Үлэни уруйдуур Александр САВВИНОВ

Сатабыллаах салайааччы, үлэни өрө туппут лиидэр, Дьокуускайдаа5ы Дума бэрэссэдээтэлэ Александр Александрович Саввинов  ыалдьыттыыр. Кини оҕо саас умнуллубат түгэннэриттэн саҕалаан, үлэҕэ-хамнаска тиийэ тус санаатын сайа кэпсиир.

Окко түспүт оҥоһуу, сиргэ түспүт сэрэбиэй

— Александр Александрович, эн оҕо сааһыҥ хайдах этэй? Ханна ааспытай?

— Оҕо сааһым, оскуола сыллара хоту ааспыттара. Тыйыс айылҕалаах дойдум тыына киһи быһыытынан сайдыыбар ураты суолталаах.  Биһиги диэки  эрэллээх буолуу, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһүү уонна истиҥ доҕордоһуу курдук киһиэхэ баар үрдүк хаачыстыбалар ордук сыаналаналлар.

Дойдум Индигиир өрүһүнэн биллэр. Кэрэ айылҕалаах Абый улууһун Дружина диэн кыра дэриэбинэтигэр күн сирин көрбүтүм. Оҕо сааһым ойор-тэбэр күннэрэ Өлөөҥҥө ааспыттара. Аҕабын үлэтинэн онно ыыппыттара, онон дьиэнэн көһөн тиийбиппит.

Аҕам Александр Тмофеевич Саввинов оройуон сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэҕэ анаммыта. Өрүү үлэ үөһүгэр сылдьара. Элбэхтик айанныыра, мунньахтары тэрийэрэ. Ол эрээри дьиэ кэргэнин хаһан да умнубата. Миигин, бырааппын  уонна балтыларбын тус холобурунан ииппитэ. Аҕабытыттан төрөөбүт дойдуга, үлэҕэ-хамнаска бэриниилээх буоларга үөрэммиппит. Холобур, кини күнэ сарсыарда эрдэттэн саҕаланара уонна сиппиирин кыбыммытынан уулуссаны ыраастыы тахсар үтүө үгэстээҕэ.  Кини кэнниттэн олохтоохтор үлэҕэ тахсаллара. Ол иһин да буолуо, дэриэбинэбит өрөспүүбүлүкэҕэ биир саамай ыраас бөһүөлэк ахсааныгар киирэрэ.

Аҕабытын дьон-сэргэ олус убаастыыра, үлэттэн куттаммат дьоҕурун, үлэни кыайа-хото тутар уонна дьону түмэр кыахтааҕын биһирииллэрэ. Оннооҕор олордубут мастара билигин да бөһүөлэги киэргэтэн тураллара кэрэхсэбиллээх. Билигин Өлөөҥҥө кини аатынан уулусса, искибиэр баар. Аҕабыт биһиги кэккэбитигэр төһө да суох буолар, сырдык аатын биир дойдулаахтара умнубаттар. Оттон биһиги, оҕолоро, сиэннэрэ, күндү киһибит үлэҕэ кэппит таҥаһын ууран сытыарабыт… Ити “спецовка” таҥас — аҕабытыттан хаалбыт үтүө өйдөбүл.

— Аҕаҕыттан иҥэриммит олоххо үтүө өйдөбүлүҥ тугуй?

— Кини оҕолоругар манныгы эппитэ: “Дьонтон хаһан да үрдүктүк туттумаҥ. Кэпсэтиҥ, санааларын истиҥ уонна эппиэтинэстэн толлумаҥ” диэн. Дьону кытта сыһыаҥҥа бу курдук ирдэбиллээҕэ, билигин бу санааны тутуһабыт.

— Онтон күн күбэй ийэҥ туһунан кэпсээтэргин…

— Күн сирин көрдөрбүт ийэм Анна Спиридоновна биллэр-көстөр удьуортан силис тардыылаах. Ол эрээри ийэтэ, биһиги эбэбит, боростуой үлэһиккэ эргэ тахсан, дьоно ону ылыммакка, аймахтарыттан тэйэргэ күһэллибит. Дьыл-хонук ааһан, ийэм быраатыныын тулаайах хаалбыттар. Аччыктыыр кыһалҕаттан баайдарга хара үлэҕэ сылдьыбыттар. Ийэбит, төһө да ыарахан олоҕу аастар, үтүө хаачыстыбаларын уонна кэрэ дьүһүнүн сүтэрбэтэх саха мааны далбар хотуна. Мөҕө-этэ сылдьарын өйдөөбөппүн. Кини тугу эрэ сөбүлээбэтэҕэ хараҕар тута көстөрө. Онтон хайгыыр быһыыта сылаас мичээригэр иҥэрэ. Бу курдук ийэм киэҥ көҕүстээх, аһыныгас сүрэхтээх, үтүө майгылаах киһи этэ. Биэлсэр буолан, дьон-сэргэ киниэхэ тардыһара. Элбэх киһини ыарыыттан эмтээбит үтүөлээх. Кэлин дьыссаат сэбиэдиссэйинэн өр сылларга үлэлээбитэ.

— Дьэ, элбэх оҕолоох, үлэни өрө туппут дьиэ кэргэҥҥэ улааппыт эбиккин…

— Ыал улахан оҕото буоламмын, кыра эрдэхпиттэн боччумнаах улааппытым. Төрөппүттэрбэр илии-атах буоларым, дьиэ ис-тас үлэтин толорорум. Сайынын хачыгаардыырым.

— Тыый, отой кыра сааскыттан…

—  12 сааспыттан. Тыа оҕото буоллаҕым дии… Маны таһынан булка, балыкка сылдьарбыт.

Үөрэх баар – бараммат баай

Үлэҕэ бастакы хардыылар…

— Аны билии-көрүү киэҥ аартыгын туһунан сэһэргэһиэххэ. Туох идэлээххиний?

— Аан бастаан успуорка уонна муусукаҕа интэриэстээх этим. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан успуордунан күүскэ дьарыктаммытым. Ону таһынан ырыа ансаамбылыгар сөбүлээн сылдьарым. Ол иһин олохпун бу хайысхалары кытары ситимниир баҕа баара. Арай биир түгэн барытын уларыппыта…

Биирдэ биһиэхэ ийэм  быраата кэлбитэ. География учуутала. Дьэ, киниттэн биллим ээ, география биридимиэтэ хайдах курдук интэриэһинэйин. Ол саҕана үөрэнээччилэр кинигэни, хаһыаты сөбүлээн ааҕаллара. Мин эмиэ үтүө доҕорум кинигэ этэ. Үлүһүйэн туран киириилээх-тахсыылаах арамааннары, айан туһунан кэпсээннэри ааҕар буолбутум. Оскуоланы этэҥҥэ бүтэрэн, баҕа санаабынан, география учууталын идэтигэр үөрэммитим. Бу идэни баһылаабыппын кэмсиммэппин.

— Идэҕинэн үлэлээбитиҥ дуо?

— Үлэлээн бөҕө буоллаҕа дии. Үөрэхпин бүтэрэн баран, Тулагы Киллэмҥэ география учууталынан үлэлээбитим. Салгыы 24 сааспар оскуола дириэктэринэн анаабыттара. Оччолорго өрөспүүбүлүкэҕэ саамай эдэр дириэктэр этим. Биллэн турар, үлэтин саҥа саҕалаан иһэр эдэр киһи аҕа саастаах дьону салайарыгар уустук да буолара.

— Өссө Нерюнгри оскуолатыгар дириэктэрдээбиккин дии?

— Нерюнгрига 17-с №-дээх оскуола аһыллыбытыгар 1985 сыллаахха дириэктэринэн ананан тиийбитим.  Оччолорго оскуола 2000 кэриҥэ үөрэнээччилээҕэ уонна 100-тэн тахса учуутал үлэлиирэ. Үлэлиир сылларбар үөрэнээччилэр дьарыктаах буолалларын туһугар араас куруһуогу тэрийбиппит. Оскуола устуоруйатыгар бастакы кэпэрэтиип баар буолбута.

Оскуола дириэктэриттэн — бэлиитикэҕэ

 — Үөрэх эйгэтигэр таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьан, бэлиитикэҕэ хайдах кэлбиккиний?

— Бэлиитикэҕэ тута кэлбэтэҕим. Бастаан Нерюнгрига хомсомуол горкуомугар иккис сэкирэтээр дуоһунаһыгар талыллыбытым. Онтон сэбиэдиссэй-сэкирэтээринэн ыччат салаатыгар үлэлээбитим. Манна төһө да кылгастык үлэлээтэрбин, элбэх уопуту ылбытым. Ол кэннэ бырааппын кытары эбээн общинатын тэрийиигэ үлэлээбиппит. Ол сырыттахпына, эмискэ, 1992 сыллаахха аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьылаларыгар миниистири солбуйааччы дуоһунаһыгар өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар ыҥырбыттара.

— Бу үлэҥ туһунан сиһилии сырдаппаккын ээ…

— £рөспүүбүлүкэбитигэр араас омук баар. Кинилэри сомоҕолуурга, тустаах үлэ ыытыллар. Хас биирдии норуот төрүт култууралаах уонна үтүө үгэстээх. Биһиги бу үтүө үгэстэри харыстыахтаахпыт уонна умнуо суохтаахпыт. Бу министиэристибэҕэ икки сыл үлэлээн баран, Эдьигээҥҥэ баһылыгы бастакы солбуйааччынан үлэлии барбытым.

— Дьэ, эрэ, ити туһунан сиһилии…

— Мин ДьУоКХ  уонна тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарын салайбытым. £ссө улуустааҕы ыксаллаах быһыы-майгы хамыыһыйатын үлэтигэр эппиэтинэстээҕим. Биир күһүн, кыстыкка бэлэмнэнии кэмигэр, хочуолунай умайбыта.  Санааҥ көрүҥ ээ, кыһын чугаһаан эрдэҕинэ хочуолунайа суох хаалар кыһалҕаны? Хата, олохтоохтор, улуус салайааччыларын  күүстээх санааларынан чөлүгэр түһэрэр үлэни түргэнник ыыппыппыт. Биһиэхэ өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыттан эрийэн, кыһалҕаны бэйэбит күүспүтүнэн туораппыппыт иһин махтаммыттара.

— Александр Александрович, эйиигин үгүс дьон Дьокуускай куорат Дууматын бэрэссэдээтэлинэн билэллэр. Бу дуоһунаска хайдах кэлбиккиний?

— Кырдьыгынан эттэххэ, бэлиитикэҕэ кэлэр былаан суоҕа. Мин бэлиитик буолбакка, ордук хаһаайыстыбанньыкпын. Ол эрээри биирдэ аҕа саастаах дьонум куорат мунньаҕар ааһар туһунан этии киллэрбиттэрэ. Миигин үчүгэйдик билэр буолан, эрэллэрин биллэрбиттэрэ. Бастакы туурга утарылаһааччыбын кытары тэҥ куолаһы ылбыппыт, онтон иккискэ мин кыайбытым. Ити курдук, куорат мунньаҕар 17 сыл үлэлээтим. Онтон 15 сыл бэрэссэдээтэлинэн.

— Биир интервьюгар араас түһүүлээх да, тахсыылаах да кэмнэри ааспыппыт диэбитиҥ…

— Оччолорго өрөспүүбүлүкэ уонна куорат салалталара тыл-тыларыгар киирсибэтэхтэрин түмүгэр, бүтүн былаас  куорат мунньаҕын дьокутааттарыгар сыҕарыйбыта. Биһиги куорат кыһалҕалаах боппуруостарын барытын салайарбыт. Этэргэ дылы, ититииттэн саҕалаан, уу-хаар боппуруостарыгар тиийэ. Күннээҕи олоххо тахсар кыһалҕалаах дьон бары көмөҕө наадыйан кэлэллэрэ. Онно бэйэбит кыахпытынан үп көрөн, аан бастаан куораты тупсарыыга, суол өрөмүөнүгэр үлэ ыыппыппыт. Ол эрээри систиэмэтэ суох үлэлиир сүрдээх ыарахан этэ. Маннык ыһыллыы-тоҕуллуу 2012 сыллаахха Айсен Николаев баһылыгынан талыллыар диэри буолбута. Ол кэннэ саҥа салайааччы, саҥа олох саҕаламмыта.

— Чопчу туох уларыйбытай?

— Барыта. Айсен Сергеевич 6 сыл устата куорат сайдыытыгар сүрдээх улахан үлэни ыытта. Холобур, дьыссаакка миэстэнэн хааччыллыы боппуруоһа быһаарылынна, суолу тупсарыыга үп көрүллэр буолла. Айсен Николаев — ирдэбиллээх салайааччы. Үлэтигэр эппиэтинэстээх уонна сиэрдээх сыһыаннаах. Ханнык да түгэҥҥэ сөптөөх быһаарыыны ылынар дьоҕурдаах уонна үлэ туоларын, хаачыстыбатын күүскэ хонтуруоллуур.

Биһиги 6 сыл бииргэ үлэлээтибит. Бииргэ элбэх боппуруоһу быһаардыбыт. Бэйэ-бэйэҕэ эрэллээх сыһыаннаахпыт. Онон куорат олоҕун-дьаһаҕын чугастык билэбин.

— Александр Александрович, бүгүҥҥү туругунан куорат сүрүн кыһалҕата тугуй?

— Бастатан туран, оскуола ахсаанын элбэтии. Мин 9 сиэннээхпин уонна бу кыһалҕаны эппинэн-хааммынан билэбин. Куоракка сыл ахсын 4-5 тыһ. кырачаан күн сирин көрөр. Орто оскуолалар икки симиэнэнэн үлэлииллэр. Холобур, алын  оскуола биирдии кылааһыгар 40-нуу оҕо үөрэнэр. Бу кэннэ үөрэх хаачыстыбатын тупсарыы туһунан тугу этиэхпитий?

Кыһалҕа туһунан өссө эттэххэ — үлэтэ суох буолуу. Бүгүҥҥү туругунан анал бэлиэтээһининэн үлэтэ суох киһи ахсаана — 1300. Бу сыыппара дьиҥнээҕэ 7-10 төгүл улахан. Сахабыт сирэ кэрэ айылҕатынан, сиртэн хостонор баайдааҕынан биллэр эрээри, сүрүн баайбыт дьоммут буоллаҕа дии. Салгыы кыра уонна орто биисинэс сайдыытыгар болҕомто ууруохха наада. Маны таһынан инновация экэниэмикэтин сайдыыта Дьокуускай үлэтигэр төһүү күүс  буолуоҕа. Онон цифровизацияҕа, билимҥэ, о.д.а. хайысхаҕа үлэ ыытыллыахтаах.Ө ссө саҥа оскуолалар комплекснай буолалларын ситиспит киһи! Оҕолор доруобуйаларын тупсарар туһуттан бассыайыннаах эҥин буолуохтаахтар. Мин билэрбинэн, хоту дойдуга оскуола барыта оннук буолуохтаах. Биллэн турар, бу үлэ федеральнай уонна региональнай таһымҥа өйөбүлэ суох кыаллыбат.

— Аны инникини ундаардан  көрүөххэ. Аны биэс сылынан куораты хайдах көрөҕүнүй?

— Олорорго табыгастаах, куттала суох уонна көҕөрдүү үлэтэ силигин сиппит куоратын көрөбүн. Онон 2023 сылга куорат өссө тупсаҕай көстүүлээх, сайдыылаах, элбэх саҥа дьиэлэрдээх уонна табыгастаах өҥөлөр олоххо киирбит буолуохтара. Онтон уларыйыы-тэлэрийии тэтимин кытары олохтоохтор куораттарыгар харыстабыллаах сыһыаннара сүҥкэн суолталаах. Холобур, 10 сыл анараа өттүгэр Таалай күөл түөлбэтигэр лаампа туруорарбытыгар “барытын алдьатан кэбиһиэхтэрэ” диэбиттэрэ. Бастаан утаа ыһыллаҕас сыһыан баара, билигин ол лаампалар чаҕылыччы умайан тураллар. Уопсайынан, 6 сыл устата Айсен Сергеевич салайыытынан былаас олохтоохтору кытары сыһыаныгар үлэлэһэн кэллибит. Олохтоохтор былааһы итэҕэйэр уонна куорат сайдыытыгар тустаах кылааттарын уурар, бииргэ салайсар буоллулар. Ити тэтими ыһыктымыахха наада.

— Эн, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ улаппыт буолаҥҥын, бэйэҥ эмиэ улахан дьиэ кэргэннээх эбиккин…

— Биһиги элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн ахсааныгар киирэбит. Уолаттарым эмиэ элбэх оҕолоохтор. Кинилэри наһаа убаастыыбын уонна таптыыбын.

— Уолаттары иитиигэ туох ирдэбиллээххиний?

— Атаах, бэлэмҥэ иитиллибит оҕо буолбатахтар. Миэхэ туора дьонтон “уолаттаргын бэркэ ииппиккин” диэни истэр улахан үөрүү уонна ситиһии. Аҕам эппитин курдук, “чиэһинэй, дьоҥҥо-сэргэҕэ убаастабыллаах сыһыаннаах, үлэни үтүө суобаһынан толорор буолуҥ” диибин.

***

Источник – Надежда ИВАНОВА,

“Кыым”.