Дьиэ иһигэр иирсээн

Иирсээн араас буолар. Иһэ-истээх, дириҥээн хаалар, сороҕо сотору умнуллан, орун-оннугар түһэн үөрдэр, дьоллуур. Бүлүү куоратыгар бөҕү харайар полигон икки сылы быһа быһаарыллыбакка дьону эрэйдээтэ. Бэл биһиги, туора олорор курдуктар эрээри, экологтар буоларбытынан көрөн эрэ олорор кыахпытыттан таҕыстыбыт. Биһиэхэ бүтүн Саха сирэ, онно олорор дьон дьылҕата, ханна баарыттан тутулуга суох, биир тэҥник долгутар, харааһыннарар.

Общественнай экологическай хамсааһыҥҥа, дьон тугу да гыналлара суох буолан буолбакка, үтүө эрэ баҕаттан, сири-уоту көмүскүү, дьоҥҥо көмө буола кэлэр. Ол куруутун сөпкө өйдөнөр буолбатах: ойоҕоһуттан орооһуу курдук көрүү, сөпсөөбөт, ылыммат буолуу, баайсыы, сууттаһыы кытта баар буолар. Биллэн турар киһи-киһи майгыта тус-туһунан, ол гынан баран “Бүлүү” комитет урукку лиидэрдэрэ, мин доҕотторум, бу дойдуга суох буолбуттара ырааппыт дьонум, көрөн эрэ олорбот көмүскэс санаалаахтара, онтуларын төлөрүппэккэ илдьэ барбыттара. Кинилэр: “Хаалбыттар үтүө саҕалааһыны умнумаҥ, ити эһиги сотуллубат иэскит”, – диир курдуктар. Барахсаттарым кэс тылларын толоро сатаабатахпына таҥнарыы буоларын өйдүүбүн.

Экология, экономика уонна политика, биһиэхэ эрэ буолбакка бүтүн аан дойду да үрдүнэн, силлиһэн, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктаах сүдү проблемаҕа кубулуйда. Манна аны үп-харчы, хоруупсуйа кыттыһа түспүтэ нэһилиэнньэни долгутар бөҕө. Былаас дьон санаатын аахсыбата, аанньа ахтыбата улахаҥҥа уурбата, сэниирэ күннээҕи бэрээдэккэ кубулуйда.  Ол  Арассыыйа бүттүүнүн үрдүнэн сыстыганнаах ыарыы курдук тилийэ көппүтэ дьону хайдах дьиксиннэрбэт буолуоҕай?

Хомойуох иһин, бүгүҥҥү салалта айылҕаҕа содуллаах тутууну, эбэтэр программаны олоххо киллэрэригэр дьону кытыннарбат, дьонтон кистиир,  сүбэлэһэ сатаабат, албынныыр политиканы ыытара кистэл буолбатах. Муҥар нэһилиэнньэ, ордук бу кэмнэргэ, олоҕор-дьаһаҕар кыһалҕаҕа хам ылларда, онон информацияны хойутаан ылар, куоттарар, сороҕор тута өйдүүр да кыаҕа суох буолар, салалта ону бэйэтигэр туһана сатыыра сиэрэ суох быһыы.

Бүлүү куоратыгар бөҕү харайар полигон тула кэпсэтии сытыырхайда. Кыымҥа Н.Герасимова суруйуутун аахпытым. Онтон олохтоохтор полигоны тутууга ОВОС (тулалыыр эйгэҕэ полигон содулун сырдатар докумуон) диэни ыыппыттарын көрдүм. Урукку эбитэ буоллар, маны общественниктар бэйэлэрэ  экспертиза оҥоруохтарын сөбө да ол күүһүн сүтэрбитэ ыраатта, билигин оҥордохторуна да рекомендациялыыр эрэ кыахтаах, тустаахтар ону ылымматтар.  Оттон Государственнай экспертиза диэн баара да, былаас эрэ туһатыгар үлэлиир тэрилтэҕэ кубулуппуттара ыраатта. Ол да буоллар инньэ диэбэккэ ити икки экспертиза үлэлиэхтээх, түмүктэри оҥоруохтаах. Холобур Бүлүүгэ Е.Чиряев салайар “Бүлүү” общественнай комитет экспертизаны саҕалаабыта иһилиннэ.

Хаһыаты көрдөххө, дьон санаатын иһиттэххэ полигоҥҥа атын сири булан бу кэскиллээх дьыаланы эйэ дэмнээхтик быһааран кэбиһиэххэ сөп курдук. Ону баара тутааччылар сирин ылбыттар, үөрэтэр (изыскание) үлэни ыыппыттар, тутуу бырайыагын оҥорбуттар. Төһө эрэ суума итиннэ төлөнөн  төттөрү барбат гына оҥостубут курдуктар, нэһилиэнньэҕэ санаатын аахсыбакка эрэ.   Былаас төттөрү барбаппыт, барыта саҕаламмыта диэнинэн куоһурданара, кини өттүттэн маннык ньыма куруутун туттуллара баар суол. Норуотун интэриэһин өрө тутуохтаах  икки былаас – администрация уонна дьокутааттар өттүлэриттэн маннык таһаарыллыа суохтааҕа. Холобур, общественнай истиилэри эрдэттэн биллэрэн, нэһилиэнньэ элбэх киһитин кытыннаран этии киллэриилээх үгүс өрүттээх дьүүллэһиини ыытыахтаахтара. Администрация ОНЛАЙН форматын туһанан общественнай истиилэри аҕыйах дьону кытта улахан дьүүллэһиитэ суох ыыппыт уонна нэһилиэнньэ полигоны тутуу бырайыагын өйөөбүтүн курдук протоколга суруйбут. Общественность былаас  органнара (Улуус мунньаҕа, администрация) балаһыанньаларыгар көннөрүү киллэрбиттэрин эрэ кэннэ ОНЛАЙН формата туттуллуохтаах диэн общественнай истиилэри дьиҥэ суоҕунан ааҕаллар эбит. Онон икки аҥы арахсыы буолбут, илининэн-арҕаанан өр сууттаһыы барар чинчилэммит.

Урут Бүлүүгэ Роскосмос тулалыыр эйгэҕэ ракета дьайыытын дьүүллэһэр общественнай истиилэри сокуону кэһэн ыыппыта, кутталлаах өттүн дьонтон кистээн кэбиспитэ. Өҥнөөх кыраһыабай хартыыналары экраҥҥа көрдөрүүнэн муҥурдаммыттара. Манныктар кистэммиттэрэ: озон араҥата алдьаныыта; гептил туттуллуута; Т-1 горючай туттуллуута этиллибитэ да, кини тулалыыр эйгэҕэ олус кутталлааҕа, ньиэрбэ систиэмэтигэр, сүрэххэ дьайара, ууга киирэн балыгы өлөрүөн сөбө,о.д.а. үгүс. Ракета кэлэн сүһүөҕүн быраҕан ааһар  хайысхатыгар 50 км кэтиттээх Өлөөн сиригэр тиийэ барар трасса саахаллаах зоната (АЗТ) бырайыакка баарын быһаарбатахтара.  Онно Бүлүү, Үөһээ Бүлүү 31 нэһилиэнньэлээх пууннара, ураты харыстанар территориялар киирэллэр. Ракета  – техника,  хайа баҕарар түгэҥҥэ туга эмэ аккаастаан кэбиһээччи, саахал тахсааччы, ону эрдэттэн туоратары эрэннэрэр (гарантия) кыахтара суох, маны дьоҥҥо иһитиннэрбэтэхтэрэ. Наһаа эрэлэ суох техника (ракета) хайа эрэ түгэҥҥэ туох баар оттуктуун ити зона иһигэр саахаллыан, хайа баҕарар бөһүөлэк үрдүгэр түһүөн сөбүн докумуоннарыгар суруйбуттар эрээри, ону нэһилиэнньэттэн кистээбиттэрэ.  Арассыыйаҕа улахан суолталаах дьыала дии-дии республика үрдүкү салалтата дьон санаатын истибэтэҕэ, республикатааҕы общественнай палата кыттыһа, дьон санаатын истэ, орооһо сатаабытын үрдүнэн. Манна бүк баттааһын, былааһы туһаныы баара. Үрдүкү салалта (Е.Борисов, Г.Данчикова)  Роскосмоһы кытта олох эрдэ кистэлэҥ сөбүлэһии, онтон дуогабар оҥостубута кэлин эрэ биллибитэ. Ити курдук Бүлүүгэ барбыт общественнай истиилэргэ ракета тулалыыр эйгэҕэ дьайыытын докумуонун (ОВОС) нэһилиэнньэҕэ ситэ тиэрдибэтэх эрээри дьон өйөөтө диэн буолбута. Бүлүү улууһун салалтата тулалыыр эйгэҕэ, дьоҥҥо куһаҕан дьайыылаах дьаһаныыны өйөөчү буолбута. Ракеталар көппүттэрэ, арахсар сүһүөх түһэр сиригэр хас сырыы ахсын Роскосмос, биһиги Айылҕабыт харыстабылын министиэристибэтин дьоно тиэтэлинэн онно тиийэллэрэ. Ракета туох да кутталлааҕы бырахпат диир эрээрилэр анаалыска боруоба ылаллара. Тоҕо?

Онуоха-маныаха диэри тохтуу сылдьыбыттара, көппөтөҕө гынан баран сотору эмиэ көтүтэллэрэ билиннэ.  Бу кэмнэргэ эксперименнэрин түмүгүн, урут муспут матырыйаалларын үөрэтэллэр, тулалыыр эйгэҕэ хайдах дьайбытын быһаара сатыыллар курдук. “Восточнай” космодромтан ыарахан (ыйга тиийэ көтүөхтээх) ракетаны көтүтүүгэ бэлэмнэнии ыытыллара биллэр. Онуоха бу ыытыллыбыт уоппут – көтүүлэр дааннайдара туһалыахтара буолуо.

Ракетаны ыытыы, уоппут оҥоруу Арассыыйа таһымнаах тэрээһин буоллаҕына, Бүлүүгэ полигон тутуута республика таһымыгар, “дьиэ иһигэр” быһаарыллан хаалыахтааҕа. Бу боппуруоска Экология миниистирэ Бүлүүгэ тиийэ сылдьыбыт  уонна улахан түмүгү оҥорботох, арай экспертиза оҥоһулуннаҕына эрэ полигон тутулларын санаппыт. Оттон экспертизаны бэйэ дьонун киллэрэн ыытар уустуга суох, түмүгэ да биллэр буоллаҕа. Дэлэҕэ да улуус баһылыга С.Винокуров телевизорга: ”Экспертиза оҥоһуллуо гынан баран, биһиги специалистарбыт полигон айылҕаҕа буортуну аҕалбатын быһаарбыттара”, – диэн тыллаһыа дуо. Эбэтэр: ”Экология миниистирин бастакы солбуйааччы С.И.Яковлев кэлэ сылдьан полигон тутуллар сирин көрбүтэ, сөптөөх эбит диэн быһаарбыта”, – диэтэ, экспертиза түмүгүн хайы-үйэ  быһаарбыттарын эттэ.  Чинэкэ биир  олохтооҕо тутуллуохтаах полигон чугаһыгар муҥхаланар күөллэр баалларын эппитин улуус баһылыга сымыйа диэтэ.  Дьэ ити курдук, дьону сэнээһин, аанньа ахтыбат буолуу илэ холобура.

Кыра  Чернышевскай нэһилиэгэр (Чинэкэ) 20 киһи рагынан ыалдьарын иһитиннэрбиттэрин кэннэ олохтоохтор сэрэхэчийэллэрэ оруннаах эбит дии саныыгын.  Чинэкэлэр отоннуур, сынньанар, оттуур, сүөһүлэрин тутар Сэттэмииннээхтэриттэн полигон чугаһа бэрт буолан утараллар эбит. Олохтоохтор санааларын нэһилиэк баһылыга А.Протопопов, активистар бэйэлэрин көрүүлэрин салалтаҕа тиэрдибиттэрэ баар, ону миниистир М.Афанасьев билэр, итиннэ туох санаалааҕа биллибэт. Кини сүөһү мэччийэр сиригэр полигон тутуллара көҥүллэммэт, ол иһин тутуу тыаны солоон ыытылларын санатта. Оттон ол алааска сылдьар сүөһү тыаҕа да мэччийэрин, куйааска саһарын, тыата суох табыллыбатын миниистир билэр буолуохтаах.

Экспертиза ылсан үлэлээтэҕинэ таарыйыахтаах боппуруоһа элбэх. Холобур, экономическай өттүн. Тоҕо полигон 20 эрэ сыл үлэлиэхтээҕий, онтон кэлин эмиэ саҥа сири көрдүүллэр дуо?  Докумуонтан көстөрүнэн, полигонтан тыал үксүгэр 6 км. сытар Чинэкэ уонна Бүлүү куоратын диэки үрэр (роза ветров). Полигон Бүлүү куоратыттан 17 км сиргэ оҥоһулларын ыраах, куттала суох дииллэр эбит, оттон Дьокуускай бөх тоҕор полигоны 27 км ыраахха тутарга былааннанар, онуоха бөх сыта-сымара куорака кэлиэ суоҕа диэн дьон үөрэр. Экспертиза маннык “миэлэһи” аахайыа дуо?  Бырайыак докумуоннарыгар (ОВОС) итинник “миэлэстэр” элбэхтэр:  полигоҥҥа тулалыыр эйгэҕэ, тыынар тыыннаахха буортулаах вещетволар тахсаллара мэлдьэһиллибэт;  полигон территориятыгар токсичнай тобох тахсар, ону миэстэтигэр тутар көҥүллэммэт диэбиттэр. Ону ханна харайар биллибэт, быһаарыы суох;  администрация, бырайыак оҥорооччулар нэһилиэнньэни тоҕо эрдэттэн бэлэмнээбэтилэр? Тоҕо полигоны тутар санаа киирээтин кытта Чинэкэҕэ, Өкүндэҕэ тиийэн (чугас олорооччулары) сыҥаланан да туран нэһилиэнньэни кытта кэпсэппэтилэр, быһаарбатылар? Барытын бэйэлэрэ эрдэ быһааран баран “кинилэри баҕас” өмүтүннэрэр сыалтан дуо?  Сокуоҥҥа көрүллүбэт диир буоллахтара, баҕар  сокуонунан да көрүллүбэтин, дьон туһугар үлэлиир буоллахтарына санаалара, былааннара аһаҕас буолуохтаах, дьону кытта сүбэлэһэри хайа да сокуон боппот.  Манна да  чуолкайдааһын наада буолара буолуо;   уопсай харайыллыахтаах тобох 32% аһаабыт ас сытыйбыт тобоҕор тиксэр, ол сылга – 3000 т. кэриҥэ.  Мантан төһө сыт-сымар тарҕанара докумуоҥҥа суох, үөрэтиллибэтэх;  полигоҥҥа саахал тахсар түбэлтэтигэр тулалыыр эйгэҕэ химическэй киртийии буолуон сөбүн (почва, уу эҥин) бэлиэтээбиттэр да сиһилии ырытыы суох; полигонтан атмосфераҕа быраҕыллар 16 буортулаах химическай элемени бэлиэтээбиттэр, ол иһигэр сероводород, бенз/а/пирен, формальдегид курдук 1-2 кылаастаах (кутталлаах) элеменнэри ааттаабыттар;    саахал тахсар түбэлтэтигэр, ол  экосистемаҕа дьайыытыгар анаммыт суруйуу олус кылгас, сиһилии быһаарбат, итэҕэтиитэ суох; ол оннугар экологическай мониториҥҥа (полигоны тутар, үлэлэтэр кэмҥэ уонна саахал түбэлтэтигэр кэтээн көрүү) 10 страницалаах бүтүн программаны типовой докумуоннартан, нормативтартан устан ылан оҥорбуттар. Биһиги усулуобуйабытыгар бу хаһан да туолбат, ким да толорбот мероприятиялара курдук. Бу эмиэ анал ырытыыны эрэйэр.

Киртитиини ааҕар расчеттарын “Интеграл” фирма “АТП – Эколог” диэн программатын туһаммыттара биһиги олохтоох усулуобуйабытыгар барсара биллибэт. Манна туспа энсперимент наада быһыылаах.

Наадалаах тутууга сананан баран ким да хомойботун, төттөрүтүн уһун үйэлээх, кэскиллээх тутууттан нэһилиэнньэ үөрэрин-көтөрүн салалта ситиһэ сатыахтаах. Муҥар нэһилиэнньэ полигон тутуутун утарбат, баар буолуон баҕарар, ирдэһэрэ диэн –  бырааба кэһиллибэтэ, полигон сирин уларытыы, сокуон ирдэбилэ тутуһуллара, балыйбаттара, аанньа ахталлара наада.

Биллэн турар, бу тутуунан сибээстээн сурах-садьык, таайан көрүүлэр тарҕаналларыгар төрүөттэр үөскээн тахсаллар. Элбэх суумалаах федеральнай үп  4  улууска хайдах тыырылынна? Билсии-көссүү көмөлөстө дуу?  Айылҕа харыстабылыгар 30 млрд. солкуобайы угабыт диэн түөһүн тоҥсуна олорор баай “АЛРОСА” манна эмиэ тиксибит. Мииринэйгэ “АЛРОСА” дьоно олорор, онно кинилэр бөхтөрө, бэйэлэрэ быһаардынар диэххэ баара.  Ити оннугар Уус-Алдан Бороҕонугар тоҕо биэрбэтилэр? Билсиилэрэ суох, дьокутааттара мөлтөх буоллаҕа дуу. 1945 сыллаахха Кыайыы Ыһыаҕын ыспыт кэрэ-бэлиэ сирдэрин бөҕүнэн толорор дьон буоллаҕа. Онтон көһөн Мүрүгэ түһэр үрэх ыксатыгар сытар күөлү толороллор, кэлин алаас илин халдьаайытын толорон эрэллэрэ. Барыта үп-харчы уонна миэстэ суоҕуттан. Оттон 300 мөл. солкуобай Бүлүүгэ тиксиитэ Ф.Тумусовы кытта сибээстээҕэ буолуо диэни истибитим. Ити кырдьык буолан хааллаҕына – дьыала иһэ хараҥа. Сөдүөт  4-с төгүлүн Госдумаҕа барыан баҕарар диэн хаһыат суруйуута баара. Онно барарга үгүс үп наада, “САПИ” харчыта бараннаҕа дуу диэх айылаах.

Онон бу уустук да, судургу да проблема бвһаарыллыыта тэриллибит экспертиза кырдьыктааҕыттан эрэ буолбакка, ону хайдах ылынартан тутулуктанара буолуо. Кэтэһэн көрүөхпүт.

***

Иван БУРЦЕВ, 01.12.2020 с.