Кэһэх оһуор – бичигэ төрүччү

Саха төрүт ( традиционнай) оһуора сүрдээх дириҥ ис-хоһоонноох, өбүгэбит Аан дойдуну анаарбыт билиитин, удьуор үөрэҕин ( генетика) уган хаалларбыт бичигэ эбит. Ол иһин бу күнҥэ тиийэ оһуор-бичик диир эбиппит.

Евразияны биир гына, Индияттан Дунайга тиийэ көс омуктар хаалларбыт символлара уонна бэлиэлэрэ, тааска суруйбут битиктэрэ бааллар. Тааска битийэн хаалларбыт сурук бэлиэлэрин тыл үөрэхтээхтэрэ Орхон-Енисей руналара дииллэр. Бу руна бэлиэлэринэн Тандаҕа Билир ампаарыгар, Чурапчы Арыылааҕар уруккута дьаам дьиэтин өтөҕүн иһигэр суруллубутун булан соһуйуу, дьиктиргээһин бөҕө буолбута. Саха өтөхтөрүгэр руна битик бэлиэлэрэ суруллан тураллара оччолорго дьикти этэ. Таайа, ааҕа сатааһын, үөрэтии буолбута. Ити сыыйа умнуллан, күннээҕи түбүктэр баһыйан оннук ааһан хаалбыта.

Умнубатах, олохтоохтук үөрэтэр дьон бааллара. Олох оҥкула уларыйан, өй-санаа сытыырхайан, саха сахабын дэнэр кэмнэрэ кэлбиттэрэ.

Саха уруккутун, былыргытын, хантан хааннааҕын, кимтэн кииннээҕин туһунан араас суруйуулар хаһыакка тахсыбыттара, кинигэлэр бэчээттэммиттэрэ. Саха таҥаһын, малын, оһуорун туһунан кинигэлэр дэлэйбиттэрэ.

2000 сыллар саҕалыыналарыттан руна битик туһунан кэпсэтии хаттаан күөрэйбитэ.

2015 сылтан саха былыргытын, итэҕэлин уонна руна битиги үөрэтэр Силис диэн бөлөх баар буолбута, кэлин Минюстка регистрацияланан Силис РОО дэммитэ. Хас да хайысханан чинчийэн үөрэтиини ыытар. Олортон биир хайысхата Оһуор-бичик.

Олоҥхобутугар Уһун Дьурантаайы суруксут оҕо төрөөтүн кытта, дьылҕатын тааска битийэн суруйар диэн кэпсэнэр.

Бу этиигэ суруксут уонна тааска битийэн, диэн тылларынан сирдэтэн, тааска битийэн суруллар руна эрэ баар диэн түмүккэ кэлэҕин.

Суруксут аата Уһун Дьурантаайы – Уһун Дьурааны таай.

Руна битик таайан ааҕылларын тыл үөрэхтээхтэрэ бары билинэллэр.

Салгыы оһуор-бичикпитигэр кэлэбит. Оһуор буолуо ини, бичик буолуо ини.

Бичик – сурук диэн буоларын бары билэбит. Дьиктиргээн оһуору үөрэтии саҕаланар. Оһуор кинигэлэрэ дэлэйбит кэмэ буолан, онно кыһалҕа суоҕа.

Бу иннинэ оһуору үөрэппиттэр бары бэлиэтии көрбүттэр эбит. Саха оһуорун тутула 17- с үйэттэн тосту уларыйбыт эбит диэн. Ол төрүөтүн быһаарбатахтар.

Силис РОО итэҕэл историятын үөрэтэр хайысхалаах. Религиялары киллэрэллэригэр бастаан туохтан саҕалыыр эбиттэрий? Бастаан омук билиитин илдьэ сылдьар культурнай кодтарын үрэйэллэр. Итиннэ олохсуйан кэлбит үгэстэр бары киирэллэр. Аһыыр аскыттан таҥна сылдьар таҥаскар тиийэ. Балартан оһуор-бичиги талабыт.

Саха оһуорун үөрэппиттэр бары бэлиэтээбиттэр, түҥ былыргаттан туга да уларыйбакка наар биирдик оһуорданан кэлбит кэһэх оһуора баар эбит диэбиттэр.

Силис РОО ол иһин оһуор-бичиги үөрэтиини кэһэх оһуоруттан саҕалаабыта.

Күн Боотура оноҕосторун хаалаан сүгэ сылдьар мала – кэһэх дэнэр. Кэһэх оһуора былыр-былыргыттан уларыйбакка биирдик оһуорданан кэлбит. Бу кэһэх оһуора улахан сакральнай билиини илдьэ сылдьарын этэр чахчы.

Бичик-сурук диэбиппит. Символлары уонна знактары үөрэтэр Силис РОО кэһэх оһуоругар туох суруллубутун таайаары,  үөрэтиини 2015 сылтан саҕалаабыта. Ити кэмҥэ руна силлабарийа баара, рунаны үөрэтии, ааҕыы тэнийэн барбыта.

Кэһэх оһуорун киһи көрөөт хатыланар оһуордар өрө тахсыбыттарын бэлиэтиир. Ортотунан өрө тахсар көнө, оһуору уҥа-хаҥас тэҥнии араарар.

Бастакы оһуортан иккис оһуор атын оҥоһуулаах.Үһүс оһуор бастакы оһуору хатылыыр. Иккис, үһүс оһуордар атын оһуордартан кыра туорайдарынан араарыллыбыттар. Итинник иккилии оһуорунан араартаабыттар.

Алларааттан өрө ити араартаабыт туорайдарынан ааҕан таҕыстахха 5 ахсаан буолар. Таҥнары ааҕан түстэххэ эмиэ 5 ахсаан буолар. Дьэ манна толкуй саҕаланар. 5 ахсаан саха итэҕэлигэр сакральнай сыыппара.

Бастакы оһуор соҕотох, онтон иккилии оһуорунан быысаһан үстэ өрө тахсар, үөһээҥи  оһуор эмиэ соҕотох, иккис оһуор хатыламмыта, атына диэн эриллииктэрин үрдүгэр үс салаалар оҥоһуллубуттар.

Дьэ манна тугу саһыарбыттара буолуой?

Ортотунан тахсар көнө, оһуору уҥа-хаҥас араарар. Уҥа-хаҥас. Балаҕаҥҥа киирдэххэ хаҥас өттө дьахтар өттө, уҥа өттө эр киһи өттө диэн буолар. Бу араарыы мэйиибит уҥа- хаҥас өттүлэрин кытта ситимнээҕин үөрэтэн билэр этибит. Оччоҕуна оһуорга да уҥата – эр киһи, хаҥаһа – дьахтар символлара эбит диэн санаа кэлэр. Оччолорго да төрүччү уонна удьуору ууһатыы хайдах ааҕылларын билэр этибит. Онон сиэттэрэн бастакы оһуор холбоспут уоллаах кыыс ыал буолуулара эбит, диэн таайдыбыт. Иккис оһуор кинилэр оҕолоро. Үһүс оһуор бу оҕолор улаатан ыал буолуулара. Ол иһин бастакы ыал символа хатыланар эбит диэн таайдыбыт. Салгыы өрө, сиэннэр, хос сиэннэр, хос-хос сиэннэр. Хос-хос сиэннэр оҕолоруттан саҥа хаан үөскээн хаан тэйиитэ, ыһыллыыта саҕаланар. Ону үстүү салаанан ыһан көрдөрбүттэр.

Кэһэх оһуорун өрө ааҕыы удьуору ууһатыы. Таҥнары мин диэн саҕалаан төрүччүгүн ааҕан түһэҕин.

***

Батай Көстөкүүн