Иван СЛЕПЦОВ: “Куһаҕаны оҥорботох буоллахпына, тоҕо дьон сирэйин утары көрүө суохтаах этибиний?”

Урукку тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ, Ил Түмэн дьокутаата Иван Слепцов Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятын ректорынан салайан үлэлээбитэ бэлиэр түөрт сыла толору туолан эрэр эбит.  Саҥа салайааччы академия үлэтин-хамнаһын уларытан-тэлэритэн, билигин ДьГТХА устудьуоннарын ахсаана эбиллэн, бэлэмниир идэтэ кэҥээн турар.

Aartyk ректоры кытары атах тэпсэн олорон сэлэһээри  тутаах куорпустарыгар тиийэ сырытта.

Дьиэ иһэ-таһа эҥкилэ суох ыраас, бэрээдэк муҥутуур, харабыл  кытаанах.  Туох да туора-маары хаамсыы, тэлэмээттэнии, күлсүү-салсыы суох буолбут.  Дьон сиһэ көммүт көрүҥнээх.

Ректор бэйэтэ киһи хараҕа саатар маҥан ырбаахылаах, миллиметр да халтарыйбатах  хаалтыстаах,  үөмэн эрэр курдук куоластаах, сорох ыгар ыйытыыга ымыр гыммыта биллибэт.

-Олоҕуҥ  эргиччи табыллыбыт быһыылаах, Иван Иванович. Туруору тупсубуккун.

-Мээнэ ньиэрбинэйдээбэт буола сатыыбын – күлэр. –  Туһата суохха кыйыттар туһата суох буоллаҕа.

-Бу, ааспыкка “Кыымҥа” биэрбит интервьюгуттан көрдөххө,  академия сүрүн салаатын таһынан, ойуур сыһыаннаһыытыгар, коммунальнай хаһаайыстыба идэлэригэр кытары үөрэтэр буолбуккут. Оччотугар  академия аатын уларытарга да уолдьаспыт эбит?

-Оннук санаа баар. Холобур, “агротехнологическай университет” диэн уларытыахха сөп.

-Тэрийээччигит – РФ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ  онно сөбүлэһэр дуо?

-Киин куораттарга оннук – 20 тыһыынчаҕа тиийэр устудьуоннаах агротехнологическай университеттар бааллар, үбүлээччитэ эмиэ  – РФ ТХМ. Олор үөрэтэр идэлэрэ киэҥ.

-Урукку ректор Владимиров 3 тыһыынча куолас сиэппэр баар диэн хармаанын охсунар буоллаҕына, билигин эн 5 тыһыынчалаахпын  диэн аа-дьуо  этэн кэбиһэҕин?

-Этиэхпин да сөп.  Алтынньы 1-кы күнүнээҕи туругунан 4 173 устудьуоннаахпыт.

-“Единэй” партия чилиэнэ буоллуҥ?

– Буолан, бу соторутааҕыта киирдим.

-Госдума быыбарыгар “единэй” кандидатын туһугар  үлэлиир буоллаххыт?

– Үлэлээтэхпитинэ сатанар.

-Тумууһаптыын сыһыаҥҥыт хайдаҕый? Айдааннаахтык арахсыбыккыт быһыылааҕа этэ дии.

(Иван Слепцов Ил Түмэн төрдүс мунньаҕар “Сиэрдээх Арассыыйа” аатыттан депутаттыы сылдьыбыта, онтон 2011 сыллаахха ТХ миниистиринэн анан баран партиятыттан аккаастанан Сөдүөтү улаханнык кыйахаан турар – аапт.).

-Кини айдаарбыта буолуо, мин айдаарсыбатаҕым…  Баҕар, хом саныыра буолуо. Билигин туох да сыһыаммыт суох.

-Оттон Дьөгүөр Барыыһапка хом санаалааххын дуу?

-Суох. Кини быыбарга талыллан баран правительствотын саҥардыбыта, миэхэ үлэлээн бүттүҥ диэн эппиттэрэ, онон бүтэр.

-Хас сыл үлэтэ суох сылдьыбыккыный?

-1,5 сыл.

-Ол онно эппиккин өйдөөн хаалбыппын: “Төлөпүөнүм алдьанна дуу диэхпэр дылы уу-чуумпу”, – диэбиккин. Оччолорго дьонтон кэлэйбэтэҕиҥ дуо?

-Чугас,  өйүүр-өйдүүр дьонум баар буолан наһаа санаабын түһэрбэтэҕим. Оттон… ааһан иһэр дьон салгыы ааһа турдахтара дии. Уонна куһаҕаны онорботох буоллахпына, тоҕо дьон сирэйин утары көрүө суохтаах этибиний?

-Билигин төлөпүөнүҥ  тырылаан олорор?

-Харчы тыырар дуоһунас буолбатах буоллаҕа, онон сиэр кэминэн.

-Хайдах эрэ тулаҥ үөһээ бүлүүлэр эбит дии: урукку- билиҥҥи партийнай босстарыҥ, урукку ректор… Билигин Владимиров син “чилиэн-кэриспэдьиэн” буолан уоскуйда ини.

-Үчүгэй буоллаҕа. Тус бэйэтигэр.

-Тэрилтэтигэр ?

Ытыһын нэлэтэр:

– Билбэтим.

***

-Иван Иванович, орто анал үөрэхтээх үлэһит илии наада дии турдахтарына, үрдүк үөрэх арааһын ас да, ас…

-Академияҕа орто үөрэххэ эмиэ үөрэтэбит, Өктөмнөөҕү филиалбытыгар сварщикка, механизаторга, тырахтарыыска эмиэ. Үрдүк үөрэҕи тэҥэ сварщик идэтигэр үөрэниэхтэрин сөп, ол олохторугар мэһэйдиэ суоҕа.

-Михаил Николаев: “Хас биирдии иккис саха үрдүк үөрэхтээх буолуохтаах”, –  диэн сорук туруорбута. Билигин буоллаҕына төттөрү… Үрдүк үөрэх наада дуо?

– Үрдүк үөрэх диэн корочка эрэ буолбатах – бу үөрэх-билии  таһыма буолар. Билиҥҥи, кытаанах конкуренция үйэтигэр, биһиги курдук аҕыйах ахсааннаах норуокка билии-көрүү таһыма  атыттартан биир тутум үрдүк, ордук буолуохтаах. Эргиччи – үөрэх,  эт-сиин, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн сайдыылаах, дэгиттэр киһини иитэн таһаарыахтаахпыт. Бэйэни сэнэммэт, күүстээх санаалаах, дьулуурдаах киһи  олоххо тугу эмэ ситиһэр, бэйэтин, дьиэ кэргэнин дьоһуннук иитэр кыахтанар.

-Оттон выпускниктарыҥ үөрэммит идэлэринэн үлэ булаллар дуо?

-РФ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ выпускниктарбыт үөрэммит идэлэринэн үлэ булалларын кытаанахтык ирдиир. Кураанах отчуоту ыыппаппыт.  Холобур, ветеринардар 80% идэлэринэн улуустарга үлэлии бараллар. Саха сиригэр ветеринар тиийбэт. Ону сэргэ  “подъемнай” диэн ааттаан тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ДьГТХА, СХТ выпускниктарыгар идэлэринэн улуустарга үлэлии бардахтарына,  биэс сыл хамнастарыгар эбии төлөбүр көрөр. Сорох тэрилтэлэр бэйэлэрэ эдэр специалистарга биир кэмнээх харчынан эмиэ көмө оҥороллор.

Дьиҥинэн, сыал-сорук оҥостон, ылбыт идэлэринэн үлэлиир баҕалаах ыччакка көмөлөһөр государственнай программа үгүс  ээ. Саҥа саҕалаан эрэ фермердэргэ, эдэр специалистары дьиэлииргэ, дьиэ кэргэн бааһынай хаһаайыстыбатын тэрийэргэ  анал программалар үлэлииллэр.  Баҕа санаа эрэ наада.

-Төлөбүрдээх үөрэххит сыаната төһөнүй?

-Ортотунан сылга үрдүк үөрэххэ күнүскүгэ 100 тыһыынча  (кэтэхтэн 60 тыһ., орто үөрэххэ – 45-65 тыһ.), ханна эрэ чорбойор, ханна эрэ намыһах. Омук дойдутуттан 90-ча устудьуоннаахпыт, уоннааҕылар бары кэриэтэ тыаттан төрүттээх бэйэбит ыччаппыт, онон  сыананы кинилэр холлоругар сөп түбэһэрин курдук аттара сатыыбыт. Холобур 15 бюджет миэстэлээх группаҕа эбии 10 төлөбүрдээх миэстэни аһабыт. Оччотугар преподавателлэрбит  хамнастарын эҥин кыанар кыахтаахпыт.

-Инньэ диэбиккэ дылы, Питертэн кытары преподавателлэр бааллар дииллэр дии?

-Ойуу сыһыаннаһыыларын курдук анал идэлэргэ Санкт-Петербургтан, Москваттан, Бурятияттан преподавателлэр кэлэн үлэлии сылдьаллар. Конкурус тэрийэн сүүмэрдээн ылбыппыт. “Кэскил” диэн санаторийга уонна уопсайга хас да хос бэлэмнээн олохсуппуппут.  Дьиэ кэргэнинэн көһөн кэлбиттэр эмиэ бааллар. Кинилэри кытары 3 сылга контракт түһэристибит. Хамнастара хотугу надбавкалара суох буолан акылаата эрэ тахсар, ол иһин контракт оҥорон биһиги дьоммут хамнаһыгар тэҥнээн биэрдибит.

Киһи киһиттэн үөрэнэр, саҥа преподавателлэр саҥа сүүрээни киллэрдилэр, биһиги дьоммут эмиэ көҕүйсэн, бэйэлэрэ саҥаны-сонуну киллэрэргэ дьулуһар буолан эрэллэр. Хардарыта уопут атастаһыы, үөрэнсии преподавателлэргэ эрэ буолбакка устудьуоннарга эмиэ үтүө түмүктээҕэ көстөр буолла.

Холобур, ЯНЦыны кытары кыттыһан Дьокуускайга Научнай диссертационнай совет  тэрийиэхпитин баҕарабыт. Хайа муҥун соҕуруулары кэтии-маныы сылдьыахпытый, манна даҕаны тэрийэн учуонай истиэпэннэри көмүскүүр тэрилтэлэниэ этибит буоллаҕа.

-Урут БГУЭП уонна ДьГТХА выпускниктарын үлэҕэ ылартан туттунар этилэр.

-Суох, дьэ билигин тубустубут. Дойду аграрнай үөрэх кыһаларын ортотугар 32-с  миэстэҕэ таҕыстыбыт, ол иһигэр Дальнай Восток агровузтарыттан бастакы сылдьабыт. Ити барыта элбэх үлэттэн кэлэр. Маннык хайысханан, тэтиммитин ыһыктыбакка салгыы үлэлиэхпитин наада.

-“Ландшафтный архитектор”  диэн идэҕэ үөрэтэр эбиккит. Бу специалистар үлэ булуохтара дуо?

-Олох саарбахтаабаппын. Дьон дьиэтиттэн, тэлгэһэтиттэн саҕалаан  кыраһыабай бөһүөлэккэ, куоракка олоруон баҕарар. Холобур, соҕотох Нам улууһуттан үс сайаапка киирэ сытар – нэһилиэк благоустройствотыгар  проекта оҥоруҥ диэн. Муниципалитеттартан саҕалаан биирдиилээн дьон кытары сир-уот архитекторыгар наадыйар буолла.

***

-Тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн үлэлээбит киһиттэн ыйытыахха: “Атын дойдуларга фермер табаарын батарарга баһын быһа сынньыбат – государственнай закуп баар. Биһиэхэ бааһынайдар табаардарын бэйэлэрэ батарар түбүктээхтэр, министиэристибэ тоҕо барытын атыылаһан ылбатый?” – диэн туруохха аны.

– Сорох улуус баһылыктара олохтоох фермердэри өйөөн табаардарын балыыһаарга, дьыссааттарга, оскуолаларга, интернаттарга атыылаһан ылаллар.

-“Саюри” оҕурсутун куорат дьыссааттарыгар атыылаһарын курдук. Ол да буоллар биир да оҕо оҕурсу сиэтим диэн кэпсээбэт тоҕо эрэ.

-“Саюри” дьыссааттарга батарарын билбэппин. Оттон сорох улуус хаһаайыстыбалартан атыылаһарын мин билэбин.  Лоттарын бытарытан, техзаданияларын сокуон иһинэн аттаран оҥорон ылааччылар. Ити биир вариант.

Иккиһинэн, ТХМ икки хараабылынан хоту улуустарга оҕуруот аһын илдьэн баран төннөрүгэр балык тиэйэн аҕалара. Балыксыт хаһаайыстыбалар табаардарын транспортнай орускуотун бүтүннүү уйунан туран – ити эмиэ улахан көмө.

Үсүһүнэн, олохтоох бородууксуйа Саха сирин кыайан хааччыйбат, тиийбэт.  Онон эт батарарга төбө ыалдьыбат буолан турар. Ол иһин сыана да үрдүк.  Оҕуруот аһын үчүгэйдик харайдахха кыһын-саас барыстаахтык батарыахха сөп. Билигин овощехранилище балайда тутулунна, государство өттүттэн ити салааҕа көмө көрүллэр.  Онон олохтоох бородууксуйаны батарар оннук айылаах улахан кыһалҕа диэн этии – дарбатыы.  Арай, убаһа этэ – намчы эт буолан эрдэ салгын сиэн харайыыта уустук соҕус буолуо. Итини переработка сыахтара полуфабрикат оҥорон, ыаһаан, хаалаан-хахтаан эҥин, астыы үөрэниэхтэрин наада. Син сайдыы барар, олохтоох ас арааһа дэлэйбит курдук көрөбүн.

-Дьокуускайга “Ферма” диэн маһаҕыыннар Иван Слепцов уонна Айсен Николаев кыттыгас бизнестэрэ “үһү” диэн сурах баара.

-Инньэ диэн кэпсииллэр дуо?.. “Ферма” Соловьев Саша диэн эдэр киһи маҕаһыыннара диэн истибитим. Кини миэхэ туох да сыһыана суох.

-ДьГТХА технологтары бэлэмниир?

-Бэлэмнээн.

-Олохтоох бородууксуйа, кистэл буолбатах, хаачыстыбата сүүрүҥүй. Биирдэ ылбытыҥ – минньигэс, иккистээн ылбытыҥ – дьаабы. Биһиги дьоммут барыска таҕыстылар да халтуралаан киирэн бараллар. Ити аммалар полуфабрикаттарын да ылыаҕыҥ – сальмонеллез кытары буллулар, амтанын этэ да барыллыбат.  

– Саамай күүстээх реклама – этэрбэс араадьыйата. Аатыҥ алдьанна да ол тэрилтэ уһаабат, эстэр.

-Технология тутуһуллубат. Били, дьиэҕэр астыыргар курдук “биир кымаах туус, быһах төбөтүгэр сода” диэбит курдук хараҕынан быһыы. Кытаанахтык, кыраҕытык  ыйааһынныыр эҥин диэн суох быһыылаах сорохторго.

-Оннук эмиэ баар. Технологияны ээл-дээл тутуһуу баар, кистэл буолбатах. Иккиһинэн, “бизнеһи хам баттааһын” диэн ааттаан хонтуруоллуур уорганнар бэрэбиэркэ ыыппат буоллулар, туох эмэ ЧП таҕыстаҕына эрэ бэрэбиэркэ ыытар бырааптаахтар. Ити бородууксуйа хаачыстыбатыгар эмиэ оҕуста.

-Тыа хаһаайыстыбатыгар элбэх харчы көрүллэр даҕаны көдьүүһэ дуона суох дииллэр.

-2012-2019 сс. тыа хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин госпрограмматын нөҥүө  барыта 77 млрд көрүллүбүтэ, ол харчы олорчу бааһынайдарга тиийэр диэн буолбатах. Итиннэ тыа сирин бары өттүнэн сайдыытыгар барар: суол-иис, социальнай объект, дьиэ-уот тутуллуута, субсидия, эт-үүт харчыта… Элбэх харчы үүт тутуутугар угулла сылдьар.

Тыа сирэ наһаа эһиннэ-быһынна диэн ытыыр-соҥуур аньыыта да бэрт буолуо. Хайа муҥун наар аанньа “ойдон-быстан” истэхпитий, син кыралаан да буоллар сайдыы барар буоллаҕа. Итини таһынан урут да, билигин да этэбин – 70 бырыһыан тэрилтэ, хаһаайыстыба үлэтэ салайааччыттан тутулуктаах. Холобур, ити “Бөртө” сылгы собуота, “Кириэстэээх” СХПК… салайааччылара үчүгэй буолан барыска олороллор. Этэргэ дылы, каадыр барытын быһаарар.

-Устудьуоннарыҥ тыаҕа үлэлии барыахтара. Туох диэн кэпсиигит?

-Үчүгэйи, кэскиллээҕи кэпсиибит. Тыа сиригэр үлэһит киһи элбэҕи ситиһиэн сөп. Государство, бюджет күүскэ көмөлөһө олорор. Дьиэ тутуутугар аҕыйах бырыһыаннаах ипотекаттан саҕалаан хаһаайыстыба тэринэргэ кытары. Ыччат сүрэҕэ суох дииллэригэр сөбүлэспэппин. Ыччат сыал-сорук туруоруннаҕына олус үлэһит!

-Кэнэҕэс улахан тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар эрэ тыаҕа  хаалыахтара дииллэр. Ити сөп дуо?

-Баланс баар буолуохтаах: тутаах хаһаайыстыбалар уонна кэтэх ыал хаһаайыстыбаларын икки ардыгар. Ити икки көрүҥтэн биирин суох оҥоруохха, биирин өйүөххэ диэн быһа сотор сыыһа. Иккиэннэрэ баар буолуохтаах, иккиэннэригэр өйөбүл баар буолуохтаах. Ол эрээри, мин саныахпар, тутаах улахан хаһаайыстыбаларга көмө ордук улахан буолуохтаах. Идэтийэн турар дьарыктанар дьону ордук күүскэ өйүөххэ наада.

-Ректор киһи быһыытынан, салайар үөрэҕиҥ кыһатын сүрүн санаата, философията туох дии саныыгын?

-Үрдүк билиилээх, таһымнаах, эт-хаан, өй-санаа өттүнэн сайдыылаах киһини иитии.

Саха ыччата атын омук, дойду, куорат олоҕо, дьоно-сэргэтэ, үөрэҕэ хайдахтарын эмиэ билиэхтээхтэр. Ол иһин ити атастаһыкка баран атын сиргэ үөрэтэлиир программалаахпыт.

Омук тылын үөрэтэбит, ким баҕалаах бары босхо сылдьар. Научнай үлэни сайыннарыахпытын баҕарабыт. Преподавателлэрбитин стажировкаҕа ыыталыыбыт – учуутал таһыма үөрэнээччи таһымыгар быһаччы дьайар диэн бүк эрэллээхпин.

Материальнай өттүгэр – устудьуоннар олорор уопсай дьиэлэрин тутан, баар объектары кэҥэтэн, бөҕөргөтөн биэриэхпитин наада. Кампус курдук оҥорор былааннаахпыт.

-Махтал кэпсээҥҥэр. Ситиһиилэри, Иван Иванович!

***

Туйаара НУТЧИНА,

Aartyk.Ru