Харчы айдаана

Соторутааҕыта Дьокуускай куоракка финансовай пирамида офиһа аһыллыбытыгар ыбылы уочарат. 99%-ра пенсионердар. “Ээ, билэбин, билэбин! Успейдыы охсуохха наада, пирамида бастакы аһылларыгар харчы уга охсон сотон ылыахха наада!” – биир саастаах дьахтар тоҥолоҕунан силбиэтэнэн кэбистэ. Бээ, оттон ол аата албыҥҥа-түөкэйгэ кыттыһар буоллаҕыҥ? Эн кэннигиттэн киирбит киһи умайар буоллаҕа?  “Чэ, ол мин дьыалам буолбатах!”.

Биир билэр дьахтарбыт үнтү куолулаан дьүөгэтин пирамидаҕа киллэрбит, кулгааҕын таһыйан. Дьүөгэтэ киирбит уонна бастакы сырыытыгар 100 тыһ. барыс ылбыт. Үөрүүтүттэн аймахтарын барытын соһон пирамидаҕа киллэрбит. Онтон тэрилтэлэрэ хоос гынар. Билигин аймах эрэ туох эрэ, онтон сылтаан этиһии, кыраһыы, кынчарыйсыы…

-Итинник криптовалютаҕа эдэрчи аймахтарыгар харчы эргитэ биэрбит диэн хара баһаам. Билбэт, быһаарсыбат буолан баран криптовалютанан дохуот оҥостор дьон элбээтэ. Криптовалютаҕа саамай элбэх түөкүннүүр схема баар уонна түөкүттэр криптовалюта нөҥүө албыннаан ылбыт харчыларын тас дойдуларга таһааран куоттараллар, – диир бүгүҥҥү сэһэргэһээччим.

-Сахалар угаайыга тоҕо киирэн биэрэбит? Өс киирбэхпит оччо дуу, биирдэ сотон ылар баҕабыт баһыйара дуу? Лотерея буоллун да “дьол хараҕа суох” диэн ылбыппыт эрэ баар буолар.

А.В.Соломонова, Дьокуускайдааҕы үп-экономика колледжын дириэктэрэ

-Ити барыта нууччалыы “инфантилизм” диэн ааттанар, – Анастасия СОЛОМОНОВА, Дьокуускайдааҕы үп-экономика колледжын дириэктэрэ, быһа-бааччы туочука туруоран кэбистэ.

-Статистика этэринэн: Россия үрдүнэн Саха сирин олохтоохторо түөкүттэргэ киирэн биэрэрбитинэн халыҥ, улахан нэһилиэнньэлээх регионнары кытары саппай уопса сылдьабыт. Оннук айылаах баайбыт дуу, оннук айылаах дьадаҥыбыт дуу…

-…Остуоруйа курдук, туох да сыраны-сылбаны бараабакка чэпчэкитик сытан эрэ байар-тайар баҕалаахпыт диэ.

Бастатан туран, өс киирбэхпит, остуоруйаҕа итэҕэйэбит. Иккиһинэн, бэйэбит олохпутугар эппиэтинэс ылыммаппыт. Кимиэхэ эрэ харчыбытын, олохпутун найылаан, сэлээннээн баран “албыннаатылар” диэн уй-хай бөҕө түһэрии. Ити – инфантилизм.

Үсүһүнэн, биһиги омукка кэтэхпитигэр куттал иҥэн баран сылдьар. Ол иһин “уорганнар” төлөппүөннээтэхтэринэ дүө-даа буолуохпутугар диэри куттанабыт. Ити эмиэ киһи ычата кыратыттан. Билиҥҥи суут-сокуон үйэтигэр, кими да суута-силиэстийэтэ суох ыллылар да ытан да, хаайан да кэбиспэттэр эбээт. Суут хаһан баҕарар боростой дьон интэриэһин көмүскүүр. Ол статистика сыыппарата да көрдөрөр.

-Инфантилизмтан хайдах босхолонобут?

-Киһи сайдыахтаах, билиитэ-көрүүтэ кэҥиэхтээх. Харчыга сыһыаммыт уларыйыахтаах. Харчы туһугар харчыланаары хара сор дии. Ити психологиябытын уларытыахпытын наада.  Сахалар харчыга сыһыаммыт мөлтөҕүн туһунан Өксөкүлээх саха интеллигенциятыгар суруйбут суругар баар дии. Сүүстэн тахса сыл ааста, ол тухары харчыга сыһыаммыт уларыйбата сүрдээх.

Харчы диэн бэйэтинэн сыал-сорук буолбатах, харчы диэн киһи кыаҕын арыйарыгар, ону олоххо киллэрэригэр туттар ИНСТРУМЕНА. Харчыга ол курдук сыһыаннаһыахтаахпыт. Мин бу олоххо кэлбит сыалбын-сорукпун ситиһэрбэр туттар инструменым диэн. Ол оннук санааҕа кэлэрбитигэр – харчыга грамотнайдык (финансовая грамотность) сыһыаннаһары сатыахтаахпыт, онно үөрэниэхтээхпит. Хонтуруол, ол аата ылбыт информацияны илдьиритэн, буһаран, тэҥнээн анаалыстыыр, ырытар үөрүйэхтээх буолуохтаахпыт. Эппиттэрин эрэ барытын эҕирийэн, биэрбиттэрин эрэ барытын ыйыстан иһиэ суохтаахпыт. Бассаапка кэлбит информацияҕа бүүс бүтүннүү итэҕэйэбит, ааптар ким буоларын да быһаарсыбаппыт, официальнай информация дуу, фейк дуу буоларын араарар кыахпыт суох, араас ссылкалары баттаан угаайыга киирии элбэх.

Гарвард учуонайдара чинчийии ыыппытар: устудьуоннар 16%-ра олохторугар сыаллаахтар-соруктаахтар эбит, олортон 3%-ра эрэ олоҕун уһун кэмҥэ былаанныыр уонна ону сурукка сөпкө тиһэр эбит. Холобур, 50 сылынан мин бу маны ситиһиэхтээхпин диэн баран ол улахан сыалын ситиһэригэр сыллата тугу сатыыр, кыайар буолуохтааҕын былааннаан төттөру билиҥҥи кэмигэр кэлэн тохтуур эбит.  Оттон 16% студеннар олохторун былаанныыр да  буоллахтарына, суруммат эбиттэр. Онтон хаалбыт 83% “ээ, чэ көстөн иһэр ини” диэнинэн олороллор. Сахаларга итинник баар буолбат дуо?

-“Көстөн иһэр ини” диирбит баар ахан, – күлэбин.

–Уон сылынан бу дьон дохуота маннык буолбут: 16%-ра былааннаах, сыаллаах-соруктаах, ол гынан баран ол былааннарын суруммат устудьуоннар 2 төгүл элбэх үптэммиттэр-харчыламмыттар, били 84% былаана суох устудьуоннардааҕар. Онтон 3% -ра дьэ кумааҕыга тиһэн сыалларын-соруктарын сөпкө былааннанар устудьуоннар үптэрэ-харчылара  10 төгүл улахан буолбут.

Киһи олоҕун былааннаан, ол аата бэйэтин эппиэтинэһигэр ылан олоруох тустаах. Аны ыччат дьон улахан үөрэҕэ-хаара, билиитэ-көрүүтэ, уопута – компетенцията суох эрээри, тута улахан хамнаска ымсыырар. Ону сырсан бииртэн-биир үлэҕэ көтүөккэлии сылдьар. Киһи 30-35 сааһыгар диэри үөрэнэн-үөрэнэн, үлэлээн-үлэлээн бэйэтин идэтигэр аатын оҥостуохтаах – “личный бренд” диэн итини этэллэр. Ол үлэттэн-үлэҕэ көтүөккэлии сырыттаххына туох брендэ кэлиэй? Киһи элбэхтик үлэлээн, моһоллору, ыарахаттары көрсөн, ону сынтарыйбакка  туораан истэҕинэ биирдэ сайдар. Этэргэ дылы охто-охто туран, тимирэ-тимирэ күөрэйэн салгыы баран истэххэ сайдаҕын. Саха ньоҕойун сайдарыгар туһаныахтаах. Ньоҕойдоһо-ньоҕойдоһо лотерея билиэтин ылбакка, буолар-буолбат сүүлүктэр “инвестицияларыгар” киирбэккэ.

Дьэ, идэтигэр ааттанан-суолланан баран бэйэтин кыаҕын, сатабылын, дьоҕурун үлэ биэрээччигэ сөптөөх сыанаҕа атыылыыр.  “Атыылыыр” диэн тылы атыҥыраамаҥ.  Биһиги бары күннэтэ бэйэбит кыахпытын, сатабылбытын, билиибитин атыылыыбыт – хамнаска, харчыга.  Төһөнөн идэбитигэр, үлэлиир салаабытыгар ордукпут, соччонон хамнаспыт, дохуоппут үрдүк.  Хаһан да бэлэм харчы халлаантан түспэт. Ол аптаах остуоруйалары итэҕэйэн бүтүөххэ наада. Олох диэн атын.

-Анастасия Васильевна, эн ыччаты кытары быһаччы үлэлиир киһигин. Онон устудьуоннаргар эмиэ ити санааны иҥэрэриҥ буолуо дии саныыбын. Уопсайынан, өбүгэлэрбит да этэллэрэ, харчыны өлөрөн ылаҕын диэн. Ол аата харчыга хараҥарбакка, кини ыар тыынын баһыйыахтааххын диэн буоллаҕа.

-Оннук. Харчы иччитэ – энергиятэ эн кыаххын таһаарар  инструменыҥ. Оттон киһи кыаҕын бэйэтэ иитэн, сайыннаран таһаарар. Баайдык-тоттук олоруоххун баҕардаххына эн бэйэҥ дьыалаҕар профессионал буолуохтааххын.

Киһи личноһын сайдыытыгар “Пирамида Маслоу” диэн өйдөбүл баар. Киһи иһэ тоторунан муҥурдаммакка (базовые потребности)  уһуну-киэҥи толкуйдуур таһымҥа таҕыстар-тахсан иһиэхтээх.  Бэйэтин кыаҕын сайыннаран, билиитин-көрүүтун кэҥэтэн, атын дьон, общество туһугар тугу эмэ туһалааҕы киллэрэр соруктаах үлэлиэхтээх-хамсыахтаах диэн. Маслоу пирамидатын чыпчаала – өй-санаа, сиэр-майгы, кут-сүр – духуобунас сайдыыта буолар. Икки атахтаах аһыыр-утуйар-таҕылын ханнарар-хамнастаһа барар-аһыыр-утуйар… курдук олоҕунан  олордоҕуна кэхтии барар.

Аны киһиэхэ саамай күндүтэ – бириэмэтэ уонна доруобуйата. Кини ити иккини бэйэтэ хонтуруоллуур кыахтаах. Бириэмэҕин халтайга бараама, туһалаахха, сайдарга бараа. Доруобуйаҕын көрүн, харыстаа, эрчий. Этэ-сиинэ чөл эрэ киһи үлэлиир-хамсыыр, сайдар кыахтаах.

 -Билигин социальнай ситим сайдан дьон күлүмүрдэс олоххо талаһар, ордук ыччат.

-Ити тас көстүүгэ, брендовай дии-дии умса-төннө түһүү – бэйэни сэнэнии, бэйэ күүһүгэр итэҕэйбэт дьоҥҥо баар майгы дии саныыбын.   “Дьонтон хаалсымаары”, “дьон туох диэҕэй” диэн тас көстүүгэ сиэри таһынан охтуу – комплекс содула. Киһи сүрэ күүстээх, бэйэтин ис кыаҕа улахан буоллаҕына көрүнньүккэ наадыйбат эбээт.

-Куттал психологиятын туһунан сиһилии быһаар дуу.

-Үпкэ сыһыаммыт нүдьү-балайын таһынан аны бырааппытыгар эмиэ ньүдьү-балайбыт – “правовая безграмотность”. Биллэн турар, куттал-баттал биһиги норуокка өрүү баар этэ буоллаҕа, көрөн, көрсөн кэллэхпит. Ол гынан баран, билигин суут-сокуон үйэтигэр ол ньүдьү-балай кутталбытыттан босхолонор кэммит кэлбэтэ дуо, хайа муҥун? Киһи бырааба өрө тутуллар кэмигэр бырааппытын тоҕо туһаныа, билиэ суохтаахпытый?  Ол тугуй “ФСБ?” дуу, “полиция” дуу субуоннаан куттаата да, дүө-даа тоҕо барыахтаахпытый? Буруйдуур да буоллахтарына оттон суут, силиэстийэ диэн баар эбээт. Тута ытан дуу, хаайыыга хап гынан хатаан кэбиспэттэр, ээ? Бары аймахха юрист баар. Уоскуйа түһэн киниэхэ эрийэн тоҕо сүбэлэппэппит?

Уонна кутталы оҕолорбутугар бэйэбит иҥэрэбит. “Дьэ мэниктээн көр эрэ, полиция кэлэн илдьэ барыа”. “Дьэ, ГАИ тутуо, сас” диэн. Дьиҥинэн, эн массыынаҕар олорон курдамматаххына эйиэхэ, эн оҕоҕор куһаҕан буоллаҕа. Эн харах тэстэринэн көтүтэриҥ, эбэтэр арыгылаан баран уруулга олороруҥ – эйиэхэ, дьоҥҥо сэрэхтээх. Ону суоох, өссө тахсан айах хайдарынан этиһиэхпит, өрөлөһүөхпут буоллаҕа.

-Анастасия Васильевна, дьэ, этэргэ дылы, баары баарынан, малтаччы кырдьыгы эттиҥ. Угаайыга киирэн биэрэр төрүөппүт – уһуну-киэҥи толкуйдуу барбаппыт, информацияны илдьиритэн, ырытан көрөрбүтүн сүрэҕэлдьиибит, эппиэтинэс ылыммаппыт, биһиги куһаҕыммытыгар наар кими эрэ буруйдаах оҥорорбут ордук. Уонна оттон бырааппытын билбэппит.

-Түөкүттэр араас технологияны тутталлар. Төлөппүөнү ыллыҥ эрэ – эн нейро-лингвистическэй программированиеҕа түбэһэҕин. Онон билбэт нүөмэргитин олох ылымаҥ. Наһаа наадалаах киһи бу соцситим сайдыбыт үйэтигэр суруйан, илдьиттээн син биир билсиэҕэ.

Итини таһынан биири тоһоҕолоон этиэм этэ: киһи мэйиитэ икки эрэ туруктаах – сайдар эбэтэр кэхтэр. Биһиги күннэтэ саҥаҕа үөрэнэн мэйиибитин сайыннара сатыахтаахпыт. Билигин информационнай сэрии буола турар диибит, информация туох да харыыта суох, быыстала суох кэлэ турар, киирэ турар. Аныгы үйэҕэ саамай наадалаах компетенция – кырдьык уонна сымыйа информацияны араара үөрэнии.

***

Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru