Сардаана АВКСЕНТЬЕВА: «Кэмэ кэллэҕинэ суол арыллан биэрэр эбит»

Тохсунньу бастакы күннэригэр томороон тымныы туманынан тыынан бурҕаҥныы турдаҕына Сардаана Владимировна Авксентьеваны кытары көрүстүбүт. Кини быйыл дьиэтигэр Дьокуускайга кэлэн Саҥа дьылы көрсүбүт.

«Кэргэним ийэтин ахсынньы 31-гэр кистээтибит. Ыалдьан өр сытаахтаата. Кими эрэ кэтэһэр дуу диэн сэрэйэн, Москваттан сиэнэ кэлсибитэ. Кинини күүппүт эбит. Хотунум Зинаида Кирилловна Авксентьева үтүө майгылаах сырдык киһи этэ.

Кимниин да көрсөр санаам суох этэ, дьиҥинэн… Ол гынан баран санаабын этиниэхпин наада быһыылаах. «Олох туһунан сэлэһиэххэ» диэбиккэр уонна эн ыҥырбыккар бу кэллим», – диэтэ.

ОЛОХ СУОЛА

Олох суола эриирдээх-мускуурдаах, түһүүлээх-тахсыылаах. Сардаана олоҕо бэйэтэ киинэ курдук.

-Госдумаҕа тиийэн олоруом диэн түһээн да баттаппатаҕым. Аан бастаан Госдума саалатыгар киирэн баран «мин хайдах манна тиийэн хааллым?» диэн итэҕэйбэккэ туораттан бэйэбин көрүммүтүм.

Дьүөгэм Яна Угарова хаһан эрэ олоҕум уларыйар кэмигэр Бүөтүр Тобуруокап «Уонна хаһан?» диэн хоһоонун ыыппыта. Эдэр сылдьан ити хоһоону аахпытым да, улаханнык суолталаабатаҕым, онтон дьэ кэлин ааҕан баран: «Бээ, кырдьык даҕаны, уонна хаһан олороору?» – дии санаабытым.  Оннук буолбаат?

Киһи сааһыран истэҕин аайы олох дьиктитигэр итэҕэйэрэ улаатан иһэр эбит. Кэмэ кэллэҕинэ суол бэйэтэ арыллан биэрэр курдук. Сороҕор киһи бэйэтэ талбат да курдук түгэннэрэ баар. Атын суолунан бара сатыыгын син биир эргиллэн кэлиэхтээх сиргэр тиэрдэ турар, таһаара турар.

Мин бэйэбин «оптимистичный фаталист» дэнэбин. Буолуохтаах буолар уонна туох барыта үчүгэйгэ, эбэтэр куһаҕан да үчүгэйдээх диибин.

Билигин барыта чарааһаан, барыта чугаһаан, түргэтээн – уларыйыы бөҕө. Олох эргиирэ хайдах курдук түргэтээбитин көрөбүт дии. Урут 40-50 саас кэнниттэн олох элэстэнэр диэн этэ. Билигин бириэмэ түргэтээбитин эдэрдиин-эмэнниин бары көрөбүт. Урут сыыһа-халты туттубутуҥ хардата  кэлин биллэрэ. Бэл, «бэдэргиттэн иэстэһиэ» диэн этэллэрэ, билигин буоллаҕына тута бэйэҕин  оройго саайар. Мин саныахпар ити үчүгэйдээх. Киһини толкуйдатар буолла.

ДУОҺУНАС, ЧЫЫН-ХААН

-Мэрияҕэ үлэлиир да эрдэхпинэ саныыр этим: мин үйэм тухары хотун буолбаппын, хаһан эмэ бу дуоһунастан син биир барыам. Онон олоро үөрэммит олоххун уларытыма диэн бэйэм бэйэбэр сүбэлиир этим. Бүгүн мэр – сарсын үлэтэ суох пенсионерка. 50-ммун ааспыт киһи бу олоххо син балайданы  көрдөҕүм, төһөлөөх киһи өрө көтөн баран аллараа түспүтүн. Араас буолар.

50-ммун аастым диибин да, эдэрдэри дьээбэлиибин.  Ыйыталлар: «Сааһыҥ хаһый?» – диэн. Эбэтэр сааһа хаһа буолла диэн одуулаан олороллорун көрөн этэбин: «Мне 36. Просто я очень плохо выгляжу».

Гормональнайдаах эмп иһэр буолан эмискэ баҕайы уойабын, сороҕор ырабын. «Ой, а вы поправились?». «Да, после родов никак не могу скинуть вес». «Да-а?!». «Да». «А  ребенку сколько?». «33».

Бэйэҕэр судургу соҕустук сыһыаннаһыахха наада, оччоҕо барыта чэпчэкитик барар.

Муударас диэн буолара дуу… Сороҕор ол-бу кыра айдаан тахсара ханна барыай. Оннуктарга эҥин кыттыһыахпын баҕарбаппын. Мөккүһэр, дакаастыыр, кыттыһар буоллахха – улахан, принципиальнай, олох уонна өлүү боппуруоһа турдаҕына кыттыһыахха наада. Кырдьык иһин дьэ киирсиэххэ сөп. Оттон «эн-мин куһаҕан-үчүгэй» диэн  арахсар айдааннарга сэриилэһэр санаам суох. Эргиччи үчүгэй киһи диэн суох. Эргиччи куһаҕан киһи диэн эмиэ суох. Бары биир хаачыстыбаттан таҥыллан киһи-хара буолан сырыттахпыт. Ханнык өттүгүн өрө тутаргын бэйэҥ билэҕин.

Уопсайынан, быстахха салгыны хамсаппакка сылдьыбыт көнө дии саныыбын.

КОЛЛЕГАЛАР

-Саха сирин депутаттара бэйэ икки ардыгар сыһыаммыт үчүгэй, биир сыаллаах-соруктаах дьон буоллахпыт. Саха сирин интэриэһэ сомоҕолуур. Галина Иннокентьевна [Данчикова – аапт.] наһаа үлэһит киһи, республика туһугар олох элбэҕи оҥорор. Онон Данчикова тугу да эппэт, саҥарбат, көстүбэт дии саныыргыт сыыһа.

Саха сирин депутаттарын санааларын болҕойон истэллэр. Володин [Госдума бэрэссэдээтэлэ – аапт.] сиргэ сыһыаннаах сокуоннары дьүүллэһиигэ элбэхтик ыйытар. МСУ реформатын дьүүллэһиитигэр эмиэ санаабытын эппиппит. Кыра территориялаах эбэтэр хойуу нэһилиэнньэлээх, үчүгэй суоллаах-иистээх регионнарга уларытыы сөптөөх. Оттон биһиги курдук региоҥҥа хайдах да табыллыбат. Холобур, Кэбээйи улууһун ылан көр, Кэбээйиттэн Сангаарга тиийиэх диэтэххэ Дьокуускайынан, Намынан эргийэн барыахха наада. Оннук улуустар элбэхтэр. Өлүөхүмэ биир тыатыгар иэдээн таҕыстаҕына оройуон кииниттэн полиция саамай түргэтээбитэ 8 чааһынан моторканан устан кэлэр кыахтаах.

Онон, МСУ реформата, биһиги курдук регионнарга сирин-уотун, нэһилиэнньэтин учуоттаан туран барыах тустаах.

БЫЛААС УОННА КИҺИ

-Былаас тутула – патриархальнай. Дьахтарга онно ыарахан дуо?

-Мин хаһан да эйгэни «дьахтар киэнэ» – «эр киһи киэнэ» диэн араарбаппын.  Бастатан туран, мин – киһибин. Ханна баҕарар, эн бэйэҕин хайдах сыаналыыргынан сыһыаннаһаллар. Нарын, уйан дьахтар уобарастаах буоллаххына – соннук. Ууга-уокка киирэр дьахтар курдук көстүөххүн баҕарар буоллаххына – соннук ылыналлар. Личноспын диир буоллаххына сыһыан эмиэ онно дьүөрэ буолар.

-Госдумаҕа дьиҥнээхтик дойдуларын, норуоттарын туһугар ыалдьар дьон баар дуо?

-Соһуйуоххут иһин, оннук дьон улахан аҥаара.  Милонов тугу эмэ быһаарар диигит дуо? Хамзаевы истэллэр диигит дуо? Уопсайынан, ити «медиа рейтинг», «СМИга аата ааттанар» энин диэн куоталаһыы туһунан телеграм-каналбар Римма Казакова хоһоонун таһаарбытым. Ааҕаарыҥ эрэ.

-Оттон эн бэйэҥ наар топ-рейтинг киирэҕин дии?

-«Восьмой созыв» телеграм-канал рейтинигэр 2024 сыл түмүгүнэн бастакы миэстэҕэ таһаарбыттар. Депутат, чиновник үлэтин-хамнаһын ааҕан рейтинг оҥоһуллуохтаах диэн этэбин.  Ол төһө айдааран, дьону соһутан, өмүрдэн аата ааттаммытынан буолбатах.

САХАЛАР ТУСТАРЫНАН

– Депутат буоларым таһынан, мин норуотум иннигэр эппиэтинэстээхпин бэркэ өйдүүбүн. Саха диэни хаһан да харахтаан көрбөтөх дьон ортотугар биир саха баар буоллаҕына, кининэн норуоту барытын сыаналыыллар.  

Биирдэ быыбар иннигэр Воронежскай уобаласка Каменка диэн бөһүөлэккэ тиийдим. Олороохтууллар. Тугу эрэ кэпсии сатыыбын да, олох санаалара атыҥҥа. Аудиторияны кытары сибээс суох буоллаҕына, киһи тута сэрэйэр. Онтон ыйыттым: «Тыыннаах саханы көрбүккүт дуо?» – диэн. «Ой, а вы из Якутии? Прямо оттуда?»  – диэн дьэ сэргэхсийдилэр. «А вы, та мэр, которая Якутска?». Интернет диэн сүрдээх, ээ? Сороҕор, Илья Муромец диэн баара дуу, биирдэ батыйатын күөрэппитэ былина буолбута дуу, диэн күлэбин. Ол курдук мин эмиэ «мэр Якутска» уобараһым билигин да, күүлэйдии сылдьарыттан сөҕөбүн.

Саха сирэ дойдубут биэс гыммыт биирин ылар диэтэххэ өр толкуйдууллар. Төбөлөрүгэр аҥаардыыллар быһыылаах, онтон ол ону араараллар быһыылаах… Баһаар саҕана биир дебатка кыттан турабын. Биэрии кэнниттэн биллэр суруналыыс миэхэ кэлэр уонна этэр: «Ойуургутун тахсан бары патруллуоххутун наада». Мин оонньоон этэр диибин, суох, сирэйэ-хараҕа атын. «Патрульга оҕонньордуун-оҕолуун тахсыахпытын сөп. Ол гынан баран сорохпут онтон төннөрө саарбах эбэтэр баҕар эһиил ким эмэ төннүө. 3 083 523 км² сиргэ 1 мөлүйүөнү кыайбат олохтоох киһи олорор, сирбит улахан аҥаара ойуур». Саҥата суох бара турбута.

Элбэхтик айанныыгын, сылайаҕын дуо диэн ыйыталлар. Саха төрдө – көс омук, онон ыарырҕаппаппын диибин.

БЫЫБАР УОННА БЫЛААН 

-Мин тугу эмэ былааннаары гыннахпына барыта төттөрү буолар. Ол иһин тугу да былааннаабаппын (күлэр – аапт.). Үлэлээбитим курдук үлэлиэм. Ис сүрэхпиттэн кыһаллан, туох баар кыахпын ууран туран. Аны ис санааҕыттан туран үлэлээтэххинэ эрэ туох эмэ түмүк тахсар. Буоллун-хааллын диэн аатыгар эрэ хамсаннаххына, сол курдук кураанаҕы кууһаҕын.

БИТ-БИЛГЭ ТУҺУНАН

-Ааспыкка 2025 сылга сыһыаннаах сүбэ-соргу кумааҕыта таллардылар. Миэхэ: «Вы недостаточно  стремительны, в следующем году все надо делать быстрее», – диэн кэллэ. Бары күлэн тоҕо бардылар, эн бытаан буоллаххыный диэн.

Бити-билгэни киһи хайдах ылынарынан. Хайдах баҕарар балаһыанньаҕа киһи хамсаныан наада. Таах олордоххо туох да үөһэттэн бэлэм түспэт. Мин итини холобур, ориентир курдук ылынабын. Элбэх кумааҕыттан тоҕо эрэ миэхэ итинник суруктаах түбэспит дии. Оччотугар өссө хамсанар буоллаҕым.

Бобуу-хаайыы туһунан… Дьон тыһыынчанан сылларга сэрэбиэйдьиттэргэ сылдьыбыттара, сылдьа да туруохтара. Киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах. Кимҥэ, туохха итэҕэйэрэ уонна хайдах итэҕэйэрэ.

Холобур, мин бэйэм, тус олохпор араас дьиктини, киһи ылбычча кыайан быһаарбат түгэннэригэр элбэхтик түбэспитим.  Мин үөрэхпинэн историкпын. Дипломум тиэмэтэ «Религиозное воззрение якутов до христианского периода:  культ женщин Айыы» диэн этэ. Салайааччым Р.И.Бравина миигин элбэхтик архыыпка олордубута. Былыргы латыынныы суруллубут рукопистары элбэҕи аахпытым, туһаммытым. Онон хайдах да, холобур, ойууннааһын суох диир кыаҕым суох.

«Кэрэни көрбүт» киинэни тоҕо сөбүлүүбүн диэ, ол туһунан дии. 1-кы каналга Гордон «Закрытый показ» киинэ ырытыытыгар миигин ыҥырбыттара. «Эһиэхэ дьиҥнээхтик итинник кэрэ айылҕалааххыт дуо?» – диэн хас да киһи ыйыппыта.  Дьиҥнээхтик. «Красота в глазах смотрящего», – диэн ким эппитэй? Оннук буоллаҕа. Дьиэбэр кэлэн баран түннүгүнэн көрөбүн. Туман, туох да көстүбэт. Наһаа үчүгэй! Туманы көрөр буоллахпына, халлаан уонна күн суох диэн буолбатах буоллаҕа. Үөһээ тахсыахха наада. Метафора курдук иһиллиэ да, кырдьыга оннук.

ҮЛЭ УОННА ДЬИЭ КЭРГЭН

-Үлэ… Билигин уустук кэм. Ол туоһута уонна кыттыылааҕа буолар сороҕор соһуччу.  Хата олоххо арааһы көрбүт, саастаах буолан диэххэ,  көрүүҥ арыый киэҥ, ол быыһыыр. Эдэр сылдьан максималист бөҕө этим. Хара – үрүҥ, сырдык-хараҥа, куһаҕан-үчүгэй.  Онтон саас ыллаҕын ахсын олох өҥө-дьүһүнэ элбээн барар. Мин ийэм бэйэтин кэмигэр элбэх үлэҕэ, ол быыһыгар салалтаҕа, үлэлээбит киһи. Кини наар этэр этиитэ – олоххор түмүк оҥостор кэмҥэр саамай суолталааҕа – эн ис туругуҥ уонна дьиэ кэргэниҥ туруга хайдаҕа. Киһи туруга – харчынан, баайынан-дуолунан кээмэйдэммэт. Бэйэҥ уонна эн дьиэ кэргэниҥ туруга нус-хас, олохтоох буоллаҕына эрэ киһи дьоллонор. Түмүк диэн ол. Онтон атына таах сүпсүлгэн буоллаҕа.

Мария Николаевна Степанова, ийэтэ

Ийэм кыра эрдэҕинэ эбэтэ Ирина Георгиевна төбөтүттэн имэрийэ-имэрийэ этэр эбит: «Туохтан да куттанар буолаайаҕын – барыта үчүгэйдик түмүктэниэҕэ. Туох баар ыараханы барытын ааһыаҕыҥ, барыта этэҥҥэ буолуоҕа. Улахан куораттары көрүөҕүҥ, элбэх сиргэ сылдьыаҕыҥ, далбарга  олоруоҕуҥ». Ону ийэм этэр: «Өтө көрбүт».

Өтө көрбүт дуу программалаабыт дуу?

Зинаида Кирилловна Авксентьева, хотуна

Хотунум Зинаида Кирилловна 11 оҕолоох ыал улахана этэ.  Эбэтэ бэйэтигэр да, дьонугар да этэр үһү. Бу кыыскытын хотоҥҥо сырытыннарымаҥ, үөрэттэриҥ диэн. Инньэ гынан Намҥа ыытан үөрэттэрэллэр, онтон үрдүк үөрэххэ омук тылын учууталыгар үөрэнэ киирэр. Аан дойду аҥаарын кэрийэр, үчүгэй баҕайытык эргэ тахсар. Кэлин помадата, духита суох бөх тоҕо тахсыбат Авксентьеваҕа кубулуйар. Үөһээ Бүлүү түгэҕэр турар Харбалаахха төрөөбүт кыыс оҕо –  дама буолан тахсар. Өтө көрүү эбэтэр дьоллоох, ситиһиилээх олоххо установка биэрии?

Онон эбээ алгыһа диэн олус күүстээх. Мин эмиэ оҕолорбор үтүөнү түстүүр эбээ буолуохпун баҕарабын.  Сиэн диэн олох атын турук, иэйии ээ. Аан бастаан сиэммин көтөҕөн баран дьикти турукка киирбитим: оҕом сирэйэ чугаһаан иһэр, онтон атын барыта ыраатан иһэр. Киинэҕэ курдук. «Интерстеллар» киинэни олус сөбүлүүбүн. Онно баар дии: «Мы здесь для того, чтобы стать воспомнианиями наших детей».

Биһиги дьиэ кэргэммитигэр «эбээ» уонна «бабуля» диэн статус баар. Эбээ – хос эбээ, бабуля – эбээ. Мин кыыспын эбээм көрбүтэ, ийэм үлэлии сырыттаҕа, мин устудьуоммун. Билигин мин үлэлиибин, ийэм мин сиэммин көрсөр. Соторутааҕыта биэстээх сиэним тииһин ыраастана туран ыйытар: «Бабуля, мин оҕолорбор эн Эбээ буолар инигин?».  Буолан, олус үчүгэй эбээ буола сатыаҕым.

Дьахтар үлэтин таһынан, кини хаһан баҕарар ийэ. Ийээ, эбээ буолуу – биһиги олохпут силигин ситэрэн, толорон биэрэр, тыынныыр. Эдэр кыргыттар оҕолонон иһиҥ, дьолгутун кэтэһиннэримэҥ диэн сүбэлиэхпин баҕарабын. Ыарахаттар ханнык эмэ кэрдиис кэмҥэ көстүөхтэрэ онно аһара болҕомтоҕутун уурумаҥ диэн. Бастаан оҕоҕун илиигэр ыллаххына эбэтэр искэр бастаан кыра киһи баарын биллэрэн хамсаатаҕына, эбэтэр бастаан оҕо үөскээбитин биллэххинэ тута  олоҕу көрүүҥ улаатан барар. Хайдах киһи буолуой, хайдах идэлээх, майгылаах, олохтоох киһи буолуой… Бэйэҥ олоҕуҥ таһынан былаанныыр, баҕарар кыаҕыҥ эмискэ улаатар, кэҥиир. Ийэ буолуу – дьол. Эбээ буолуу – икки бүк дьол. Ыраах өбүгэҕиттэн кэлбит алгыс.

Мин дьиэбэр, ханнык да дуоһунастан, туох да үлэлэн – ол аахсыллыбат. Куруук – оҕобун, ийэбин, эбээбин, кэргэммин. Онон бүтэр. Итинник гынан миигин сиргэ түһэрэллэр. Киэһээҥҥи аһы астааһын – мин эбээһинэһим. Дьиэ кэргэммэр аныыр чааһым. Хайдах күн ааспытын ырытыһабыт, сарсыҥҥыны былаанныыбыт, кэпсэтэбит, сэлэһэбит. Ол дьиэ кэргэҥҥэ олус наада.

Виктор Авксентьев, кэргэнэ

Тугу астанаҕыт? Саха эр киһитэ этэ суох сатаммат. Күлэбин ээ, саамай үчүгэй эр киһи – саха эр киһитэ диэн. Балконтан эт, балык киллэрэн кырбаата да, сиэтэ.

Москваларбын дьээбэлиибин: «Мы едим мартышек. Из ежей суп варим». Сорохтор: «На столько туго?» – диэн ыйыталлар.

ИТЭҔЭЛ

Итэҕэлгэ сыһыаным диэ… Киһи туохха эрэ, кимиэхэ эрэ итэҕэйиэхтээх.

Үлэбэр остуолбар сиэним уруһуйа турар. Ону сэргэ градоякутскай икона баар. Саха сиригэр тымныы түстэ да, котельнай тоҥмотун диэн үҥэн барабын. Итигэлов портретын бэлэхтээбиттэрэ турар. Таҥара биир, аата эрэ араас диэн итэҕэйэбин. Дьиэ кэргэммитигэр биир күтүөппүт татарин, мусульманин. Иккис күтүөппүт бүрээт, буддист. Икки племянницаларым кэргэттэрэ тоҥ нууччалар. Итэҕэллээх киһи – сүрдээх. Сүрдээх киһи тугу баҕарар тулуйар, туоруур, уйар. Сүр күүһэ – киһи күүһэ.

***

Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru

Фото из личного архива С.В.Авксентьевой