Хаарыан хаан хаалбат

Санаа атастаһар, сахалыы толкуйдаах, анаарыылаах доҕорбун кытары бу буола турар сэриигэ сахалар хорсун быһыыларын туһунан кэпсэтэбит.
Ол быыһыгар ичээн көрүүлэммитин санаан ылабын:
“Америкаҕа айылҕа алдьархайа улахан буолуо, баайыттан-дьадаҥытыттан тутулуга суох элбэх киһи эмсэҕэлиэ“. Калифорнияҕа иэдээннээх улахан уот туран Голливуд сулустарын дьиэтин күл-көмөр оҥорбут видеота соннуннарга көстөр. “Өссө да СВОҕа сахалар герой буолуохтара…“. Эппит саҥатын дорҕооно сүтэ да илигинэ саха уола Андрей Григорьев хорсун быһыыта киһи-аймаҕы соһутта.
Быыкаай Киирэп (Ньурба улууһа) диэн саха тыатын уола, бэйэтинээҕэр икки төгүл улахан, өлөрөргө-өһөрөргө анаан уһуйуллубут, идэтийбит өстөөҕү саха быһаҕынан киирсэн кыайбыт видеота аан дойдунан тарҕанна. Бэл, планета саамай баай киһитэ Илон Маск саха боотурун хапсыһыытын комментарийдыар диэри.
-Бу уолаттарбыт сахалары аан дойдуга иһитиннэрдилэр. Бу кимнээҕий, туох-ханнык дьонуй, норуотуй? Кып-кыра аҕыйах ахсааннаах норуот, Россия государствотын биэс гыммыт биирин ылан олорор, үтүмэн сир баайын үрдүгэр, Хотугу Муустаах байҕал хонноҕор олорор. Уустаах, иистээх, тыллаах, итэҕэллээх… Кимнээҕий, бу? Ыраах бүгэн, иитиллэн олорор дьикти норуот, кини кимий?
Итинник ыйытыы аан дойдуу үрдүнэн тарҕаммыт буолуохтаах, – диир доҕорум. Салгыы – Урут, Гурий Турантаевы кытары чугастык билсэр этим. Элбэхтик Бээрийэҕэ (Уус Алдан улууһа) сылдьыбытым. Онно кини хаста да этэн турар: “Саха төрдө – хаҥаластар. Бороҕоттор хаҥаластартан сыдьааннаахтар”, – диэн.
Ити Ньурба уолун видеотын көрбүтүм, аахпытым. Ынырык буолбаат, 180-тан тахса уһуннаах, 100-тэн тахса киилэлээх, спецназ саллаатын, анал дьарыктаах, олоҕун барытын өлөрсөргө анаабыт киһини быһаҕынан киирсэн кыайыы?! Бу – тыа уола, саха уола… Эйэлээх олоххо ити уол ити спецназовеһы кыайыа суох этэ. Экстремальнай, тыын тыыҥҥа харбас түгэҥҥэ, өлүү бу тирээн кэллэҕинэ киһиэхэ сүр күүһэ уһуктар. Сүр күүһэ диэн тугуй? Өбүгэ күүһэ. Хаан. Кэннигэр турар өбүгэлэриҥ күүһэ уһуктар, сүргүн уһугуннарар. Ньурбалар төрдүлэрэ – хаҥаластар. Хаҥыл хааннаах хаҥаластар. Кимиэхэ да бэриммэт, ким да иннигэр сөһүргэстээбэт, кытаанах санаалаах, бөҕө куттаах, күүстээх сүрдээх. Хаан диэн баар, ким кии буоларын дуу, киһи буоларын дуу быһаарар соҕотох күүс.
Сорохтор, ээ ол “покровскайдар-бааһынайдар, хааннара суураллыбыттар” диэн аахайбаттыы саҥараллар. Бэйи, Хаҥалас Покров күнүнэн бүппэтэҕэ, Саха сиринэн барытынан тарҕаммыта. Хаарыан хааны Айылҕа харыстыыр, муннарар, саһыарар – Илин Эҥэринэн, Бүтэй Бүлүүнэн, Булуҥ туундаратынан, Дьааҥы хайаларынан… Кэмэ кэллэҕинэ төлө тэбэн син биир тахса турар, тахсыа да турдаҕа.
Куһаҕан үчүгэйдээх, үчугэй куһаҕаннаах. Ити боотур уолаттарбыт, кистэл буолбатах, эйэлээх олоххо үксүлэрэ бэйэлэрин булуммакка, түптээн үлэлээбэккэ, ускул-тэскил, иһэн-аһаан сылдьыбыт дьон. Ол кинилэр куһаҕаттара буолбатах. Энергияларын кыайан таһаарбакка, этэргэ дылы минуска баран сырыттахтара. Былыр-былыргыттан өбүгэлэрбит ким боотур дуу, уус дуу, сүөһү көрөөччу, булчут-асчыт дуу буоларын оҕо улар мэйиитин тутуута тургутан көрөн быһаараллара.
Боотур – күннээҕи олоххо барсыбат, тыҥааһыннаах, тыын быһаарсар дьыл-хонук арыалдьыттара, атын сүрдээх, киэптээх дьон. Бу сэриигэ иитиллэн элбэх эр дьон ускул-тэскил сылдьыбыт эбит. Айылҕаҕа туох барыта ананан айыллар. Туох да мээнэ, соруга суох оҥоһуллубат.
Сахалар сэриигэ баран саха итэҕэлин, саха мындырын, саха эмчиттэрин, уустарын, өбүгэлэрин күүһүн бастаан нууччаларга, онтон аан дойдуга биллэрдилэр. Ити киһиргэтии буолбатах. Бары сэриигэ барыҥ диэн ыҥырыы буолбатах. Барар киһи барар. Барбат киһи барбат. Тулаҕытын көрүнүҥ ээ. Ити айтишник, атын үөрэхтээх, атын аналлаах саха ыччата сэриигэ барбата. Тоҕоос көһүннэ ити айдаантан халты, дьалты турарга. Ити эмиэ мээнэҕэ буолбатах.
Саха аан дойдуга тахсар кэмэ кэллэ – билиитинэн-көрүүтүнэн, сырдык итэҕэлинэн, сатабылынан, мындырынан, талаанынан, хорсунунан. Онон эн-мин диэн сирэй-харах анньыһыы суох буолуохтаах. Бары биир омукпут, бары биир норуоппут. Киһи-аймахха туһалыыр, холобур буолар кэммит кэллэ, бэйэ икки ардыгар иирсээн тохтуохтаах, сорукпут улахан. Ол буолар сомоҕолоһуу диэн. Тойон-хотун тула илэмэ-салама түһүү буолбатах. Сир дьонугар туһалаары сахалыы сайаҕас санаабытын, күүспүтүн түмүөхтээхпит.
Пассионарность диэн баар. Түҥ былыр түүрдэртэн утумнаах саха норуота ХХI-с үйэҕэ – пассионарнай миссиялаах. Киһи-аймах өйө-санаата сайдарыгар кылаатын киллэрэр улахан соруктаах.
***
Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru
Рис. Светланы ИННОКЕНТЬЕВОЙ “Өбүгэ күүһэ”
Саха түүрдэртэн утумнаммыт диэн сыыһа буолуон сөп. Бастакытынан саха сак буоллаҕына түүрдэр сахаттан төрүттээхтэр. Ол эрэн Эллэйтэн төрүттээх буоллахпытына, Эллэй диэн биһиги этэрбит, Элюй диэн фамилия, наследник киданьской династии Ляо. Кидани диэн былыргы монголлар.
Эмиэ боруоктаһыахха эрэ диэн Борокуоппай тылбай өспөй буолбут.
Оннук. Сахалар сах са5аттан бааллар, диринг урэххэ булуллубут киhи унгуо5ун днк аналиhа да саха днк-та диэн кердербутэ. Былыргы саха уурунуу суруга да ону туоhулуур. Билиннги наука ону син биир билиниэ5э.
Оттон ким эрэ сахалар олох даганы аан дойду киьитин норуотун (человечество) терде дииллэр. Бэл Адам уонна Ева, Христос, Магомет, Будда буттуун Елуенэ ерус тардыытынан уескээбиттэр уьу. Онтон согуруу диэки салаллан тэнийбиттэр, арахсыбыттар. Мин саха буоларбынан биири кердеьебун: бу теорияларгытын нууччалыы эрэ ыыппатыннар онно-манна. Куерт ыт кулуутугэр барыахпыт.
Россия Геройа буолбут уолаттарбыт бары сиртэн – буортан, алаастан, тыа сириттэн, төрүт олохтон, айылҕаттан силистэрэ арахса илик, саха дьиҥ төрүт харахтерын тута сылдьар, ханнык да глобализм идеологиятыгар сабырыйтарбатах дьоннорбут. Т.Нутчина сөпкө бэлиэтиир.
олохторо ыарахан . Кыра эрдэхтэриттэн сурдээх улэhиттэр , тостор тымныыны , уот куйааhы , бырда5ы – оноойуну тулуйаллар . Мас мастыыллар , от оттууллар , суэhу – сылгы кереллер , бултууллар – балыктыыллар . Уустара, мындырдара , техника5а сыhыаннара бэрт. Сатаабаттара диэн суох. Санааларын хаhан да туhэрбэттэр . Ол иhин кыайыылаахтар , хотуулаахтар. Киэн туттабын сахаларынан , саха буоларбынан.
Эллэй диэн кэлии киьи дии. Сахаларга кэлэн кутует буолан, киьи хара буолар. Татаар дуу викинг дуу буолуо. Ону эьэбит дии сылдьарбытыттан соьуйабын.
Кытайдартан куотан кэлбит Уйгуур биир бас-кес киhитин уола.
Оттон суеьуну-сылгыны теье иитэллэр?