Амаду МАМАДАКОВ: Миигин сахаҕа майгыннаталлар

Алтайтан төрүттээх киинэ уонна тыйаатыр биллиилээх артыыһа Амаду Мамадаков интервьюта “Киин куорат” хаһыакка таҕыста. Сэргэх кэпсэтиини суруналыыс Наталья Кычкина суруйбут.

Россия киинэтигэр азиат сирэйдээх артыыс бэрт сэдэх. Олортон биирдэстэрэ – Амаду Мамадаков буолар.

Тыва уонна Алтай өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа Амаду Мамадаков Саха сиригэр хаста да кэлэ сылдьыбыт. 

– Саха сирин туһунан бастакы билиим оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, география уруогар. Онтон олох ыкса Щепкин аатынан театральнай училищеҕа киирэн баран. Миигин үгүстэр сахаҕа майгынныыгын дииллэрэ, куруук Андрей Саввич Борисов туһунан истэрим, кини испэктээктэрин туһунан кэпсииллэрэ. Аны ГИТИСкэ киирбитим кэннэ үөрэтэр маастарым Гончаров эмиэ: “Бу уол хайдах эрэ саханы санатар”, – диэбитэ. Кини Саввиһы олус сөбүлүүр, убаастыыр этэ, куруук миигин киниэхэ тэҥнии сатыыра.

Мин Андрей Саввиһы наар онно-манна көрсө түһэр этим: Щепкиҥҥэ, Пушкинскайга метроҕа тыйаатыр афишатын таһыгар эҥин. Онуоха Саввич соһуйар: “Хайдах миигин куруук батыһа сылдьар курдуккунуй, испэктээккэ, киинэ тыйаатырыгар, метроҕа барытыгар?” – диэн күлэр.

Онтон Саха сиригэр бара сылдьан дьэ дьиҥнээхтии көрсүбүтүм. Саввич миигин олус истиҥник көрсүбүтэ, Кырдьаҕас куоракка мас рестораҥҥа ыкса түүн буолуор диэри кэпсэппиппит, Щепкиммитин, ГИТИһи санаабыппыт. Ити Саха сиригэр бастакы кэлиим этэ. Онтон уонна Сергей Потаповы кытта ГИТИСкэ тэҥинэн үөрэммиппит, биир этээскэ олорбуппут. Сергей нөҥүө Саха сирин өссө үчүгэйдик, чугастык билбитим, онтон Татьяна Чаранскаяны кытта билсибитим; ааспыкка, тохсунньу ыйга кэлэ сылдьан, көрсүбүппүт, Эргэ Саҥа дьылга ыҥырбыта.

Семен Аманатов баар, биир биллиилээх оператор, кинини эмиэ билэбин, өссө бииргэ үлэлии сылдьыбыппыт. Уопсайынан эһиэхэ наһаа элбэх доҕордоохпун, үөрэхпит, идэбит нөҥүө билсибит. Онон Дьокуускайга хаста да сылдьыбытым. Бу кыһын “Шаман” киинэни аҕалбыппыт. “Сахафильм” дириэктэрэ Алексей Егоров, эмиэ щепкинец, олус үчүгэйдик көрсүбүтэ, киинэбитин өрөспүүбүлүкэ устун прокаттаабыттара, онтон биһиги саха хартыыналарын Хакасияҕа уонна Сибиир устун прокаттыырга дуогабардаспыппыт. Ити курдук күн бүгүҥҥэ диэри доҕордоһобут, билсэбит, үлэлиибит.

Өссө худуоһунньук Мира Аргунованы билэбин, кини Алтайга кэлэ сылдьан музейга көрсөн миигин, мин портреппын уруһуйдаабыта, ону Горнай Алтай музейыгар бэлэх гынан хаалларбытым. Билигин Миралыын ыкса үлэлэһэбит, олус үтүөкэннээх, талааннаах худуоһунньук диэн сыаналыыбын.

Амаду бэйэтин омугун туһунан маннык кэпсиир:

– Мин Алтайга төрөөбүтүм, омукпунан алтаец диэммин. Маннык омук баарын үгүс киһи билбэт. Бу ааты биһиэхэ Аҕа дойду Улуу сэриитин кэнниттэн, 1945 сыллаахха, иҥэрбиттэр. Ол курдук, кыайыы буолбутун кэннэ, Берлин истиэнэтигэр биһиги саллааттарбыт – “биһиги, ойроттарбыт” – диэн суруйан хаалларбыттар эбит. Ол эбэтэр ойроттар диэн ааппыт эмиэ умнуллубат, бэйэбит өбүгэлэрбитин ытыктыыр историябыт биир кэрдиис кэрчигэ буолар.

Биһиги эмиэ Күҥҥэ сүгүрүйэбит, саха норуотун кытта маарыннаһар өрүппүт элбэх диэн куруук бэлиэтии көрөбүн. Кыһын кэлэ сырыттахпына олус үчүгэй алгыс оҥорор дьиэҕэ анаан-минээн сырытыннарбыттара, алгысчыт баар этэ. Биһиги эмиэ уот оттон Үрдүк Айыыларга сүгүрүйэбит, биһиэхэ тенгри диэн ааттанар, бу халлаан таҥарата буолар. Бу барыта наһаа майгыннаһар, эһиги норуоккут үгэстэрин, сиэрдэрин кытта. Холобур, сахалыы бытааннык саҥардахтарына, сорох тылларын өйдүүбүн. Уонна эпостарбыт эмиэ маарыннаһаллар. Андрей Саввич Маадай Кара Алтай эпоһын тыйаатырга туруора сылдьыбыта, сахалыы тылбааһа баар, онон эмиэ ыкса үлэлиибит.

Саха боотурун Андрей Григорьев туһунан:

-Саха сириттэн дьоруой буолбут Андрей Григорьев киһи эрэ сөҕөр историята, бирээмэ киинэ курдук, кини туһунан хартыына да устуохха сөп. Мин манна көтөн кэлэрбэр Осетия култуураҕа миниистирэ Сослан Фидаров эрийэ сылдьыбыта. Кини миигин кытта “9 рота” киинэҕэ уһуллубут доҕорум, этэр: “Саха норуотугар, баһаалыста, киэн туттуубун, махталбын тириэрдээр, уонна маннык хорсун буойун буоларга тугунан аһылыктаналларый, тугу иһэллэрий, хантан күүс ылалларый, уонна Григорьев дьиэ кэргэнигэр, ону тэҥэ саха бары буойуннарыгар убаастабылбын уонна киэн туттуубун этээр”, – диэн илдьиттээбитэ. Сослан Фидаров тылларын мин Дьокуускайга кэлэн үрдүк сыанаттан тириэрдибитим. Бу түбэлтэ, кырдьык, элбэх киһини  салыннарбыта.

Дьахталлар тустарынан:

– Кэрэ аҥаардары толору үөрэтэргэ, билэргэ бүтүн биир киһи  олоҕо наада. Хаһан эрэ дьахталлар тустарынан былыргы кинигэҕэ ааҕан турардаахпын – бу хаама сылдьар атомнай буомба диэн. Дьахтар ньэгирэ (эниэргийэтэ) эр киһитээҕэр икки сүүс төгүл элбэх. Онон атомнай буомба эр киһи өттүттэн хонтуруолламматаҕына, кини тулалыыры барытын уматан, сиэн барыан сөп, бэйэтигэр тиийэ. Онон, эппитим курдук, эр киһи өттүттэн хонтуруол наада. Дьахтар саҥа былаачыйа баҕарар, кылгас дьууппа кэтэр уонна уулусса устун элээрэр, бары эргийэ-эргийэ кинини көрөллөр, онтон сылтаан саахал да тахсыан сөп. Уопсайынан, дьахтар сыалын-соругун туруорунан, ону толоруон баҕардаҕына, кинини туох да тохтоппот. Атомнай буомба эһиннэҕэ ол. Онон биһиги кинилэри хурустаал таас курдук өрө көтөҕө, сэрэнэн тута, көрө-истэ, таптыы уонна киэн тутта сылдьыахтаахпыт.

Амаду тылыттан-өһүттэн сылыктаатахха, өй-санаа мааны киһитэ эбит:

– Мин бэйэбин билинэн, “сулус ыарыытынан” ыалдьар туһунан санаабаппын, оннук буола сатаабаппын. Хайдах эрэ барытын, бэйэм олохпун эмиэ туораттан көрөбүн, тоҕо диэтэххэ хас биирдии киһи дьылҕата кыракый киинэ. Кимиэнэ эрэ – уһун, кимиэнэ эрэ – кылгас, кимиэнэ эрэ – экшн, кимиэнэ эрэ – кэмиэдьийэ. Онон бэйэм олохпун ханнык эрэ киинэ курдук көрөбүн, режиссер идэм да ону, атыны да туораттан көрөрбөр көмөлөһөр дии саныыбын. Мин идэбин олус сөбүлүүбүн, онно табыллыбыппын дии саныыбын.

Амаду – “Ама дуу?”:

– Амаду алтайдыы тылбааһа икки суолталаах – ыра санаа уонна сыал-сорук диэн. Ийэм сүрэхтээбит аата. Сергей Потапов эмиэ ити эн этэриҥ курдук: “Ама дуу?” (манна Амаду наһаа үчүгэйдик күлэр уонна артыыстаан интонациялаан саҥарар – Аапт.), – диэн күлэн ааттыыр уонна туохтан эрэ соһуйуу уонна “эн быһыылааххын” диэн тылбаастанар диир. Оттон мин киниэхэ наһаа сөбүлүүр потаповскай соһуйар уонна үөрэр куолаһын истээри: “У”, – диэн саамай кылгас үрүүмпэ көтөҕөр тоһу этэбин (Амаду эмиэ наһаа көрүдьүөстүк саҥаран иһитиннэрэр – Аапт.).

Доҕорум Сергей “Кыһыл көмүс маасканы” ыларыгар өйөбүл буола барбыппын өйдүүбүн. Моссовет тыйаатыр баараҕай улахан саалата дьаабылыка да түспэт гына тобус-толору, ытыс тыаһа хабыллан олорор. Дьэ, Сережа сыанаҕа таҕыста, олох сахалыы ураты көрүҥнээх, киһи эрэ хараҕа быраҕыллар, олох астык киһи киирбитэ, “Кыһыл көмүс мааскатын” ылбыта, микрофоҥҥа чугаһаабыта уонна: “У”, – диэн баран тахсан барбыта. Саала иһэ оргуйа түспүтэ, соһуйбута, өмүрбүтэ. Мин ону билигин да бу баар курдук өйдүүбүн, кинини көрдөхпүнэ, суруйсарбытыгар эмиэ, “У” дэһэбит, көрүстэхпитинэ эмиэ.

Амаду билигин 70-ча киинэҕэ уһуллубут. Бастакы оруола “Солдаты” диэн сериал, кини онно өс киирбэх чукча уолун оонньообут:

–Мин ити оруолга бүтүн бэйэбин, кыахпын, сатабылбын барытын уурбутум, уонна бу өс киирбэх, дьоҥҥо итэҕэйии (наивность) норуоттан кэлбит дии саныыбын, ону оонньоон көрдөрө сатаабытым.

Бу туох да куһаҕана суох хаачыстыба. Холобур, нуучча остуоруйаларыгар Уйбаан, Емеля эҥин курдук оруоллары айаллар дии, кинилэр бэйэлэрин өс киирбэхтэринэн арааска барытыгар тиийэллэр, түбэһэллэр: Жар-птицаны да туталлар, кыһыл көмүс балыгы да хаптараллар, сордоҥу саҥардаллар, холуодьаска да түһэллэр. Тоҕо диэтэххэ кинилэр тулалыыр эйгэни өйдүүллэр, ис дьиҥинэн ылыналлар. Акаары Уйбаан икки убайа кэргэн ылан байаллар-тайаллар, оттон бырааттара, дьиҥинэн, акаары буолбатах ээ, кини балыктар, көтөрдөр тылларын билэр, кэпсэтэр, кини итинник майгылаах буолан, араас дойдуга барытыгар тиийэр-түгэнэр, оттон хаҕыс, сабыылаах киһи бу эйгэҕэ, дойдуга түбэспэт, тиийбэт. Ол эбэтэр ити акаары диир дьоммут, ырай дойдутугар, кэрэ сиргэ тиийэллэр.

Бу маннык өс киирбэх, дьоҥҥо итэҕэйимтиэ буолуу хас биирдии норуокка баар, ону харыстыыр, илдьэ сылдьар ыарахан. Ордук оҕо барахсаҥҥа бу баар, онтон улаатан истэҕин аайы кытаатар, кыраттан да үөрэ сылдьара аҕыйыыр, бу оҕо эрдэҕинээҕи майгытын илдьэ сылдьара ыарыыр. Онон мин бу Вакутагиным хаачыстыбатын идэбэр, үлэбэр төһө кыалларынан харыстаан илдьэ сылдьа сатыыбын.

Амаду саха киинэтин туһунан:

-Саха сирэ араас бэстибээллэргэ миэстэлэһэриттэн, инники күөҥҥэ тахсарыттан мин олус үөрэбин, уопсайынан саха киинэтин дойду тас өттүгэр тиийэ биллилэр. Саха сирэ киинэ бэстибээллэригэр наҕараада ыллаҕына, бэйэм бириис ылбыт курдук үөрэбин. “Оо, сахалар, кыайбыттар, маладьыастар!” – диибин. Биллэн турар, Саха сирин киинэтэ атын регионнарга үтүө холобур, олук буолла, Азия дойдутун киинэтин сайыннарарга тирэх, далаһа уурар.

Артыыс госпитальга сытар салдааттарга сылдьар эбит. Онно сытар сахалары көрсүбүтүн кэпсээбит уонна уолаттар бэйэлэрин тылларынан, сахалыы ыллыы олороллор,  хомуска оонньуулларын истибит:

“Хомус тыаһа, сахалыы ырыа киһи сүрэҕин бирээмэ кымаахтыыр уонна уулларар”, – диэн интервьюга эппит.

Саха сирин дьиҥнээх тымныытын таптыыбын диэбит: 

– Мин саамай сөбүлүүрүм – тымныы, чуолаан тыйыс дойду,  Саха сирин, тымныыта. Москва тымныыта хайдах эрэ сиикэй, курус, туга эрэ тиийбэт курдук, оттон эһиги тымныыгыт, Сибиир тымныыта киһини эрэ дьигиһитэр, астыннарар. Мин эһиэхэ тиийдэхпинэ бэргэһэбин бастаан устан кэбиһэбин, онуоха: “Кэтэ оҕус, хайдах буоллуҥ, тымныйыаҥ”, – диэтэхтэринэ, “Тымныынан астына түһүүм ээ”, – диибин.

Интервью толору көрүҥүн сигэнэн киирэн ааҕыаххытын сөп.

***

Aartyk.Ru