Курс валют
$
92.59
0.02
100.27
Курс валют
Курс валют
$
92.59
0.02
100.27
Меню
Поиск по сайту

Бүдүрүйбүт көммөт…

17.06.2012 01:02 0

Олох сүрүн кырааскалара «хараҥа» уонна «сырдык» өрүү бииргэ, наар күрэстэһэ тураллар.

Бүдүрүйбүт көммөт…

Олох хаһан баҕарар олох. Ханна да буоллун, хайдах да буоллун, икки атахтаах сордоох тыҥата салгын ыларын тухары олоххо тардыһа сатыыр. Олох сүрүн кырааскалара  «хараҥа» уонна «сырдык» өрүү бииргэ, наар күрэстэһэ тураллар.

Айылҕа силигилээн турар кэмигэр, көтөр-сүүрэр, киһи –сүөһү көҥүл көччүйэр, тыыллар-хабыллар үгэнигэр күннэригэр-күөнэхтэригэр сылдьар саха ыччата хатыылаах боробулуоханан төгүрүтүллүбүт хаайыы иһигэр көҥүллэрэ быһыллан олорор.
Бэс ыйын 12 күнүгэр холуонньаларга, дьон сиэринэн кинилэр  эмиэ ыһыахтары ыыттылар. Бэйэлэрэ билэр бэрээдэктэринэн, ураты олохтоммут сокуонунан.

Үөһээ Бэстээх холуонньатыгар 1000 кэриҥэ киһи олорор. Онтон оруобуна быһа туппут аҥаардара – сахалар. Буолаары буолан 18-тарыттан 27-гэр диэри саастаах ыччаттар.

Хаайыы

Массыынабыт Покровскайдыыр аартыктан хаҥас диэки халыйан кырылас тааһы хардырҕаччы үктээн, маҕан быылы көбүтэн Үөһээ Бэстээх холуонньатын диэки салайар.

Дьоҕус будка шлагбаумун аттыгар хас да армян күө-дьаа буола тураллар. «Бүгүн биир дойдулаахтара хаайыыттан тахсар», – диэн биһигини кэтэһэн турар формалаах киһи, ол дьон диэки хайыспыппытын көрөн быһаарар.

Формалаах арыалдьыппытын атын сиргэ көрсүбүппүт эбитэ буоллар, хаайыы үлэһитэ да диэ суохпут буолуо. Сирэйэ-хараҕа наҕыл, тыла-өһө олохтоох, көрүдьүөстээх.

– Хаайыыга үлэлиир хайдаҕый, ыарахан буолуо, ээ?

– Манна шпаналар сыталлар. Мохсоҕоллооххо бааллар – рецивидистэр, онно кырдьык ыарахан, – диир.

Артыыстартан Лэгэнтэй баар, Варя Максима, Даша Кофе, ону сэргэ саҥа тахсан  эрэр Святослава уонна Джумурат. Лэгэнтэй дөрүн-дөрүн маннык сиргэ ыллаан ааһар эбит, онон бэрээдэктэрэ тыйыһын бэлиэр билсиспит.

Хатыырдаах зонаҕа киирэрбитигэр улахан бэрэбиэркэни аастыбыт. Хас да хос тимир ааннарынан үстүү киһини киллэрэллэр. Сууҥкабытын хаспыттарын, аппаратурабытын дьэҥдьийбиттэрин, төлөппүөннэрбитин ылбыттарын кэннэ, Джумурат «бу кэнниттэн сыгынньахтаан көрөллөр, ордук кыргыттары сыныйаллар» диэн дьээбэлиир. Хап-сабар Даша Кофе «хата, бүгүн купальник кэппитим» диэн таах хаалбата.

Уолаттарбытын кырдьык-хордьук дьоҕус хоско киллэрэ сырыттылар. Кинилэр тахсыбыттарын кэннэ формалаах арыалдьыппыт биир нуучча толуу киһититтэн: «Кыргыттары?» – диэн ыйыппытыгар, анарааҥҥыта: «Кэргэннээхпин», – диэт ааһа көтө турда. Онон сылыктаатахха, атыттары кырдьык «сыныйан» дьэгдьийэр быһыылаахтар.

Чаас курдук араас бэрэбиэркэни ааһан, докумуоннары толорон хаайыы иһигэр дьэ киирдибит. Хатыылаах боробулуоханан төгүрүтүллүбү үрдүк тимир лиис олбуор иһигэр – атын олох бара турара салгынынан кытары бэриллэр курдук. Хара робалаах дьон сүөдэҥнэһэ сылдьаллар. Көҥүл дьонун көрүү-истии кытаанаҕа, тэһэ көрүөх курдуктар. Кыыл курдук ким куттанарын-куттамматын сытырҕалаан ылар быһыылаахтар. Кимиэхэ да харахпытын хатаабакка Арчы дьиэтэ диэн ааттыыр мас дьиэлэригэр ааһабыт.

Арчы дьиэтин хаайыылаахтар бэйэлэрэ туппуттар. Иһэ-таһа олус ыраас, оһуора-мандара сүрдээх мааны. «Бастаан арыгылыыр сир оҥостуохтара диэн куттаммыппыт, онтубут олус ытыгылыыр сирдэрэ буолла. Дьөрү, таһыгар табах да тардыбаттар. Кинигэ ааҕаллар. Тэрис кэлэн лиэксийэ ааҕар», – диэн арыалдьыппыт билиһиннэрэр. Итэҕэл эрэ киһилии сыһыаны хаалларар сирэ буоллаҕа.
Христианнарга – чочуобуна, сахаларга – Арчы дьиэтэ, мусульманнарга – мечет. Мечеттэрин саҥа тутаары сылдьаллар эбит.
– Ол аата мусульманнар хаайыыга элбээн эрдэхтэрэ?
– Суох, аҕыйахтар. Ол гынан баран син биир баланс баар буолуохтаах дии саныыбыт, – замполит этэр.

Дьокутаат уонна хаайыы

Үөһээ Бэстээх холуонньатыгар Ил Түмэн дьокутаата Афанасий Максимов олорор. «Дьэ, сүрэ тостубат киһи!» – диэн биир артыыспыт Арчы дьиэтин таһыгар Афанасий Максимов кэлбитин түннүгүнэн көрөн туран, сөҕө-махтайа тыл ыһыгынна. Тахсан кэпсэттибит.

Афанасий Максимов  сирэйэ-хараҕа сэргэх. Атыттартан таҥаһа атын, хара эрэ өҥнөөх. Көстүүм кэтэрдэр буоллар, Ил Түмэн мунньаҕар быһалыы барыах көрүҥнээх. Арай, кубаҕай эрэ. «Этэҥҥэ», – диэн олорор усулуобуйатын, дьонун туһунан сураспыппытыгар кылгастык хоруйдуур.

– Хаһан тахсаҕын?

– Сотору-сотору… Киирсэ сылдьабын.

– Тугу эмэ суруйаҕын дуу, мемуар эҥин?

– Оо, дьэ суруйан бөҕө сылдьабын (ытыһын сууралыыр)! Мемуар суруйар эрдэ ини! – диир.

– Доруобуйаҥ хайдаҕый? Ыалдьар диэн баара…

– Манна кэлэн (күн диэки хайыһар) бэтэрээ кэллим.

– Убайыҥ похоронатыгар таһаара сылдьыбатахтара дуо?

– Суох.

– «Доруобуйатын бэрэбиэркэлэтэр»  диэн баара.

– Ыыппатахтара.

Инники, манна киириэхпит иннинэ, биир надзиратель:

– Биһиэхэ манна дьокутаат баар. Максимов диэн, истибиккит буолуо. Тойоммутун (СИЗО начальнигын Мамедовы – аапт.) үлэтиттэн уһултарбыта дии! Президент Медведевка илдьит ыытан…

– Хайдах?

– СИЗО камератыгар олорон суотабай төлөппүөнүнэн бэйэтэ-бэйэтин уһулан баран интернеккэ бырахпыт.
Хаайыы систиэмэтэ былыргы 30-с сыллардаахтан уларыйбакка турар диэн этэллэр. Сайдыылаах дойдуларга хаайыылара да сайдыылаах, хаалла сытан интернетинэн үөрэнэн, идэлээх тахсар түгэннэрэ элбэх. Биһи дойдубутугар хаайыы көннөрүөхтээҕэр эбии буортулуур, дьэ сытайан туран сокуону кэһээччилэри эрэ элбэтэр кыахтаах.

Уһуллубут СИЗО начальнига Мамедов билигин Мохсоҕоллооххо Олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбатын салайан олорор. «Максимов харчылаах, үптээх-астаах сиргэ тэбэн биэрдэ, хата махтаныахха баара», – дии сылдьар сурахтаах. Ол Мамедов Мохсоҕоллооҕу сиэмэн собуотун генеральнай дириэктэрин Алиш Мамедов биир дойдулааҕа. Араспаанньаларынан сылыктаатахха аймахтыылар да буолуохтарын сөп. Аны биир өттүнэн, Алиш Мамедов Афанасий Максимов коллегата – Ил Түмэн дьокутаата.

СИЗО Мамедов солбуйааччытынаан (билигин СИЗО начальнигын эбээһинэһин толорон олорор) Синькинеевтыын, Владивостоктан Саха сиригэр үлэлии кэлбиттэр. Оттон, сурах быһыытынан иһиттэххэ, Алиш Мамедов Приморьеҕа хас да сиэмэн собуотун тутан олорор.
Хаайыылаахтар

Хаайыыга саамай киһи хараҕар быраҕыллара – ыччат.

Саха сиригэр СИЗОну киллэрэн туран аахтахха – 8 хаайыы баар. Онно 2011 сыл түмүгүнэн, 4 529 киһи олорор диэн отчуоттууллар. Статистика быһыытынан, Арассыыйа судаарыстыбатыгар хас биирдии 4-с эр киһи хаайыыга олоро сылдьыбыт, эбэтэр билигин олорор!
Иэдээн буолбат дуо, бу?! Аҕыйах ахсааннаах сахаларга бу сыыппара син биир норуот өлбүтүгэр тэҥнээх.
Аҕа дойду сэриитигэр кыттыбатах, тыылыгар үлэлээбэтэх  аймахтаах киһи суоҕун курдук, билигин хаайыыга сыппатах аймахтаах киһи суоҕун кэриэтэ. Сэрии саҕана үлэни-хамнаһы кыайар, толуу, чэгиэн эр дьоммут сэймэктэммиттэрэ. Билигин сэллик үөнүнэн кыймаҥныы сытар хаайыыларга уолаттарбыт сытыйа сыталлар. Хаайыыттан көнөн тахсыбыт диэн суох. Бу араҥа эр дьон норуокка, обществоҕа туох да туһата суох, таах бөх-сыыс, мэһэй-таһай буолар эрэ дьылҕалаахтар. Уонна баран норуот генофондун туһунан кэпсэт…

«Хаайыы» диэн ааттаммыт «көнө суолга» туруоруохтаах улахан көнтөрүк систиэмэ хаһан реформаланан, уларыйан-тэлэрийэн барыар диэри, кыра ахсааннаах омук симэлийэрэ дөбөҥ. Киһи кыһыйыах, сорохтор бэрт кыра буруй аайы – суотабай төлөппүөн былдьаан, бэргэһэ устан, охсуһан, пиибэ иһээри маҕаһыыны алдьатан түбэспиттэр. Биирдэ хаайыы модьоҕотун атыллаатылар да, киһилии олоххо төннөр кыахтара суох буолалларын ыччакка телевизорынан, хаһыатынан көрдөрүөххэ наада. Сахалыы баары баарынан, баллаччы. Көрдүннэр – пиибэ, арыгы туохха тиэрдэрин, көрдүргээн олоххо сыһыан туохха тэбэрин.
Бүдүрүйбүт көммөтүн туһунан хаайыылаахтар бэйэлэрэ даҕаны, кинилэри харабыллаачылар даҕаны бэркэ диэн билэллэр. «Бу бүппүт дьон. Саҕаланыыта эрэ», – диэн харабыл уол хара таҥастаах саастыылаахтарын сапсыйан кэбиһэр…  Оннук буолумуна.

Урут хайдах этэй?

Урут, саха ыччатын кууһунан кыра буруй аайы хаайыыга угар политика баара. Тоҥ сылгы сааҕынан ыал түннүгүн тэһэ быраҕан диэн, иһэн баран сөбүлүүр кыыһын аанын тыастаахтык тоҥсуйан, ааһан иһэр омук киһитин кытары иирсэн «интернациональнайа суох майгытын көрдөрөн» диэн… Бүтүн хаайыылаахтар көлүөнэлэрэ үөскүүр. Билигин улуус-улуус аайы хаайыылаахтар араҥалара туспа каста курдук көрүллэллэр. Ол дьон саҥаттан саҥа ыччаты бэйэлэрин кэккэлэригэр сутуйа турдахтара.

Билигин – харчы мэнэгэйэ. Ыччат түргэнник уонна балысханнык биирдэ байа түһүөн баҕарар. Социальнай тэҥэ суох буолуу ымсыырыыга тиэрдэр, онтон ымсыырбыт малы былдьаан ылар саамай судургу суол буоллаҕа.

Хаайыыга тиэрдэр биир сүрүн  быһа суол – арыгы. Холуочук төбө туохха-туохха уган биэрбэтэҕэ баарай.

Сэллик, чалбах уута…
Хаайыылаахтары киһи барыта сапсыйан кэбиһэр буолан, кинилэр тутуллар усулуобуйаларын ким даҕаны си саҕа тупсарарга кыһалла сатаабат. Ас, уу быстар мөлтөҕүн – накаастабыл биир көрүҥүн курдук ылынабыт.

Аны манна да, онно да – үлэ суох. Үлэ суоҕугар тугунан дьарыктаныахтарай, дьэ, сидьиҥ майгы иллэҥсийбиччэ бас баттах барар буоллаҕа.

Былыр ыраахтааҕы саҕаттан хаайыы ыарыыта биир – сэллик. Биһиги кэлиэхпит биир күн иннинэ, медицинскэй  бэрэбиэркэ буолбут. Онно 80 саҥа түбүркүлүөс контактаах киһини булбуттар, 20 уолу диспансерга илдьэ барбыттар.
Хаайыы усулуобуйата олус ыар, ону тулуйар кыахтара суох буолан соруйан аһаҕас сөтөлгө сутуллан, арыый да чэпчэки соҕус усулуобуйалаах эмтэнэр учрежденияларга көһө сатыыллар диэн кэпсээччилэр.
Хаайыылаах хаһан эмэ да буоллар көҥүлгэ быган ылыа, «кох палочката» онно талымастаабакка кимиэхэ барытыгар дьукаахтаһыан сөп.

Сылтан сыл аайы хаайыылар ыччатынан ыы-быччары  туола тураллар. Миэстэ суох.

Киһиэхэ саамай кутталлаах – киһини киһи аатыттан аһардыы. Хаайыы онно туһуланар.  Киһи аатыттан ааспыт дьонтон тугу барытын күүтүөххэ сөп.

***

Aartyk.Ru

Оставить комментарий    

Шиномонтаж Левша

СахаСтройПлит
Cтоматология 32
«Стоматология Все 32»