Үүнээйи барыта эмтээх

Биология институтун сүрүн научнай үлэһитэ,

тыа хаһаайыстыбатын билимин кандидата.

Федоров Иннокентий Аполлонович: Институкка 1982 сылтан ыла баччааҥҥа дылы үлэлиибин. Бастаан бааһына кормовойотторун үөрэтэр этим. Яровой рапс диэн оту үөрэтэн, чахчы туһалаах диэммин олоххо киллэрбитим – 12 тыһыынча га сиргэ ыһар буолбуттара. Үрдүк үүнүүнү ылан былааннарын быданынан куоһарар этилэр. Онтон 1991 с., олох ирдэбилинэн,  эмтээх үүнээйилэри үөрэтэргэ-чинчийэргэ көспүтүм. Билигин ол сүрүн хайысхам буолар. Ол гынан, кэнники сылларга тыа хаһаайыстыбатыгар эмиэ үлэлээн эрэбин – холобура, былырыын күһүн бааһынаны конопляттан ыраастыырга Амма  Бөтүҥэр кэккэ опыттары туруортаатым…

Сэбиэскэй сойуус саҕана эмп 80 % үүнээйиттэн оҥоһуллара. Билиҥҥи эмтэр барыта кэриэтэ синтетическайдар. Кинилэр ойоҕос дьайыылара быдан элбэх буолан тахсар.

Бөрө сиир ото  (вздутоплодник сибирский), зонтиктаахтар ыалларыгар  киирэр. Аймахтара – морковь, сельдерей, укроп буолаллар. Билэргит курдук, олус туһалаах үүнээйилэр.

Бөрө ото (щитовник мужской) папоротник биир көрүҥэ. Дьиҥэ,  былыргылыы аата  “таас баттаҕа” диэн этэ. Күүстээх сүмэhиннээх (дьааттаах) үүнээйи, онон олус сэрэхтээх.

Билигин үгүс дьон бу оту биир умнаһын стакан ууга көйөрүнэн иһэллэр. Оннук иһэри, эмтэнэри мин утарабын. Ити от бастаан киһи бүөрүн, онтон быарын кыралаан сэтэрэтэн кэрбээн сиир. Сүмэhинэ (дьаата) киhи этигэр-сиинигэр мунньуллар. Кылгастык көмөлөһүөн сөп. Сорохтор наһаа уһуннук уонна элбэҕи иһэннэр доруобуйаларын олох күүскэ айгыраталлар. Онон, бу оту иһиллибэт.

Ол оннугар, псориаз, дерматит, экзема курдук баастары тас өттүттэн эмтиэххэ сөп. Буоккаҕа оту 3:1 суурайан баран, онон соттоҕун-угуттанаҕын. Сүһүөх ыарыыларыгар кылгастык (15 мүнүүтэ) угуттаан туттуллар. Оччоҕо кини тирии нөҥүө киирэн араас бактериялары, тэллэйдэри урусхаллыыр. Күүстээх от буолан, уһуннук түүнү быһа угуттаабаккын, хааҥҥар киирэн алдьархайы оҥоруон сөп.

Саамай сэрэхтээҕэ диэн – бу от дьааттаах буолан аҥаар кырыытыттан киһи ыалдьар уонна, доруобай клеткаларын урусхаллыыр-эчэтэр.

Бөрө отунан микродозалары кытары үлэлииргэ көҥүллээх, аналлаах врач-гомеопаттар анаабыттарынан эрэ эмтэниэххэ сөп.

Бөрө сиир ото туспа историялаах

Бу диэн эттэххэ, ити папоротнигы алҕаска “бөрө сиир ото” диэбиттэр эбит.  

Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар, үп-харчы элбэх кэмигэр араас семинар бөҕөтө тэриллэр  буолара. Хоту улуустарга анаан Муома оройуонугар биологическай семинар тэрийбиттэрэ. Онно араас специалистар: ветеринардар, зоотехниктар, биология учууталлара, лесниктар уо.д.а. айылҕаҕасыһыаннаах специалистар түөрэтэ кыттыбыттара.

Профессор Афанасий Акимович Макаров диэн улахан учуонай баара. Кини миигин үөрэппитэ. Сүрдээх кыахтаах, эмтээх отторго үтүмэн билиилээх оҕонньор этэ.

Кинини кытары Абыйтан төрүттээх Дохунаев Василий Николаевич диэн  университет профессорынан эрэ мунурдамматах, ол курдук бэртээхэй худуоһунньук, фотограф, журналист, суруйааччы, Муомаҕа  тиийэн семинары салайан-баһылаан-көһүлээн ыыппыттара. Хотугу оройуоннар биологическай проблемаларын көтөҕөн икки күн мунньахтаабыттар. Доклад бөҕөтүн истэн бараннар, үһүс күнүгэр экскурциялаабыттар. Сэбиэскэй былаас кыахтаах буолан хас даҕаны МИ-8 бөртөлүөтүнэн тиэйэ сылдьан оройуон араас сирдэрин кэрийбиттэрэ үһү.

Онно туран, биир хайа тэллэҕэр ити икки кэпсиир үүнээйилэрбит кэккэлэһэ туралларын көрөн Василий Николаевич эппит:

– Ол турар, аатырбыт, чахчы эмтээх бөрө сиир ото. Ньыыкан кырдьаҕас сөбүлээн туттара.

Ону баара, экскурсаннар бары харахтарынан  чаҕылхай баҕайы от күөх үүнээйини – папоротнигы, таас баттаҕын өйдөөн хаалбыттар. Ол алҕас өйдөбүлү оройуоннарыгар илдьэ барбыттар. Ити түгэнтэн ылата сыыһа эмтэнии, буккуур барбыт уонна оннук алөас өйдөбүл олохсуйан хаалбыт.

Ол иһин мин бөрө сиир ото уонна бөрө ото диэн олох төрүт арааран, быһааран биэрэбин.  

Чуолаан эттэххэ, бөрө сиир ото, вздутоплодник  – фармакопейнай үүнээйи. Киниттэн хас даҕаны эми онороллор этэ. Сүрүннээн сүрэх-тымыр ыарыыларыгар, онтон кэнники онкологияҕа даҕаны ситиһиилээхтик туттан испиттэр.

Онтон туран, 1991 с. Сэбиэскэй сойуус эмин аҥаарын оҥорор Ленинградский фармацевтическай завод эстэн хаалар. Онон, бу бөрө сиир отуттан (вздутоплодниктан) эмп оҥороллоро производствоттан тохтууругар күһэллэр. Ол кэмҥэ эмп оҥороору  айылҕаттан сиэмэхтик хомуйан Арҕаа Сибиир, Алтай саппаастарын суох кэриэтэ гынан кэбиспиттэр. Киэҥ далааһыннаахтык нэһилиэнньэттэн туттахтара дии. Онон, бу үүнээйи кинилэргэ олох сэдэх буолан хаалбыт.

Биһиэхэ Саха сиригэр үүнэр эрэ сиригэр баар, эмиэ мээнэ үүммэт. Алдан, Амма, Өлүөхүмэ өрүс бастарыгар, таас хайаларга эрэ сэдэхтик бөлөхтөнөн үүнэр.  

Ньыыкан эмчит бөрө сиир отун (вздутоплоднигы) эмтииригэр туттубута биллэр чахчы

Ньыыкан оҕонньор 7-8 сылга биирдэ Алдан оройуонугар алта-сэттэ аты сэтиилэнэн бу оту хомуйа барар эбит. Туобуйанан айаннаан, Элиэнэ өрүһү туораан, Өлүөхүмэни өксөйөн Амма өрүс баһыгар тахсар эбит. Ньыыкан эрдэ сурах-илдьит ыытан болдьообут сиригэр Алдан, Нерюнгри тоҥустара  мусталлар үһү. Кинилэртэн истэн, оннооҕор Амуртан, Хабаровскай кыраайтан тиийэ эмтэнэ кэлэллэр эбит.

Ол курдук, Хатыстыырдары кытары Ньыыкан кэргэнининээн уонна биир оҕотунаан түспүт былыргы 60-с сс.  хаартыскатыта миэхэ баар.

Мин үлэбинэн үүнээйилэри үөрэтэ-кээмэйдии-ыйааһынныы Алдан оройуонугар, хайаларга элбэхтик сылдьабын. Хатыстыырга саастаах кырдьаҕас  Ньултус диэн хос ааттаах,  уордьаннаах, албан ааттаах Дьөгүөр Стручков диэн табаһыт оҕонньору кытта билсэр этим.

Кини кэпсиир буолара:

–​мин Ньыыканы кытары бииргэ сылдьыспытым, көмөлөспүтүм, эмтээх от хомууругар.

Оҕонньору эбэҥкилэр улахан таабарынан олорон көрсөллөрэбит. Ый курдук кинилэргэ олорон Ньыыкан  ыарыһахтарын дьаныһан эмтиир эбит. Ол оннугар, оҕолор уонна дьахталлар бөрө сиир отун хомуйан уонна куурдан биэрэллэр эбит. От хомуура диэн элбэх мачайдаах, сүрдээх бытаан үлэ.

Бөрө сиир от туһата.

Бөрө сиир ото сүрүннээн от ыйын ортотун кэнниттэн  сибэккилэнэр. Кини Кыһыл Кинигэҕэ киирбит өр сыллаах үүнээйи. Ол иһин отун эрэ ити кэмҥэ хомуйдахха айылҕаҕахорумньу таһаарыллыбат. Силиһиттэн хаттаан үүнэр. Онон силиһэ тыытыллыбат.

Соҕурууҥҥу оройуоннарга бөдөҥ соҕус буола үүнэр. Өҥ дьылларга бөрө сиир отун сибэккилээх умнаһа миэтэрэҕэ чугаһата уһуон сөп.

Атырдьах ыйыгар сиппит оттон сиэмэтин ылан олордор ордук.

Бөрө сиир ото давленияны, сүрэҕи – тымыры, бахтыарыйаларынан үөскээбит ыарыылары барытын эмтиир: араас баастары, тымныйыылары, ис-үөс ыарыытын арааһын. Ону таһынан, араас искэннэргэ, ол иһигэр эрдэтээҥҥи стадияларыгар раковайдарга  туттуллар. Тэллэйдэри эмиэ өлөртүүр.

Билиҥҥи кэмҥэ сүрүн туһата –  вирус ыарыылары бэркэ диэн сэрэтэр уонна эмтииргэ балайда баһаам көмө буолар эбит.

Бөрө сиир ото гемофилия (хаан тохтообото) диэн ыарыыга эрэ барсыбат уонна хааны убатар эмтэри (аспирин, кардиомагнил уо.д.а.) кытта бииргэ иһиллибэт.

Институтпут урукку директора, профессор Иванов Борис Иванович саҕаттан бу оту туһаҕа таһаараары араас программа, проект бөҕөтүн суруйан биэрэбит эрээри боппуруос миэстэтиттэн хамсаабат.

Саамай туттуллар эмтээх оттор

Сахалар айылҕа “овощтарынан” аһыыр этилэр.

“Пищевые растения якутов” диэн ыстатыйабар сахалар 47 көрүҥ үүнээйини аска тутталларын туһунан суруйбутум.

Үүнээйилэри плантацияҕа, дьиэ таһыгар аҕалан олортоххо дьайыылара 3-4 төгүл мөлтүүр. Ол оннугар маассата элбэх буолан тахсар. Бэйэлэрин төрүкү усулуобуйаларыгар үүнэр үүнээйилэр эмтэрэ ордук күүстээх буолара биллэр чахчы. Онон, дьиэ таһыгар үүммүт эмтээх оттору икки, сороҕун үс төгүл элбэтэн туттуохха сөп.

Төһөнөн тыйыс усулуобуйаҕа  үүнээйи үүнэр даҕаны, соччонон кини күүстээх дьайыылаах буолар: тымныыны, тыалы, курааны тулуйаары араас туһалаах эттиктэри бэйэтигэр хомуйар, иҥэринэр.

Төһөнөн кураан сайын буолар, оччоннон үүнээйилэр түргэнник сибэккилииллэр уонна сиэмэлииллэр. Ол оннугар чачаххайдык үүнэллэр.

Төһөнөн ардахтаах даҕаны сайдыылара уһаан биэрэр. Ол оннугар маассалара элбиир.

Үөрэ – полынь обыкновенная. Былыр хатаран баран чокуурунан уот ыларга туһаналлара. Иккис аата кыа уга диэн. Үөрэ артемизин диэн күүстээх веществолаах. Айылҕа антибиотига, рагы кытары сэрэтэр кыахтаах.

Хотон таһыгар үүнэр амырыын аһыы сыттаах сытыган эрбэhин (полынь горькая -иякутская) төрүт үөрэтиллибэтэх үүнээйи. Мин санаабар, рак ыарыыларын утары олох күүстээх эмп буолуон сөп диэн сабаҕалыыбын.

Ньээм-ньээм (одуванчик) үөһү таһаарарга, ноорго туһалыыр мөлтөх соҕус антибиотик буолар. Париж олохтоохторо өрөбүллэригэр тахсан 5-6 сибэккини сиэтэхтэринэ туһалаах эттиктэри күннээҕи нуормаларын ылаллар эбит. Итиэннэ французтар хаппыт силистэрин, силиргэхтэрин (корневище) үлтү мэлийэн кофены солбуйар утах оҥостоллор.

Абааһы тайаҕа, истии от – дудник даурский, дягиль низбегающий, борщевик рассеченный диэн ааттаах чугас аймахтыы бүтүн үс көрүҥү ааттыыллар. Балачча эмэ дьааттаахтар. Ол иһин эдэр эрэ үнүгэстэрин приправа курдук аска тутталлар.

Аахта (ревень компактный) силиһин оһоҕос, үөс, быар уонна куртах ыарыыларыгар иһэллэр. Үнүгэстэрин, сэбирдэхтэрин эт-үүт аска былаан сииллэр.

Өргүөт, куба аһылыга, бөөттүүр тэбиэн (рогоз широколистный), эмиэ эдэр умнастарын сиэххэ сөп, онтон силиргэхтэрин хатаран баран үлтү мэлийэн бурдук курдук лэппиэскэ оҥостоллор, хааһы да оҥостоллор.

Чүмэчи от – аконит Кузнецова. Аммаҕа өрүс хочолоругар, үрэхтэр кытыыларынан  сииктээх толооннорго  үүнэр. Норуот “волкобой” диэн ааттаабыт, тоҕо диэтэххэ былыр хайдах эрэ табан туттан бөрөнү дьааттыыллара үһү. Саха сирин саамай дьааттаах ото. Буккуйаннар таҥара кийиитигэр майгыннаталлар. Сүөһү, сылгы кутталлааҕын билэллэр, сиэбэттэр. Илиигитигэр тутан даҕаны көрүмэҥ. Сорох эмчиттэр эмп оҥороннор, дьон туругар суоһууллар.

Уунньуула, анаҕаһын (сусак зонтичный)  Саха сирин киин улуустарыгар олох улахан сииктээх кытылларга үүнэр. Унньуллаҕа сафонин, тонин диэн эттиктэр бааллар. Аһылыкка кытары тутталлар – үтэн, ыһаарылаан да сииллэрэ, бурдук онорон хааһы оҥороллоро. Силиһин хатаран баран, бурдук оҥорон, үүккэ хааһы курдук оргутан сиэтэххэ ис ыарыыта, тоҕо барыыта ааһан хаалар.

Ньургуһуну – прострелы (подснежнигы) төрүт иһиллибэт. Компресс да оҥостору утарабын, тоҕо диэтэххэ күүстээх дьааттаах буолан киһи тириитин сиэн кэбиһэр. Көннөрү настойкатын сүһүөххэ сотон туттуохха сөп.

Көмүс силис – родиола розовая, золотой корень. Сэниэ, күүс-уох биэрэр от, өй-мэйии да үлэтин сытыырҕатар. Неврозтары, психозтары, араас стрессовай дьайыылары намтатар, нейро модулятор буолар. Иммуномодулятор үчүгэйэ, оннооҕор искэннэри утары тутталлар.

Хасхара – рододендрон золотистый, кашкара. Вирустары утары күүстээх дьайыылаах. Рак ыарыыны тохтотор күүһүнэн бүтүн Россияҕа бастын үүнээйи.

Тыынар органнары олох үчүгэйдик ыраастыыр, артериялар уонна веналар хааннарын  баттааһынын биллэ түһэрэр.

Саха сиригэр үгүс үүнээйилэрбит сайын ортото сибэккилээн ситэллэр.

Ханнык баҕарар үүнээйи сибэккитэ толору тылыннаҕына ото хомуллара биллэрдик ордук буолар, дьайыыта быдан күүстээх.

Силистэрэ туттуллар үүнээйилэри саас эрдэ эбэтэр күһүн хомуллар.

Иҥнэлээх, сэбирдэхтээх мастар бары хааны убатар свойстволаахтар

Биллэр чахчы – хаан убаатаҕына сүрэх, тымыр үлэтэ тупсан барар.

Бастакы туһалаах маһынан буолар тэтиҥ.

Врач фитотерапевт Т.В.Плесовских суруйарынан –  биир стакан тэтиҥ лабаалара кыратыллыбытын биир лиитэрэ ууга суурайан, оргутан эбэтэр термоска хоннорон иһиҥ диэн сүбэ ыыппыт этэ. Этиэххэ наада, соҕуруу дойду үүнээйилэриттэн биһиги үүнээйилэрбит хас эмэ төгүл ордук күүстээхтэр. Онон, икки-үс томточчу миин ньуоскатын биир лиитэрэ ууга суурайан, кыратык оргутан истэххэ баһаамнык туһалыыллар.

Тэтиҥтэн туоһун ылар буоллахха үөһээттэн аллараа быһаҕынан синньигэс биир эрэ сурааһыны сулуйан ылыллар. Туоһун бүтүннүү куустара саралаан  ыллахха мас хатан хаалар, өлөрөн кэбиһиэххэ сөп.

Ол кэриэтин мастан туоһун олох ылбат ордук.

Ол оннугар саас, халлаан сылыйыыта, мас сииги оборон, ирэн-хорон уута сүүрүүтүн, угуттаныытын кэмигэр (в период сокодвижения), сэбирдэхтэр тылла иликтэринэ лабааларын тоһутан ылыҥ. Дьиэҕитигэр аҕалан үстүү-түөртүү сантымыатыр гына быһан хатараҕыт. Мөһөөччүккэ уган күнтэн күн куруутун чэй курдук иһэ сылдьыахха сөп.

Дьэ, оччоҕо үтүмэн туһаны ылыаххыт, кылаабынайа, араас илиистиктэртэн үчүгэйдик ыраастаныаххыт. Биэс ый устата истэххэ оннооҕор мэйии илиистиктэрэ кыайтарар.

Өбүгэлэрбит былыр ыам ыйын бүтүүтэ, бэс ыйын саҕаланыыта бэс, тиит мастар сутукаларын (субаларын) сууралаан ылан, хатаран баран үрүҥ аһылыгы, эти кытары сииллэрэ.

Мас сутукатын сахалар эрэ сиэбэттэр. Уһун кыһыннаах сиргэ олороооччулар бары мас сутукатын сииллэр: Волга татаардара, чуваштар, араас угро-финскай, тунгусо-маньжурскай омуктар.

Тымныыга сыалаах эт сиэнэрэ өйдөнөр, сэниэ-сылаас киирэр, киһи уһуннук тот сылдьар.  Ол түмүгэр, биллэн турар, оһоҕоско киртийии бөҕө барар, шлактар үөскүүллэр. Уон иккигэ диэри миэтэрэ уһуннаах оһоҕоско буолунай кир-хох бөҕө мустара мөккүөрэ суох. Дьэ, ону ыраастаары өбүгэлэрбит барахсаттар сутуканы сииллэр эбит. Добуоччу соҕустук сиэтэхтэринэ, клетчатка гигроскопическай буолан сииги иҥэрэр буолан, куһаҕан чалахайы эмиэ кыайа-хото оборон ылан илдьэ барар. Ааһан иһэн оһоҕоскун бүтүннүү ыраастаан, губка курдук барытын ыраастыыр, иҥэринэн таһааран кэбиһэр.

Ханнык баҕарар үүнээйиттэн маас оҥостуохха сөп

Биир сантымыатыр курдук ынах арыыта дьапталҕаҕа эмиэ соччо халыҥнаах үлтү мэhийиллибит (до порошкообразного состояния) оту кутабыт, онтон эмиэ арыы, онтон –  от… – итинник төһө мааска наадыйаргынан хатылаан иһэҕин. Төһө баҕарар дьапталҕа   гыныахха сөп. Дьиэ иһинээҕи температураҕа икки-үс эҥин суукка туруоран кэбиһэҕит. Онтон үчүгэйдик буккуйаҕыт.

Мааһы өр туттуоххутун баҕарар буоллаххытына водяной баняҕа биир чаас оргутан ылаҕыт.

Бу сүбэни билигин Канадаҕа олорор, сахалар хайдах эмтэнэллэрин чинчийбит историк-учуонай Александра Григорьеваттан истибитим.

Тэллэй киһи тириитигэр эрэ үөскээбэт

Билигин биллэринэн, сүһүөххэ кытары тэллэйдэр, вирустар, бактериялар үөскүүллэр, ыарыы төрдө буолаллар.

Оһоҕоско, куртахха, хааҥҥа, тыҥаҕа, мэйиигэ тиийэ тэллэйдэр баар буолаллар.  

Итинэн сибээстээн, кыратык халыйыахха.

Киһи доруобуйата, билэргит курдук, оһоҕоһуттан уонна аһылыгыттан саҕаланар.

Былыргы доруоһаны өйдүүр буолаххыт дии –  хмелевой доруоһа диэн букатын үчүгэй этэ. Килиэби кытта куртахха тиийэн кислотаны тулуйбакка симэлийэр эбит. Бурдук углеводтара оһоҕоско ааһа бараллар, онон киһи доруобуйата эмсэҕэлээбэт.

Билиҥҥи пакеттаах доруоһа термофильнай диэн аатырар. 450 кыраадыска тиийэ итиини  тулуйар, куртахха буспат-өлбөт. Улахан халыҥ капсулалаах. Ол капсулалара куртах кислотатыгар олох кыһаллыбаттар, тэллэйи толору харыстыыллар. Микроорганизмнар бэрт былдьаһалларын (конкуренция) бары бэрткэ диэн билэбит.

Билиҥҥи доруоһа тэллэйдэрэ оһоҕоско тиийэн баран онно баар туһалаах ас буһарар бактерияларын, онтон да атын туhалаах микрофлораны барытын урусхаллаан кэбиһэллэр. Ол түмүгэр киһи доруобуйата улам айгыраан барар.

Онон, доруоһата суох килиэби сиэбиппит ордук буолан тахсар.

Тэллэйи үөрэтэр учуонайдар микологтар диэн ааттаналлар. Кинилэр тэллэйдэр эйгэлэригэр бэйэтэ ураты-туспа тэрээһиннээх, хардары сибээстээх “кистэлэҥ цивилизация” диэн аат инэрэллэр эбит. Куһаҕан доруоһалаах килиэбинэн аһаатахха – биир көрүҥ тэллэй киирдэ даҕаны, хайдах эрэ гынан атын тэллэй  көрүҥнэригэр эти-сиини аһан биэрэр. Кинилэр итинник киирилэриттэн бүтүн тэллэй империялара  үөскээн бараллар, элбэх ыарыы үөдүйэр.

Урут бэкээринэҕэ килиэп буһардахтарына сэлиэһинэй сыта дэриэбинэни биир гына тунуйара. Онтон билигин оннук суох, сыта олох тарҕаммат.

Биллэринэн, атыыланар саамай үрдүкү (высший) сорт сэлиэһинэй бурдуга диэн ааттаахпыт улахан аҥаара сояттан турар. 40-ча быраһыана эрэ сэлиэһинэй буолар. Дьиҥэ, соя – бобовай үүнээйи, туох даҕаны куһаҕана суох. Бу культураны Амурскай уобаласка, Приморьеҕа, Кытайга хото үүннэрэллэр.

Кэнники кэмҥэ генетиктар сояны сүрдээх судургу баҕайытык  уларытар-тэлэритэр буола үөрэммиттэр. Өлгөм үүнүүнү ылаарылар, ыарыыларга тулуйумтуо оҥороорулар араас үөттэр геннарын киллэрэн, ДНК-ларын, хромосомнарын уларытан, билиҥҥи  соялар үксүлэрэ ГМО (генетически уларытыллыбыт) буолбуттар.

Онон, билиҥҥи саамай үрдүкү (высший) сорт бурдукпут кутталлаах. Чуолаан аныгы доруоһа көмөтүнэн оҥоһуллар килиэп көрүҥнэрэ. Аны туран, аныгы сортартан оҥоһуллубут мээккэ бурдук үчүгэй тахсыылаах буоллун диэн элбэх глютеннаах (клейковиналаах) гына оҥорон таһаараллар. Клейковина киһи оһоҕоһун дэлби киртитэр,  клей курдук буоллаҕа дии.

Натуральнай, буортута суох бурдуктар “Илин Эҥэр” маҕаһыыҥҥа атыыланаллар. Сыаналара, биллэн турар,  ботуччу соҕус.  

Сахалар сир оҥоруутунан (земледелие) дьарыктаналлара дуо?

Сунтаар Тойбохойуттан төрүттээх, тыа хаһаайыстыбатын билимин доктора, профессор Борис Иванович Иванов диэн бурдуктарга киэҥник-дириҥник чинчийиилэри ыыппыт, улахан учуонай баар буола сылдьыбыта. “Хлебные злаки Якутии” диэн кинигэ таһаарбыта.

Саха сирин кылгас сайыныгар түргэнник ситэр, суһаллык буһар “Скороспелка” диэн бурдук сорда билигин даҕаны баар. Бу олох ураты сорт. Ханна даҕаны аан дойдуга кини курдук бурдук суох.

Борис Иванович этэрэ:

–​Сахалар сир оҥоруутунан (земледелие), бурдук ыһыытынан төрүкү дьарыктанар эбиппит. Онон ити бурдугу арааһата өбүгэлэрбит соҕурууттан илдьэ кэлбит  буолуохтарын сөп эбит.

Аны туран, 19 үйэҕэ сахалары үөрэппит Серошевскай “Якуты” диэн айымньытын ааҕан баран, сахалар арааһата урут, түҥ былыр сир оҥоруутунан дьарыктана сылдьыбыт омук быһыылаах диэн сабаҕалааһынын чуола өйдөөн  турабын.

Онтон ити “скороспелка”  бурдук баара суоҕа 70-75 хонук иһигэр үнүгэhиттэн сиэмэтигэр тиийэ сайда ситэр (от всходов до восково-полной спелости семян) үчүгэй хаачыстыбалаах бурдук.

Өссө маннык баар. 2003 с. ааспыт үйэ бастакы аҥарыгар олорбут-айбыт Саввин Андрей Андреевич диэн историк “Пища якутов в дорусский период” диэн улахан кинигэтэ күн сирин көрөн турар. Кини өр сыллаах араас чинчийиилэринэн – биһиги сахалар бэйэбит төрүкү сир оҥорон-таҥастаан, бурдук ыһынан, килиэптэнэн олорор омук этибит диэн чуолкайдык, “чёрным по белому” суруйбут эбит. Уонна туран, сүрүн бурдукпут арбай-ячмень буолар этэ диэбит. Сэлиэһинэй (пшеница) баар этэ диэн бэлиэтээбит. Ону ити үүнээйилэр ааттара туоһулуур. Холобура, бары тюрко-монгольскай омуктарга арбай диэн ааттанар.

Ону таһынан, сахалар сир оҥоруутунан дьарыктаммыттарын туоһулууллар:

– уос-номох айымньыларбыт персонажтара – Баһымньы (Мотыга) Баатыр, Хоруур (Тяпка) Бэргэн уо.д.а.;

– элбэх агротермин: бурдук, арбай, сэлиэй, суха, сабаан уонна салаа (виды плугов), саламаат, судураан уо.д.а. Ити агротерминнарбыт атын тюрко-монгольскай омуктары кытта дьүөрэлэһэр;

– сир оҥоруутугар ат оҕустары туһаныы (нууччалар атынан хоруталлара);

– сахалар бааһыналарын (солооһун сонуохтары) сис тыа оройугар солоон уонна уматан оҥостоллоро (подсечно-огневое земледелие), онтон нууччалар бэлэм ыраас сирдэри хорутан бараллара уо.д.а.

Онон ити “скороспелка” бурдук бэйэбит төрүт ыһар үүнээйибит буолуон сөп.

Билигин медицина ирдэбилэ атын буолан турар

Ыарыылар симптомнарын  эрэ төһө эрэ кэмнэ уҕарытар-уоскутар. Ыарыы төрдүн була-эмтии сатаабат. Ити барыта 4 бүтүн Аан дойдуну баһылаабыт фармкомпаниялар политикалара буолар. Быраастары эмиэ оннук бэлэмниир буоллулар.

Чөл туруктаныахпытын баҕарар буоллахпытына, ыраас натуральнай, аҕыйах глютеннаах, туох даҕаны маҥхатара (отбеливатель), үлүннэрэрэ (разрыхлитель) уонна ньикситэри утарара (антислёживатель) суох хаачыстыбалаах мээккэ бурдуктар араас көрүҥнэрин (ячменнай, овсяной, ржаной, гречневай уо.д.а.) көрдөөн булан, бэйэбит килиэп-лэппиэскэ оҥостубуппут, төрөөбүт дойдубутугар үүнэр эмтээх үүнээйилэрбитин хомуйан туһаммыппыт ордук буолан тахсар.

Л.Н.Сурина диэн улуу фитотерапевт этэн турар: “Үүнээйи эйгэтэ барыта да сүттэҕинэ, тэтиҥ эрэ ордон хааллаҕына, киһи-аймах олоҕо салҕана туруо диэн!”

***

Иннокентий ФЕДОРОВ