Сунтаар улууһун тыыл бэтэрээнэ Егор Иванов оҕо сааһын ахтыыта

Быйыл Улуу Кыайыы 75 сыллаах үбүлүөйдээх сыла. Ол сэрии ыар сылларыгар оҕо саастара түбэспит, билигин бэтэрээн буолан олорор, ытык дьоммут күн-түүн аҕыйаан иһэллэр. Кинилэр олорон кэлбит олохторо, эйэлээх олох иһин тыылга үлэлээбит ыарахан үлэлэрэ – барыта сурукка тиһиллэн, кэлэр көлүөнэҕэ хаалара булгуччулаах. Биир оннук ахтыыны тыыл, үлэ бэтэрээнэ, Сунтаар улууһун олохтооҕо Иванов Егор Яковлевич 2015 сыллаахха суруйан халларбыт.

– Мин, Иванов Егор Яковлевич, Хадан нэһилиэгин Курсуй түбэтигэр «Туойдаах» алааска 1935 сыллаахха төрөөбүтүм. Оччолорго «Кыһыл Сыһыы» холкуос баара. Аҕам Иванов Яков Григорьевич, ийэм Иванова Анна Алексеевна диэн этилэр. Кугасов Алексей кыыһа, биһиги ийэбит Хаанды эбэ уҥуор баар Сэгэр диэн кыракый алааска олорон ыал буолан, Курсуйга барбыт. Сэрии иннигэр үчүгэйдик олорбуппут. Сарайдаах ампаар дьиэлэнэн, сүөһү ииттэн. Атын да тутуулар бааллара. Аҕабыт ордук мас үлэтигэр уус киһи этэ. Ол саҕана кэрэ айылҕабыт олус тупсан турара, көтөрө-сүүрэрэ элбэҕэ, ырыата-тойуга олус үчүгэй буолара. 6-7 сааспын өйдүүбүн. Аҕам кыһыҥҥы, сааскы өттүгэр ыраах айаҥҥа Өлүөхүмэнэн, Мухтуйанан уо.д.а. сирдэринэн сылдьан, эргинэн ону-маны булан кэлэрэ. Дьиэбитигэр-истиэнэ чаһыта, балалайка, мандолина бааллара. Эдьиийдэрим оонньууллара, мин эмиэ онон-манан тыаһата сатыырым. Саха эрбиитин тыаһын сөбүлээн истэрим. Онтон кэлин гармошка, баян үөдүйэн онно оонньуу сатыыр идэлэммитим. Кэлиҥҥи сылларга арыый сайдан гармошкаҕа, баяҥҥа гастролга да сылдьан кэнсиэркэ, үҥкүүгэ хоп курдук оонньуурум.

Сэрии сылын оҕолорун оонньооботох оҕо саастара Аан дойдуга сэрии кутаата күүдэпчилэнэ турдаҕына ааспыта. Оччолорго бүгүн бааргын, сарсын суоххун. Сэриигэ дьону саанан-сэбинэн өлөрөр буоллахтарына, улахан дьон, ол иһигэр кыра оҕолор, манна дойдуларыгар-сирдэригэр олорон хоргуйан өлөллөрө. Араас ыарыы да баара. Ордон хаалбыт өттүлэригэр сэрии сылларыгар улахан дьону кытта тэҥҥэ үчүгэйдик үлэлэспит кыра саастаах оҕолорго «Килбиэннээх үлэлэрин иһин» диэн И.Сталин төбөлөөх мэтээллэри биэрбиттэрэ буоллар. Сэрии сылларыгар кыра саастаах оҕолор үлэлэрин тыа сиригэр, оччолорго холкуостарга олус күүскэ туһаммыттара. Кыра холкуостар салайааччылара үлэһит илии суох буолан хара маһы да хамсатыах курдуктара. 8-10 саастаах оҕолор хонуу үлэлэригэр кытаанах эрэсииминэн үлэлээбиттэрэ. Саас, сайын күн тахсыаҕыттан күн киириэр диэри, оттон күһүҥҥү өттүгэр им-балай хараҥаҕа диэри үлэлэтэллэрэ. Оччолорго чаһы диэн суоҕа. Кыра оҕо эрэсиими тулуйуо суоҕа диэн өйдөбүл салалта өттүттэн суоҕа. Курсуй ходуһаларыгар окко сылдьан барыларыгар хоммутум. Аны эбэн аҕыннахха, сирдэрин ааттара эмиэ дьикти, суруллуон наада этэ.

1941 с. бэс ыйыгар Курсуй түбэтигэр «Кыһыл Сыһыы» холкуос ыһыаҕа Кубалаах эбэ кэриитигэр оҥоһуллубута. Онно мин 5-6 саастаахпын, сороҕун өйдүүбүн. Харыйанан тулалаан аһыыр хорчуоппа баара, трибуна баарын өйдүүбүн. Ол саҕана сарсыарда өттүгэр айылҕабыт кураан, чаҕылхай күннээх олус тупсан турара, сибэккитин арааһа диэн! Ыаллыы олорор «Чапаев», «Толстой» кыра холкуостартан ыҥыыр аттаах дьон бөҕө хотоҕос курдук кэлэрэ. Харыйа күлүгэр табалар сыталларын көрбүтүм. Ол саҕана «Чапаев» холкуос таба иитэр дииллэрэ. Онтон ыһыахпыт киэһэ өттүгэр арҕааттан хараҥа былыт халыйан таҕыста да, күүстээх ардах курулатта. Мин аҕабын батыһа сылдьабын, харыйа төрдүгэр хорҕойон турарбын өйдүүбүн. Онон ыһыахпыт дьоно уку-суку тарҕаһан бардылар. Баҕар сэрии буолбутун туһунан истибиттэрэ буолуо. Онтон олохпут-дьаһахпыт ыһыллыыта бардаҕа, сэрии сыллара саҕаланнылар, аччыктааһын, өлүү-сүтүү…
Оччолорго үлэ үксэ коллективнай буолан, төһө да кыра, кыайбат буолларгын улахан дьону кытта тэҥҥэ тураргар-олороргор тиийэҕин. Саас ыһыы үлэтигэр, сайын от үлэтигэр үксүн оҕус сиэтиитэ, ходуһа маһын-сыыһын ыраастааһын, күһүн бурдук үлэтэ, онтон да атын уонча саастаах оҕолорго сөптөөх араас үлэ олус элбэх буолара. Итинник үлэҕэ сылдьар оҕолорго туох ас-үөл кэлээхтиэй? Ордук сэрии бастакы сылларыгар кытаанах күннэр-дьыллар этилэр. Аччыктаан барыны-бары сии сатыырбыт: кутуйах хасааһын, о.д.а. молуону, кииһилэни хааһылаан, арыый улахан уолаттары кытары тонсоҕой оҕолуу барсарым. «Тооппоорго» олорон кыһалҕа буолан, хаппыт аан бүрүөтүн (тириитин) уокка үтэн сии сатыырбыт. Сэрии сылларыгар урукку ыаллар үксүн пиэрмэҕэ, сүөһү үлэтигэр сылдьаллара. Дьуккаах олорон бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэн олорон арыый киһи-хара буолбуппут. Уҥуоҕу хос оргутан тиниктиирбит. Кыһын үөрэннэххинэ, интэринээккэ син биир тото-хана аһаабаккын, барыта кэмчи этэ.

Сэрии сылларыгар, хата, хайдах тыыннаах ордубуппут эбитэ буолла. Ол ыар сыллар содуллара, дьайыыта ол кэмҥэ үгүс киһини таарыйбыта. Аччыктааһын, дьүдэйии, ыарыы арааһа. Таҥас-сап, олорор усулуобуйа мөлтөҕө. Мин эмиэ ыарыһах буолан, кэлиҥҥи сылларга сыл аайы кэриэтэ эмтэнэн тахсарым.

1960 с. кулуупка сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ анаммытым. 15 сыл үлэлээн баран, аны эмиэ 15 сыл киинэмэхээнньигинэн үлэлээбитим. Онон уопсайа култуура эйгэтигэр 30 сыл үлэлээтим.

Егор Яковлевич 84 сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ. Кини оонньооботох оҕо сааһа, өйдөөн хаалбыт түгэннэрэ кумааҕыга тиһиллэн ахтыы буолан хааллахтара.

***

“Сунтаар сонуннара” хаһыат