Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Курс валют
Курс валют
$
92.26
0.33
99.71
0.56
Меню
Поиск по сайту

Егор Жирков: XXI-с үйэ сахаҕа – сатабыл үйэтэ

12.02.2018 13:50 1

Олунньу 13 күнэ – Ийэ тыл, сурук-бичик күнэ. Бүгүн биһиэхэ норуот дьокутаата, Национальнай концепция ааптара, “Ийэ тыл” уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта, 1992-93 сс. Саха өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин миниистирэ Егор Петрович Жирков ыалдьыттыыр.  

Егор Жирков: XXI-с үйэ сахаҕа – сатабыл үйэтэ

– Егор Петрович, олунньу 13 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан кииҥҥэ “Сахалыы үөрэх – омукпут кэскилэ” диэн дьоро киэһэ буолаары турар.

– Олунньу 13 күнэ биһиэхэ, урааҥхай хааннаахтарга, саха тылын күнэ. Быйыл биһиги, “Ийэ тыл” көҥүл түмсүү уонна Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан киин, Дьоро киэһэ ыытабыт. 20-тан тахса сыл буоларын курдук бу дьоро киэһэ сиэринэн, мунньахтан атыннык барар. Ханнык даҕаны дакылаат көрүллүбэт. Ол гынан баран, ханнык баҕарар уопсастыбаннай тэрээһин быһыытынан, сүрүннээх. Быйыл – оҕо төрөөбүт тылынан иитиллэр, үөрэнэр быраабын хааччыйыы тула. Сахалыы үөрэх диэн чуолаан, үйэ чиэппэрин анараа өттүгэр, 1991 сыл ыам ыйын 23 күнүгэр, бырабыыталыстыба уурааҕынан ылыллыбыт Национальнай концепция сүнньүнэн үөрэх. Олох көрдөрөрүнэн, ити быраап ситэри хааччыллыбат. Тыа сиригэр итиннэ улахан кыһалҕа суох буоллаҕына, куоракка оччоттон баччааҥҥа диэри оскуола ахсаана аҕыйах, кылаас тиийбэт. Билиҥҥи туругунан, хас да сылынан, икки буолуохтааҕар, үс симиэнэнэн да үөрэнэр балаһыанньа үөскүүр кутталлаах.

– Омукпут кэскилин хааччыйыахтаах сахалыы үөрэҕи, бастатан туран, материальнай база атахтыыр буоллаҕа.

– Оннук. Кэнники сүүрбэ сылга Дьокуускай куорат нэһилиэнньэтэ сүүсчэкэ тыһыынчанан эбилиннэ. Ол үксэ – тыаттан киирии. Тыаттан көһөн киирбит төрөппүт оҕотун салгыы сахалыы үөрэттэрэр усулуобуйата ситэ-хото суох, тэриллэ илик, онон кини бырааба күөмчүлэнэр. Былырыын Куорат дууматын мунньаҕар оскуолаларга иккис симиэнэни хайдах суох гынабыт диэн кэпсэтиигэ сылдьыбытым. Онно бу кэлэр уонча сылга отуттан тахса оскуола тутуллуохтаах диэн буолбута. Ол аата сылга, ортотунан, үс оскуола тутулуннаҕына, онтон аччаабыта биирэ сахалыы буоллаҕына эрэ, ити кыһалҕа быһаарыллар.

Сылга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн уонча оскуола тутуллар. Ити үчүгэй. Ол гынан баран, статистика көрдөрүнэн, Дьокуускай куорат итиннэ ночооттоох балаһыанньаҕа олорор. Улуустар оскуолаларын материальнай базаларын тупсараары, куорат күөмчүлэнэр. Сылга уон оскуола үлэҕэ киирэриттэн, Дьокуускай куоракка ортотунан биирэ эрэ тиксэр. Бу – өрөспүүбүлүкэ саха тыллаах нэһилиэнньэтин аҥаара төбүрүөннээн олорор сиригэр. Дьиҥэр, сиэр быһыытынан, уонтан үһэ Дьокуускай куоракка тутуллуохтаах. Холобура, Мордовияҕа, оруобуна биһиги курдук нэһилиэнньэлээх куоракка, Дьокуускайдааҕар икки төгүл элбэх оскуола баар.

Оттон, этэрбит курдук, саха омугун кэскилэ – сахалыы үөрэххэ. Тоҕо диэтэххэ, төрөөбүт тыл диэн – киһи билиини-үөрэҕи кэбэҕэстик ылынар, өйө-санаата туругурар, майгыта-сигилитэ уһуктар айылҕаттан бэриллибит эйгэтэ.

Биһиги национальнай оскуола Концепциятын киллэрэрбит саҕана, ол да инниттэн, научнай чинчийиини ыыппыппыт. Холобура, математика предметин сахалыы үөрэтэр туһалаах дуу, сэрэхтээх дуу диэн. Ол иннинээҕи уон сылы үөрэтэн көрбүппүт, үрдүкү кылаастарга математика олимпиадаларын кыайыылаахтарын ахсаана уонтан икки эрэ саха буолара. Оттон орто сүһүөх кылаастарга – аҥаара. Бу тугу көрдөрөрүй? Оҕо ийэ тыл эйгэтиттэн тэйэн истэҕин аайы, ситиһиитэ мөлтүүр. Онон, ийэ тылын эйгэтигэр иитиллибит, үөрэммит киһи өйө ордук сайдар, арыллар, үөрэххэ-сайдыыга ордук дьоҕурдаах буолара чахчы. Өрөспүүбүлүкэ салайааччыларын, улуу суруйааччыларбытын даҕаны ылан көрүҥ, бары ийэ тыл эйгэтигэр иитиллибит дьон. Өссө биир холобур. Тимофей Соловьев диэн Лондонынан эҥин биллибит физик учуонай баара. Бу – оскуоланы 1951 сыллаахха, ол аата олох сахалыы үөрэтии саҕана бүтэрбит киһи. Саха тылын чааһын сарбыйыы политиката ол кэннэ барбыта.

– Төгүрүк остуол бу тула кэпсэтиигэ туһуланар буоллаҕа?

– Үөрэх политикатын салайыыга уопсастыбаннас туруорсуута учуоттанарын туһунан федеральнай, өрөспүүбүлүкэ да таһымнаах сокуон баар. Онон уопсастыбаннаһы, төрөппүттэри, учууталлары саха оҕотугар ийэ тыл эйгэтин тэрийии тула кэпсэтиигэ ыҥырабыт. Кэлэн, санааҕытын үллэстэн, этиилэри киллэрэн, оҕо ийэ тылынан иитиллэр, үөрэнэр быраабын олоххо киллэрэргэ биир сомоҕо буоларбытын көрдөрүөҕүҥ.

– Аныгы үйэҕэ саҥа тылланан эрэр оҕону ийэ эйгэтигэр сыһыарар ханнык көдьүүстээх ньымалары сүбэлиэҥ этэй?

– Оҕону саха эйгэтигэр мультик нөҥүө киллэрэр ньыманы көрүөҕүҥ. Ону баара “Саха” НКИХ сүрэҕэлдьээн нуучча мультиктарын сахалыы саҥардан көрдөрөр. Сахаҕа оҕоҕо аналлаах былыргыттан бэйэбит остуоруйаларбыт суохтар үһү дуо? Баар. “Саха” НКИХ, үптээх-харчылаах тэрилтэ быһыытынан, бэйэбит остуоруйаларбытынан мультипликационнай киинэлэри оҥоруунан дьарыктанар энтузиастары өйүөхтээх этэ. Бэйэлэрин тус баҕаларынан ити боппуруоска сыралаһа сылдьар дьоҥҥо судаарыстыбаннай сакаас быһыытынан куонкурус биллэрэн, Грант олохтоон о.д.а. Мин истэрбинэн, итинник отучча энтузиаст киһи баар. Туох да өйөбүлэ суох сылдьаллар.

– Телевидениеҕэ олус үчүгэй сүбэни биэрдиҥ. Оттон биһиэхэ, “Киин куорат” хаһыакка тугу сүбэлиэҥ этэй?

– “Киин куорат” – ааккыт да дьоһун. Саха саамай түөлбэлээн олорор сирэ – Дьокуускай куорат. Өрөспүүбүлүкэ саха тыллаах нэһилиэнньэтин аҥаара манна кииннэнэн олорор. Онон “Киин куорат” хаһыат олус суолталаах. Дьэ, биһиги куораппытыгар туох итэҕэһий? Нэһилиэнньэ улахан аҥаара бүддьүөт тула түмсэн олорор, оҥорон таһаарыы суоҕун кэриэтэ. Итиннэ болҕомто ууруллуохтаах. Холобура, Алтайскай кыраай Бийскэй диэн куората 210 тыһыынча нэһилиэнньэлээх. Онно сылга үрдүкү технологиянан 20 млрд солк. суумалаах бородууксуйа оҥоһуллар. Биһиги буоллаҕына бүддьүөпүт хара баһаам, өрөспүүбүлүкэбит киэнэ 180 млрд солк. буолла, оттон киин куоракка оҥорон таһаарыыбыт адьас аҕыйах. Дьокуускай куорат олохтоохторо, омук да быһыытынан, глобальнай ырыынакка туох эрэ тус хайысхалаах буолуохтаахпыт. Оттон эһиги оннук дьону, тэрилтэлэри хото сырдатыаххытын наада. Нэһилиэнньэ өйүн-санаатын уһугуннара, көҕүлүү таарыйа. Соҕуруу Корея баар. 50-60 сыллааҕыта биһигиттэн, оччотооҕу Саха сириттэн, быдан хаалыылаах этэ. Билигин судостроениеҕа аан дойдуга иккис миэстэлээх, электроникаҕа – үһүс, массыынаны оҥорон таһаарыыга – аан дойдуга 5-с миэстэдлээх оҥорон таһаарааччы. Биһигиттэн быдан мөлтөх усулуобуйаҕа олорон, бэйэлэрин хайысхаларын булан, хайдах курдук өрө чөрөйөн таҕыстылар?! Дьокуускай дьоно эмиэ кинилэр курдук бэйэтин хайысхатын булунуохтаах. Онон, дьэ, аан дойдуга тахсыахтаах. Ону санаа кыайбат. Өй өссө аһыллара наада. Уонна, саамай сүрүнэ – ньыппарынар наада. Элбэх-элбэх дьоҕус тэрилтэлэр үөскүөхтээхтэр. Бааллар эрээри, тэтиммит кыра. XXI үйэ сахаҕа – сатабыл үйэтэ. Онон дьэ хас биирдии киһи тус баҕатыгар-көрүүтүгэр олоҕуран, сатабылын ситиһэн оҥорон таһаарар бэйэ дьарыгын тобулуохтаах – чааһынайын, дьиэ кэргэнинэн, дьону кытта куомуннаһан да буолуон сөп.

– Түмүккэ, сахалар эстэн эрэр омуктар ахсааннарыгар киирсэбит диэн санааҕа тугу этиэҥ этэй?

– Саха – өлбөт үөстээх омук. Олоҥхобут 3500 сыл аннараа өттүгэр айыллыбыта. Үс тыһыынчаттан тахса сыл симэлийбэтэх омук билигин даҕаны кэскиллээх, син бөҕө куттаах-сүрдээх. Арай ахсааммыт аҕыйаҕа бэрт. Онон, омукпут тыыннаах хаалара ийэ тылбытын, куппутун-сүрбүтүн, төрүт дьарыкпытын илдьэ сылдьарбытыгар сытар. Онтон, сайдыылаах омук буоларбыт кыахпытын аһан, таһааран, саҥа дохуоттаах дьарыгы киэҥник баһылыыртан тутулуктаах.

Мин саха омук XXI-с үйэни биир мөлүйүөн киһи ахсааннаах омук буолан ааһарбытыгар баҕарабын. сирдээх-дойдулаах төрүт омук быһыытынан сүтэн-оһон биэриэхпит суоҕа.

– Егор Петрович, кэпсээниҥ иһин махтал!

 ***

Галина НОВИКОВА сэһэргэстэ,

“Киин куорат” хаһыат.

Обсуждение • 1

Добавить комментарий
  1. фома

    Егор Петрович, куорат сахата буолан аны тыа сиригэр оскуолалар тутуллаллара куораты куомчулуур диэн куолулуур буолбут дуу. Саха омук силисэ-тордо тыа сирэ, торут алаастарбыт-сирдэрбит диэн отордоогутэ айдаарар курдук этэ дии. “Саха – олбот уостээх омук” диэбит. “Олбот уостээх” диэн сахага былыргы обугэлэрбит уону-койууру, балыгы-кыылы этэргэ тутталлар этэ. “Мин дьонум олбот уостээх дьоннор, баччаанна дылы эриспиттэрэ, олуохтэрэ суога” диэн арай сэрии сагана колхоз бэрэссэдээтэлэ киэсэ асылыгар эмис эт сии олордогуна ол алааска ол дьон хоргуйан эрэллэр, сусал дьасал ылыныахха наада диэн илдьит кэлбитигэр кэгэрдэ-кэгэрдэ, дьаасыйан баран эппит буолуон соп этэ. кусаган бэрэссэдээтэл.

Оставить комментарий