Ньурба улууһун Малдьаҕарыгар түмсүүлээх үлэнэн саҕаламмыты ситэрэллэр

Чаппандалыын, Чуукаардыын, Маалыкайдыын кыраныыссалаһан Марха өрүс хаҥас биэрэгэр түөлбэлээн олорор Малдьаҕар нэһилиэгэр 500-тэн тахса киһи олорор. Кинилэр аныгы сайдыылаах олохтуун дьүөрэлии хаамсаннар бары туһаайыыларга көхтөөхтүк ылсыһан атыттартан харыс да хаалбаттар.

Биһиэхэ бу туһунан быйыл кулун тутар ыйтан баһылыгынан талыллыбыт салайааччы Александр Александрович Степанов бэрт сэргэхтик кэпсээтэ. Дьоҕус нэһилиэккэ икки бааһынай хаһаайыстыбата баарыттан биирэ сылгы иитиитинэн, атына сүөһүнэн дьарыктанар.

40-чалаах Н.И. Саввинов 283 төбө сылгылаах, сыралаһан туран үлэлиир буолан төбө ахсаана сыллата эбиллэр, көҕүрээһин тахсыбат. “Мохулуга” сылгы базалаахтар, онно аймахтарын кытта түмсэн көмүс көлөһүннэрин тоҕоллор.

Нэһилиэккэ уопсайа 480 төбө сылгы баарыттан 263-һэ биэлэр. Даҕатан санаттахха, Малдьаҕарга Маалыкайдааҕы сылгы собуотун филиала үлэлиир, онон инникитин бу салааҕа өрө тахсыы кэтэһиллэр. Нэһилиэк хороҕор муостааҕын ахсаана 568, о.и. 196-та ыанньык ынахтар. Үчүгэйэ диэн дьон-сэргэ сүөһү ииттиэхтэрин олус баҕараллар эбит, холобур, “Күндээдэ” агрофирматтан ньирэй ылан сүөһү төрдө оҥостуохтарын 30 сайаапка киирбитэ да көрдөрөр. Түмүгэр 4 сайаапка бигэргэммит, атыыр ньирэйгэ тиксибиттэр дьоннуун кэпсэтэн атастаһыктарын торумнаабыттар.

Быйыл окко 1.280 туонна күөх быйаҥ былаана тиэрдиллибит. Баһылык сорукпут туолуоҕа диэн бигэ эрэллээх. Малдьаҕарга оттуур ходуһа иэнэ 3.800 гаа, кэнники кэмҥэ кураан туран саас үрэҕи хаайан нүөлсүтүү ыыталлар. Ити да буоллар “куһаҕан үчүгэйдээх” диэбиттии Улахан Эбэ уута түһэн билигин ходуһа курдук буолла. Александр Александрович быһаарбытынан мелиоративнай үлэлэр бэбиэскэттэн түспэттэр, үп-харчы көһүннэҕинэ манна хамсааһын тахсыахтаах. Толкуйдар тылга эрэ буолбакка сурукка тиһиллибиттэрэ эрэли үөскэтэр.

Өтөҕү сөргүтүү – кэскили түстээһин

Кистэл буолбатах, тыаҕа да үгүс эдэрдэр хороҕор муостааҕы көрөн-истэн хотон муҥунан ханыылаабыт киһи диэн санаалаахтара бэрт сэдэх көстүү буолан турар. Билиҥҥи кэм ыччата, ордук үөрэхтээх өттө, киин сирдэри талаһар: фирмаларга, компанияларга уонна офистарга үлэлиэн баҕалаахтар кырыы кырыытынан. Кинилэргэ буруйу сүктэриллибэт – бэйэлэрин бырааптара уонна көҥүллэрэ буоллаҕа. Ити да буоллар били тыа маһа араастааҕын курдук эдэрдэргэ да атын өйдөөхтөр-санаалаахтар эмиэ бааллар, тыаҕа талаһааччылар син биир бааллар. Эбэн эттэххэ, кэлин маннык толкуйдаахтар эбиллэн иһэллэр.

Малдьаҕарга Айсен Степанов диэн эдэр киһи Тыа хаһаайыстыбатын академиятын зоотехник идэлээх бүтэрэригэр сыччах биир санаалааҕа. Тугу диир буоллахха, биһигин ыйаабыт сиригэр төннөн эбэтэ И.А. Семенова, эһэтэ С.В. Семенов “Тиит ураһа” диэн өтөхтөрүн сөргүтэн бааһынай хаһаайыстыба тэриммит киһи диэн. Нэһилиэктэн көс тэйиэс сытар, суола-ииһэ мөлтөх уонна үрэхтэр хаайаннар саас эрдэ көһүллэр сайылык ураты тыына олус дириҥник иҥмит буолан Айсен мүнүүтэ да саараан-саарбахтаан ылбатаҕа. Онуоха эбии кини төрөппүттэрэ Александр Николаевич, Маргарита Софроновна уолларыгар тирэх буолтара, эстафетаны тутар киһи баар буолбутугар ама, ким үөрбэт буолуой?

Билиҥҥи ыччат быһаарыы ылынна да соһо-сыһа сылдьыбат, хорсуттар уонна түргэттэр. Ол сиэринэн Айсен Степанов икки сыллааҕыта “Саҕалааччы фермер” гранын ылан сопхуос эргэ хотонун чөлүгэр түһэрэр, салгыы тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин ылар, оттууругар кыһалҕа кыйданар.

Бүгүҥҥү туругунан 96 төбө сүөһүлээх, 40-ча ынах ыанар, киниэхэ ийэлээх-аҕата, балта, убайа көмөлөһөллөр. Инньэ гынан 220 л үүттэрин бэйэлэрин массыыналарынан нэһилиэк үүтүн сыаҕар аҕалан туттараллар. Өбүгэлэр өтөхтөрө сөргүтүллэн саҥа күн сандаара үүнүөҕүттэн ыкса хойукка диэри манна үлэ-хамнас тиҥийэн олорор. Оттон тулалыыр сир-уот айылҕата удьуор утума кэлэн мааны миэстэҕэ иккис тыыны укпутуттан үөрэн арчылыыр-араҥаччылыыр. Айсен инники соруктара элбэхтэр, холобур, аныгы олох сиэринэн сайылык баазата саҥардыллыахтаах. Бу толкуй олоххо киирэригэр мэҥ да саҕа саарбахтаммат, эдэр киһи хамсаннахха-үлэлээтэххэ туох барыта кыаллар диирэ оруннаах. Кини ойуулаан көрөрүнэн “Тиит ураһа” сайылыгыттан “Дьиэ кэргэн фермата” саҕыллан тахсыахтаах. Оннук да буолуоҕа.

“Иһэр уубут курустааллыы дьэҥкир”

– диир баһылык Александр Александрович уонна нэһилиэк олохтоохторун аатыттан оройуон салалтатыгар махталларын этэр. Ааспыты түөрүллүбэт да буоллар, урут саарбах хаачыстыбалаах ууну иһэ олорбут нэһилиэк олох сайдыбытын, киһи туһугар кыһамньы улааппытын эт бэйэлэринэн билбиттэрэ үөрүүттэн атыны аҕалбат. Киһи доруобуйатын туруга иһэр ууттан тутулуктааҕынан нэһилиэнньэ саастаах араҥата ыччаппыт чэгиэн буолуоҕа диэн эркин курдук эрэнэр.

Ууну ыраастыыр-кутар станцияҕа Олег Семенович Иванов үлэлиир, атырдьах ыйыгар УАЗ массыына баазатыгар оҥоһуллубут водовоз кэлиэхтээх, эбиитин оройуон нэһилиэнньэ ороскуотун толуйууга харчы көрүнэн тыа дьоно-сэргэтэ абыраммыттар.

Оскуола “сааһыран” иһэр

Икки сыллааҕыта саҥа детсад тутуллан биир кыһалҕа туоратыллыбытын баһылык кэпсиир. Александр Александрович этэринэн, 60 оҕо үөрэнэр оскуолата 90-ус сылларга тутуллан сыыйа-баайа эргэрэн иһэр. Кини бүгүн-сарсын саҥа оскуола тутуллуон наада диэн сата баһын тардыбат, салайааччы киһи коронавирус пандемията дойду, өрөспүүбүлүкэ, улуус экономикатыгар охсуутун билэр бөҕө буоллаҕа. Ол иһин баһылык инникитин тутууну инвестбырайыакка киллэрэргэ торумнары оҥостубут. Даҕатан эттэххэ, быйыл оскуоланы 6 үөрэнээччи бүтэрбититтэн икки оҕото мэтээллээхтэр.

Сэмсэ тылы эбиэххэ

Аҕыйах ыйдааҕыта эппиэтинэстээх үлэ муоһатын туппут салайааччыга, эдэр баһылыкка малдьаҕардар тумус туттар ытык киһилэрэ, СӨ үтүөлээх учуутала, хас да дьоһун кинигэлэр ааптара Николай Дмитриевич Данилов сүбэлиир кэриэтэ маннык этэн турар:

– Тыаҕа сүөһүлээх-сылгылаах буоллахха эрэ ньир-бааччы олоруллар, бүгүн ол баайдар ахсааннара өссө улаатарыгар өйдөтөр- өйүүр үлэлэр кимэн киириилээх буолуохтаахтар. Манна сэниэлээх хамсааһын тахсара ирдэнэр. Холобур, атын нэһилиэктэргэ сорох хаһаайыстыбалар олохтоохтортон сүөһүлэрин ылан кыстатан таһаараллар, бу практика биһиэхэ да тоҕо киириэ суоҕай? Толкуйдуохха. Аны туран үүппүт сыаҕа сүөгэйинэн-арыынан муҥурданар, кэлэр кэмҥэ үүт аһы переработкалыыр хайысхаҕа үлэлэһиэххэ. Улахан Эбэ уута түһэн оттонор сиргэ кубулуйаары гыммытын утарабын, онто да суох айылҕаҕа араас катаклизмнар тахса тураллар. Биһиги манна экология өттүгэр сүрүн болҕомтону ууруохтаахпыт, мелиорацияны өрө тутуохтаахпыт. Оскуолаҕа 50-ча сыл үлэлээбитим, билигин да күүс-кыах тиийэринэн эдэрдэргэ сүбэ-ама биэрбитэ буолабын. Билиҥҥи ыччат сайдыы долгунугар бигэтик олорсон билиитэ-көрүүтэ киэҥэ сөхтөрөр. Оскуолабыт өрөмүөнү ааспыта да улахан уларыйыы биллибэтэ, онон баһылык инвестбырайыакка үлэлэһиэхпит диирин сөптөөҕүнэн ааҕабын.

Түмүк тыл

Нэһилиэк быйыл түөрт дьоро бэлиэ дааталардаах. Ол курдук Малдьаҕар төрүттэммитэ 130, Манчаары төрөөбүтэ 225, оскуола аһыллыбыта 100, САССР бастакы наркома С.Н. Донской-II сыллара бэлиэтэнэр. Баһылык этэринэн туох-баар үлэ-хамнас күүрүүлээх-тэтимнээх буолуохтаах, онно кини урут үлэлээбит нэһилиэк салайааччылара олугу уурбуттарын махтанан туран бэлиэтиир. Кэпсэтиини түмүктээри олорон биһиги киниттэн урбааны таарыйан ыйыттыбыт. Онтубут 3 маҕаһыын, бэкээринэ таһынан Василий Егорович Васильев өрөмүөнүнэн дьарыктанар эбит. Оттон Айсен Дмитриевич Данилов питомниктаах, онно булчут ыттары иитэрэ сонуннук иһилиннэ. Бэйэ дьарыктаах буолууга Михаил Петрович Николаев, уруккута учуутал киһи атах таҥаһын тигиигэ ылсыспыт, бу хайысхаҕа олохтоохтор өссө күүскэ ылсаннар эбии дохуот киллэринэллэрэ үтүө түмүктээх буолуоҕа.

***

Афанасий ИВАНОВ