн” (Бог спорта) диэн үлэлэрин олус сэргии, сонурҕуу көрдүбүт. Эмиэ Нам уустара Александр уонна Дмитрий Шадриннар  “Лови драйв!” чочуйуулара уранынан сөхтөрдө. Алексей Капитонов (Дьокуускай к.) “Дьоллоох оҕо саас” айымньытын сүрүн ис хоһоонун быһаарарыгар: “Оҕо оонньоон-көрүлээн улаатыахтаах. Дьоллоох оҕо саастан барыта тахсар: кэрэҕэ талаһыы, спорка, үөрэххэ дьулуһуу”, – диир.

Талааннаах уустар Аргуновтар үлэ кэмигэр. Фото Aartyk.Ru

Шадриннар айымньыларын ситэрэ-хоторо сылдьаллар. Фото Aartyk.Ru

Өлүөнэ очуостара. Фото Aartyk.Ru

Өлүөнэ очуостара… Тыына, сүрэ сүдү. Хаар кырымахтарын бүрүнэн турар көстүүтэ бэйэтэ туспа ураты, абылаҥнаах. Ким эрэ эмээхсини, оҕонньору, дьахталлары, эр дьону булан көрдө. Айылҕа чочуйбут сүүнэ улахан статуйаларын элбэх уран тыллаах хоһуйдаҕа.  Биһигитини кытары кэлсибит айылҕалаах кыыспыт Светлана Иннокентьева анаан-минээн сиэр-туом оҥордо, сири-уоту ыраастаан, таас хайалар туолбут  энергияларын дьоҥно аһан, алҕаан үлэлээтэ.  Чараас эйгэ тугу сипсийбитин бүөмнээн кэпсэтэн үөрдүбүт.

“Өлүөнэ очуостара” парката былаан быһыытынан кулун тутар 19-гар арыллыахтаах уонна “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуу уота саҕыллыахтаах. Тэрийээччилэр былааннара үгүс: аатырбыт хоккеистар очуостар анныларыгар шайбанан оонньуохтара, фигуристар үҥкүүлүөхтэрэ, хаҥкылыыр сир, хаҥкы уларсар өҥө о.д.а. баҕа санаа элбэх. Барыта  туоларыгар баҕарабыт. Бастакы президеммит Михаил Николаев бу норуоттар икки ардыларынааҕы оонньууну мээнэ тэрийбэтэҕэ, спорт түһүлгэтэ Саха сирэ аан дойду таһымыгар тахсар биир улахан аартыга  буолуоҕа диэн өтө көрөр эрэллээҕэ. Онон “Азия оҕолоро” оонньууну төрөөбүт сиригэр төннүннэрии саамай сөп быһаарыы.

Өлүөнэ очуостарыгар “Азия оҕолорун” уотун саҕыы бэйэтэ эмиэ туспа-ураты суолталаах. Былыргы өбүгэлэрбит үс үөстээх Өлүөнэ модун киэлитин, сүдү таастар баараҕай тыыннарын уйунан, кыахтарын ылынан саха норуотун өлбөт-сүппэт үөстээн тыһыынчанан сыллары уҥуордатан аҕаллахтара. Ол тэҥэ кэнчээри ыччаппыт туруук таас очуостартан саҕыллыбыт уот сыралҕан төлөнүн сүрэхтэригэр иҥэринэн киһи-аймах сарсыҥнытын түстүөхтэрэ, дьолун айыахтара-тутуохтара. Онон бу сыл эргиччи уларыйыы, уһуктуу кэмэ буолуоҕа сэрэйиллэр.

Онон Өлүөнэ очуостарын көрүҥ, күүстэ-уохта ылыҥ, дуоһуйа сынньаныҥ диэн ыҥырабыт. Омуктар тоҕо эрэ төгүрүк сыл бу сиргэ талаһаллар, бэйэлээх бэйэбит дьоммут аттыбытыгар сытар күүстээх сирбитин тумнумуохха, хайаан да бара сылдьыҥ.

***

Туйаара НУТЧИНА,

Aartyk.Ru