Саахар (сэһэн)

Саахар (Сэһэн)

Күһүҥҥү нуһараҥ киэһэ, хараҥа уулусса банаарын аннынан аа-дьуо хааман иһэн, маҥнайгы көп хаар сири-дойдуну бүрүйэн, чуумпу, намыын матыыбынан күлүмүрдүү-күндээрэ түһэрин   көрөр олус да кэрэ. Чахчы, хаар алыптаах үҥкүүтүгэр уйдаран, айылҕалыын тэҥҥэ иһийэн, хараххын ыга да ыга симэн, икки илиигин утары уунан туран, бу Орто дойду олоҕуттан тэйэн, кый ыраахха,  иэнэ-иитэ биллибэт нэлэмэн киэҥ куйаарга тиийиэх курдуккун. Хаар уоскулаҥ алыптаах тыына этиҥ-сииниҥ хас биирдии сааһынан сып-сырдыгынан сайан киирэн, дьикти, ураты оҕолуу тэбэнэттээх мэник саастаргын уһугуннарарга дылы.

Маннык маҥнайгы хаары кытта Сиидэр Уйбаанабыс тулатын кэрэхсии, бэйэтин бүччүм санааларын  кытта иһигэр отур-ботур кэпсэтэ истэ. Сыл-хонук ааһара, эчи, түргэнин. Бэҕэһээ эрэ  көбүөрүнньүк хаарга күөлэһийэ оонньуур, оройунан умса түһэр, мэник-тэник оттомо суох Сиидэркэ этэ, билигин  сэттэ уонугар чугаһаабыт, кэннэ уһаан, иннэ кылгаан иһэр Сиидэр оҕонньор буола охсубут. Былыр кырдьаҕастар киһи олоҕо чыычаах түннүк аннынан көтөн ааһарын курдук кыл түгэнэ дииллэрэ, кырдьык эбит. Бэл, арыт кырдьыбыккын өйдөөбөт да, билиммэт да курдуккун. Дууһа диэн баар буоллаҕа, ол иһин киһи куруук бэйэтин эдэрдии сананара дуу? Биитэр Сиидэр олоҕун тухары көнөтүнэн, үтүө суобастаахтык олорон, баччаҕа диэри дьоҥҥо-сэргэҕэ кыаҕа баарынан көмөлөһөн кэлбитэ, кэми-кэрдиини биллэрбэккэ аһардыбыта дуу? Чэ, хайдаҕа буолла, эмиэ даҕаны. Кэнним уһаан, инним кылгаан, буолары-буолбаты дойҕохтуурум элбээбит ээ. Оҕонньор бу санаатыттан хайдах эрэ саҥа таһааран мүчүк гынаат, үөһэ тыынан кэбистэ.

Сиидэр оҕонньор сотору куучур-хаачыр үктэнэн тэлгэһэтигэр чугаһаата. Арай эмискэ, уулусса уҥуор  олбуор таһыгар, ыт дуу, туох дуу мас саһаанын таһыгар ыйылыы олорорун көрөн соһуйан ходьох гына түстэ. Сиидэр сабыстаҕас хараҕын дуома төһө ыларынан чарапчыланан кыҥастаһа сатаата. Онтон өйдөөн-дьүүллээн көрбүтэ, олох даҕаны, соторутааҕыта хотуттан көһөн кэлбит Багдарыыннар кыра кыыстара токуруйан олорор эбит.

— Хайаа, һыллыый, эн эбиккин дуу, хата, киһини куттааҥҥын, тоҕо ытаатыҥ бу? — диэн Сиидэр ыраахтан үөгүлээн ыйытта.

— Оһох оттоору, бу мас кэлбэт, дьиэбит тыбыс-тымныы, — дии-дии кыра кыыс ытаан сыҥыргыы-сыҥыргыы, хаар быыһыттан биир хардаҕаһы хостоору, мадьыктаһан барда.

— Бээ-бээ, оттон дьонуҥ бары ханна баран хааллылар бу? Ийэҥ ханна барда? Убайыҥ,  аата ким этэй… оскуолатыттан кэлэ илик дуо?-оҕонньор уулуссаны туораан, кыыска чугаһаан кэллэ.

— Ийэм суох. Үлэлии барбыта. Эбээ сатаан турбат, убаай Киэсик ханна барбытын билбэппин, -кыра киһи буруйдаах курдук умса көрөн кэбистэ.

— Чээн, оччоҕо оһох оттооччулара эн  дуо? Үлүгэр да буолар эбит, — оҕонньор аҕыйах хардаҕас мас  баарын хаардарын тэбии-тэбии, кыыс кыра мас салааскатыгар уурталаата уонна онтун соспутунан ыалларын олбуордарыгар иһирдьэ киирдэ. Кэнниттэн кыыһа саҥата суох соппой уопсан, батыһан истэ.

Халыҥ соҕус хаары кэһэн, бүгүн күрдьүллүбэтэх олбуор устун Сиидэр салааскатын соспутунан күүлэ ааныгар кэллэ.

— Һыллыый, күүлэҥ уота ханна баарый? Эһээ Сиидэр хараҕа мөлтөх, хата, абырыахсытыҥ манна сирэйин тоҕо түһээри  гынна, -дии-дии Сиидэр хараҥаны харбыалаһан аан тутааҕын була сатыы турда.

— Уот суох ээ, лаампабыт умайан хаалбыта. Аан бу баар. Мин арыйыам, -хата кыыһа хап-сабар сылдьа үөрүйэх сирин аанын кэбэҕэстик булан, арыйа баттаата.

— Пахай, ол хайдах уота суох ол олороҕут? — дии-дии Сиидэр кыыһы батыһан никсик сыттаах дьиэ иһигэр биирдэ баар буолан хаалла.

Дьиэҕэ киирээт, Сиидэр дорҕоонноохтук:

— Ыаллар дорооолоруҥ, -диэн  төһө кыалларынан улахан соҕустук  саҥара сатаата.

Аан таһыгар балайда турбутун кэннэ хос түгэҕиттэн:

— Тэт-тэт, һаа-һээ, — диир сэниэтэ суох ким эрэ ынчыктыыр дуу, ыҥыргыыр дуу саҥата иһилиннэ.

Оҕонньор бу сэниэтэ суох  дьүүлэ-дьаабыта биллибэт саҥаттан хайдах эрэ сиһэ кэдэҥэлэээн ылла. Ээ, били эбэлэрэ эбит диэн санаа төбөтүгэр охсуллан ааста. Сиидэр  саҥа кэлэр сирин диэки аргыый хааман тиийэн, таҥас сабыылаах хос иһин өҥөс гынан көрдө. Арай көрдөҕүнэ, хос муннугар тимир ороҥҥо хараҕа уолан хаалбыт, бүтүннүү дар уҥуох-тирии буолбут быыкаа эмээхсин арбаллыбыт аҕыйах баттаҕын сыыһын тарбана олорор эбит. Оҕонньор соһуйан, төттөрү чинэрийиэх курдук буолан иһэн, бэрт ыксалынан:

— Дорообо…бу мин таһараа Сиидэрбин, Сиидэр Луукуммун. Ити уулусса нөҥүө олоробун. Кыыскыт мас кыстыы сылдьарыгар түбэһэн, бу көмөлөстүм диэххэ дуу. Учча, дьиэҕит тымныытын, аргыара сүр дии, оһоххутун оттобун дуо?-диэбитин кулгааҕа эрэ истэн хаалла.

Эмээхсин тугу эрэ онно суоҕу саҥара-саҥара, тииһэ суох айаҕынан аллаччы атан, уҥуох-тирии ытыстарын нэлэтэн, оҕонньор диэки утары уунна.

Сиидэр соһуйан ах баран хаалла. Онтон саҥата суох кэлэн, сыбаҕа эргиччи сууллубут, онон-манан көөрөттүбүт кирпииччэ оһоххо толору мас симтэ. Кыыһыттан быһах көрдөтөн, тырыыҥка суоран, кэмниэ-кэнэҕэс инчэҕэй маһынан сыыгынатан-сааҕынатан оһоҕун дьэ отунна. Оһох умайарын көрө таарыйа дьиэ иһин сыыйа-баайа сыныйан көрө олордо.

Дьиэ иһэ төһө да хараҥа буоллар, хоп курдук ыраас эбит. Аҕыйах миэбэл баара олох былыргылыы. Иһит-хомуос да аҕыйах быһыылаах. Дьиэ икки хостоох, саалалаах, куукуналаах. Биир хоско Агнесса кыыһынаан, иккискэ эбэлэрэ, бу кыра  саалаҕа остуол үрдүгэр кинигэ, тэтэрээт кыстаммытыттан уонна кыра дьыбаан оҕотугар уол ыстаана, наскыта ыһылла сытарыттан көрдөххө, уоллара утуйар быһыылаах.

Багдарыыннар дьиҥнээх араспаанньалара Богдариннар диэн. Ону бу кыра нэһилиэк дьоно былыр-былыргыттан Багдарыыннар дииллэр. Уруккута нуучча хаһаахтарыттан төрүттээх, сир оҥоро кэлбит дьон сыдьааннара. Былыр бу дьон аймаҕынан туруу үлэһит, бэрт кыайыгас, кыахтаах дьон эбитэ үһү. Күөгэйэр күннэригэр сылдьар, үс туруу үлэһит уолаттар утуу-субуу аҕаларын кытта Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллан, сырдык тыыннарын толук уурбуттарын кэннэ, Багдарыыннар уолаттарын төрүөхтэрэ төннөн барбыта диэн сири-буору аннынан кырдьаҕастар кэпсэтэллэрин, Сиидэр Уйбаанабыс урут элбэхтэ истэр этэ. Сэриигэ барбатах, Дьөгүөр диэн кыра уолларын ыччаттара, кэлин хайдах эрэ бары онон-манан бытанан, сорох-сорохторо иһэн-аһаан,  суорума суолланан, сирдиин-буордуун симэлийбиккэ дылылар. Соҕотох кыыстаахтара соҕуруу хайа эрэ омук уолугар эргэ баран, дойдутуттан тэйбитэ быданнаата. Ол кыыстан ити биир  сиэн кыыс Агнесса төннөн кэлэн, Хоту хайа эрэ улууска кийиит буолбут сурахтааҕа.   Омуна суох уонтан тахса сыл Багдарыыннар өтөхтөрөр иччитэх турда. Ол иннинэ өр кэмҥэ саҥа кэлбит үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ буола сылдьыбыттааҕа.

Арай бу күһүн хаһан да харахтаан көрбөтөх, тоҥ нуучча дьүһүннээх  Агнессалара икки оҕотун батыһыннарбытынан, кэргэнин ийэтинээн көһөн кэлэн соһуттулар. Сураҕа, дьахтар кэпсээнинэн, аҕалара ыалдьан өлбүт үһү. Үнүр уулуссанан ааһан иһэн Сиидэр, дьон кэпсэтэллэрин иһиттэҕинэ, Агнесса оскуолаҕа  муоста сууйааччынан киирбит. Улахан уоллааҕа, үрдүкү кылааска үөрэнэр эбит. Ол уол бэрээдэгэ  соччото суох диэни, Өксүү үнүр эмиэ хантан эрэ истэн кэлбит этэ.

Чочумча саҥата суох уотун тонолуппакка одуулаһа олорон:

— Арба даҕаны, аатыҥ ким диэний,  хас саастаххыный?-аттыгар турар үргүбүт тугут курдук сандаарыччы көрбүт кыыстан Сиидэр тоокколоһон ыйыталаста.

— Балбаарыска диэммин. Алта саастаахпын. Сотору оскуолаҕа киирэбин ээ, улахаммын, — дии-дии кыыс быыкаа онньойбут туллай соппуоскатынан кырааската суох муостаатын сэрэнэн тэбиэлээбитэ буолла .

— Ээ, сөп, сүүнэ улахан киһи эбиккин дии. Дьыссаакка сылдьар инигин?

— Улахаммын, ааһа. Мин дьыссаакка сылдьыбаппын ээ, эбээни көрөбүн, — диэн баран, кыыс оҕонньорго ыкса чугаһаан кэллэ.

— Көр эрэ, эбээ наар саахар көрдүүр. Кини  кып-кыракый саахардары сиэбэт. Атын таас курдук кытаанах саахар наада. Ийэм уонна убаай Киэсик инник дииллэр. Ол биһиэхэ суох ээ. Эбээ уонна сатаан хаампат,  үчүгэйдик аһаабат. Хотуолуур. Көр, иһитэ ити оронун анныгар баар. Эбээ өөх диэбэт ини, мин куттанабын аҕай, — Балбаарыска эбэм аны истиэ диэбитии, кэннин хайыһан көрөөт, Сиидэр кулгааҕар сибис гынна.

— Ол аата өөх диэн туоххунуй… уу, аньыы даҕаны, бу кыыһы, инньэ диэмэ, тоойуом. Эбээ ыалдьыбыт дии. Оттон ыалдьыбыт киһи үтүөрэр баҕайыта. Куһаҕаны олох санаама,-оҕонньор истибитин итэҕэйиминэ кыыһын диэки кыараҕас хараҕын кэҥэтэ сатыырдыы көрдө уонна хойуу хааһын түрдэһиннэрэн кэбистэ.

— Чэ, бээ. Мин дьиэбэр таҕыстым.  Сотору дьоҥҥут кэлэллэр ини. Бэйэм оһохпун оттуом этэ. Чаас ырааппыт. Эмээхсиним, мөҕүттэн эрдэҕэ, бу оҕонньор хайа үөдэн түгэҕэр дьөлө түстэ диэн, -дии-дии Сиидэр орҕостон туран, Балбаарысканы төбөтүттэн имэрийдэ:

— Һыллыый, миигин эһээ Сиидэр диэр. Дьиэҥ сылыйыа билигин,-диэтэ.

Арай оҕонньор тахсар ааҥҥа чугаһаан истэҕинэ, кыыһа кэнниттэн эккирэтэн, сүүрэн тотугурайан кэллэ:

— Эһээ…

Эмискэ Сиидэр оҕонньор бу тыллартан хайдах эрэ сүрэҕэ ытырбахтаан ылла. Кэннин хайыһан кыыһын диэки мичээрдээбитэ буолла.

— Эһээ  Сиидэр, биһиэхэ өссө кэлээр. Эбээҕэ кытаанах саахар аҕалаар дии, -Балбаарыска оҕонньор диэки ып-ырааһынан уун-утары чоҕулуччу көрөн турда.

— Ээ, сөп, аҕалыам, билсибит дьон быһыытынан, ыҥырар буоллаххына кэлэн бөҕө буоллаҕа. Эһээ да чугас, уулусса нөҥүө ол олорор, — диэт, оҕонньор түннүк нөҥүө кыыска дьиэтин ыйан көрдөрдө, онтон Балбаарыскатын төбөтүн хат имэрийээт, дьиэ ыарахан халҕан аанын  тыастаахтык арыйа баттаан, таһырдьа таҕыста.

Таһырдьа тахсан Сиидэр оҕонньор ыраас салгыны эҕирийбэхтии туран, кыл түгэнэ тохтоон ылла. Күһүҥҥү хаар эбии хойдон, сири-дойдуну бүүс-бүтүн маҥан көп суорҕананынан бүрүйэн эрэр эбит. Сиидэр уулуссатыгар тахсан, бэйэтин дьиэтин сандаархай уотугар эмээхсинин күлүгүн түннүккэ көрөөт, ыксыы-саарайа дьиэтин диэки хаама турда.

***

Бу бириэмэҕэ дэриэбинэ уһугар, Дьэлликтэр дьиэлэригэр ыыс-будан табах буруотун быыһыгар Кеша өйүн дуома ханна баарын көрдүү сатыырдыы, тэлиэс-былаас дайба-дайбана тугу эрэ кэпсииргэ дылы. Эмиэ да ытыыр, эмиэ да ыллыыр. Ол быыһыгар туохтан эрэ тымтан кэлэр. Арай ханан эрэ өйүгэр хат эргиллэн иһиттэҕинэ, уолаттара тугу эрэ этэн көрө-көрө, алларастаһа-алларастаһа күлсэллэр, эмиэ да боруоктаһан анньыалаһар курдуктар. Кеша бэйэтэ таһырдьа тахсан кимниин эрэ, тугу эрэ быһаарсар курдуга да, устунан ханна барбытын билбэккэ хаалла.

Арай уһуктубута, кириэһилэҕэ бүк түһэн, тимир пиибэ бааҥкатын үнтү кумалаан баран, утуйа олорор эбит. Төбөтө дыҥ курдук, тамаҕа куура хаппыт, айаҕыттан сыраана дэлби саккыраан, ырбаахытын сиэҕин илиппитэ ибис-инчэҕэй. Бииргэ үөрэнэр уолаттара  барбыттар, суохтар. Дьыбааҥҥа Дьэллик Испирдиэн соҕотоҕун, төбөтүн хантаччы быраҕан, айаҕын бэрт  улаханнык  аҥатан баран, утуйан оҥхойо сытар эбит.

— Хас чаас буолла? — диэбитинэн Кеша эмискэ ойон турда.

— Бу да киһи, аргыый, туох ааттаах, киһини утут эрэ. Иэскин биэрээр, үс күн иһигэр, — Испирдиэн уутун быыһынан аахайбатахтыы добдугуратаат, суорҕанын ыга эринэн баран, түҥнэри хайыһан кэбистэ.

— Өйдөөбөтүм, тугу-тугу этэҕин? Туох иэһин? — Кеша киһитигэр чугаһаан кэлэн, кэнниттэн тардыалаата.

— Туох-туох диэҥҥин! Өйдөөбөккүн да с…ү, бэҕэһээ итирэн баран бу төлөпүөммүн хайа бырахпыккын? — Испирдиэн өспөччү көрө-көрө, сыттыгын анныттан экрана хайа барбыт төлөпүөнүн хостоон ылан, уол сирэйигэр үҥүлүттэ.

— Эс, мин да? Хайдах оннук? Тугу эрэ балыыҥкалыыгын ээ, Испиир? — Кеша соһуйан төлөпүөнү илииитигэр ылан ургум-эргим тутан көрдө. Бэҕэһээ туох буолбутун өйдүү сатаата да, төбөтүн иһэ кубус-кураанах буолан биэрдэ.

— Даа, Кэтс, уолаттар бары көрбүттэрэ. Үс күн иһигэр уон тыһыынчаны биэрэҕин. Онон бүтэр. Өссө аҕыйаҕы көрдөөтүм, маннык сыаналаах сэпкэ, — Испирдиэн өссө улаханы абыраабыт курдук төбөтүн өндөтүн, илгистэн кэбистэ.

— Ээ, наһаа элбэх дии, экрана эрэ алдьаммыт төлөпүөҥҥэ. Ол уон тыһыынчаны хантан булабын? – Кеша сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, кумаламмыт пиибэ бааҥкатын тыастаахтык сиргэ бырахта.

— Тугуй, биэримээри гынаҕын дуо?! Хантан да бул. Ол мин кыһалҕам буолбатах. Биэрэҕин, онон бүтэр. Биэрбэтэххинэ кэпсэтии атын буолуоҕа. Ону ол курдук өйдөөн кэбис. Чэ, бар, айа! — Дьэллик уола тойоннооҕунан атыыр оҕус курдук күрдьүөттээт, хат дьыбааныгар сытынан кэбистэ.

Кеша чочумча, саҥата суох кэлэн, бүтүннүү күөдэл буолбут остуол таһыгар мас олоппоско лах гына олоро биэрдэ. Онтон төлөпүөнүн ылан көрдө, ийэтэ уончата эрийэ сылдьыбыт. Чаас түөрт аҥаары ааспыт эбит. Уол ойон туран сиирэ-халты таҥнаат, таһырдьа ыстанна. Баран иһэн бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйэ санаата. Тоҕо да итириэхпэр дылы испитим буолла? Испиир дьиикэй, балыйыан да сөп. Ол эрээри уолаттар көрбүт буоллахтарына, кырдьык буолуо. Ийэбэр хаһан да аҕам курдук итириэхпэр дылы арыгы иһиэ суох буолан тылбын биэрбитим дии. Онтум ханна баарый? Чэ, эмиэ даҕаны, уолаттары кытта үчүгэйдик билсэ таарыйа истэҕим дии. Акаары курдук көрөн баран олоруом да, ама? Хайдах иһиэм суоҕай? Аҕам оннооҕор буолуох  итирэр этэ. Биир төлөпүөн аайы… маннык наһаа аймамматах киһи. Ийэм наай гыннар кыыһырыа. Хайыай уонна? Хайаабат даҕаны, син да бырастыы гыныа. Хата, хантан харчы булабын? Хантан? Ийэм биэрбэтэ чахчы. Хамнаһа да кыра. Айахпытыгар тиийдэҕинэ баһыыба. Кыра уолаттары кыралаан хайдах эрэ гынан, харчыга ыйыырым дуу? Ол гынан баран ол дьон саарбахтар ээ, хобуоччулара да сүр буолуохтаах. Ол гынан баран хантан эрэ, хайдах эмэ харчы буллахпына табыллар. Испиир кутталлаах киһи. Аны ону-маны гына сылдьыа.  Оо, па, дьонум оһохторо буруолаабат. Ийэм бэҕэһээ үлэтиттэн  хойут кэлбит буолуохтаах. Хайдах хоннулар, отуннулар буолла. Саатар тымныйбыт эбит дии. Уулусса устун баран иһэн, хаар бөҕө түспүтүн көрөн, Кеша “тиийээт да билигин хаарбын күрдьүөм, маспын хайытыам, оһохпун оттуом” диэн саныы-саныы, табаҕын туора уобан, саппыкылаах атаҕын ыараханнык соһон истэ.

***

Сиидэр оҕонньор Өксүүтүнээн, буоларын курдук сарсыарда уун-утары  көрсөн, күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ, аһыы олордулар.  Эмискэ Сиидэр:

— Ити Багдарыыннар Балбаарыскалара үкчү биһиги Маасыҥкабыт курдук эбит. Эмиэ алталаах, сып-сырдык кыыс. Туттардыын-хаптардыын Маасыҥка. Миигин “эһээ” диэтэ ээ, санаабар, оҕом ыҥырарын курдук, үкчү. Бэл, сүрэҕим ытырбахтаан ылла.

— Бу оҕонньор эмиэ буолары-буолбаты эргитэн аҕала-аҕала, сымыйанан дойҕохтоон аҕай эрэр. Хаһан уоскуйар киһигиний? Сүгүн чэйбин иһэрт, -Өксүүтэ сөбүлээбэтэҕин биллэрэн оҕонньорун диэки кынчарыйан кэбистэ.

Сиидэрэ саҥата суох умса көрөн, буруйун билинэн, бэл, үүттээх чэйин чааскытыгар батары түһэн хаалбыкка дылы буолла. Өксүү саҥата суох таһырдьаны одуулаһа олордо. Арай көрдөҕүнэ, уулусса нөҥүө Багдарыыннар Киэсэлэрэ кэлэн олбуорун иһигэр сылыпыс гынан хаалла.

— Багдарыыннар уоллара бу хара сарсыарда хантан кэлэр оҕо буоллаҕай? Түүннэри сылдьар, бэрээдэгэ суох оҕо эбит дии, букатын, кырдьык даҕаны? Көр, билиҥҥэттэн табах тардар эбит ээ,-диэт, олоппоһуттан туран, Өксүү түннүккэ сыстан, таһырдьаны одуулаһан барда.

-Ким билэр дьэ, чахчы, кини дуо? Эчи, хараҥата да бэрт. Аныгы ыччаттар табахтыылларыттан киһи соһуйбат да үйэтэ кэллэ. Атыны, куһаҕаны эрэ гымматаллар, -Сиидэр ыкса түннүккэ чугаһаан кэлэн, Өксүүтүн кытта тэҥинэн таһырдьаны кыҥастаһа сатаата.

— Ийэтэ Агнесса тоҕо буойбата буолла? Үөрэнэр оҕо эбитэ дуу? Тугу-тугу гынан эрэллэрэ буолла, кырдьык, аныгы ыччаттар. Киһи да куттанар.

— Дьэ, кырдьык, хайдаҕа буолла. Оскуолалар билэн эрдэхтэрэ, үөрэнэрин-үөрэммэтин. Ааныскаҥ кыыһыттан тоокколоһон ыйыталаһаар эрэ,- Сиидэр соруктаах аҕайдык ситэ аһаабакка таҥнан, таһырдьа таҕыста. Өксүү түннүккэ турбутун курдук туран хаалла.

Сиидэр оҕонньор таһырдьа тахсан тура түстэ. Халлаан лаппа тымныйбыт. Онтон оҕонньор тута тэлгэһэтин хаарын күрдьэн барда. Салгыы хайыппыт маһын кыстаата, оһоҕун отунна. Сотору кэминэн Багдарыыннарга ким эрэ мас хайытар  тыаһын истээт, ыксыы-саарайа уулуссаҕа таҕыста. Көрбүтэ, Кеша мас хайыта сылдьар эбит.

— Хайа, дорообо, доҕор. Маскын хайытан эрэҕин дуу? Бэҕэһээ балтыҥ кыайбат эрээри мас сосуһа сатыы сылдьара ээ. Ыксаан мас кыстаан, оһоххутун оттубутум, -дии-дии Сиидэр оҕонньор уулуссаны туораан, уолга чугаһаан кэллэ.

— Ээ, дорообо, кырдьаҕас. Махтал оттубуккар. Мин бэҕэһээ оттуохтаах этим да, табаарыстарбар  сылдьан тардыллан хаалбытым.

— Бачча тымныыга оһоҕу умнуохха дылы туохха тардыллаҕын? — Сиидэр оҕонньор бэркиһээбиттии төбөтүн быһа илгиһиннэ.

Оҕонньор көрдөҕүнэ, уол эмиэ балтын курдук сырдык хааннаах эбит. Уһун сыыйыллаҕас, кырыылаах көнө муруннаах, сабыччы түспүт хойуу хаастаах, кыламаннаах, сып-сырдык күөхтүҥү харахтаах. Били, этэргэ дылы, Багдарыыннар хааннарын ханан да мэлдьэспэт гына, ырылхайдык көстө сылдьар, сахаттан эрэ ураты дьүһүннээх.

— Араас кыһалҕа элбэх буоллаҕа. Кэтс, Кеша диэммин,-диэт, уол дуоспуруннаах баҕайытык туттан, үтүлүгүн устан, илиитин Сиидэргэ утары уунна.

— Кэтс даа? Ол аата Киэсэ диэ? Мин Сиидэр Уйбаанабыспын,-оҕонньор Кеша оҕолуу нарын тарбахтарыгар элбэх баас-иис суола баарын, чэрдээх ытыһынан ыга тутан туран, ытырыктата көрдө. Хайдах эрэ “бу уол олоҕор арааһы да көрбүт быһыылаах” диэх курдук курус  санаа төбөтүгэр күлүм гына охсуллан ааста.

-Аа,  оттон сахалыы Киэсэ-Киэсэ. Табаарыстарым  Кэтс дииллэр, -уол хайдах эрэ мүчүк гынна.

-Хаһыс кылааска үөрэнэҕин?

-Онуска.

-Ээ, оттомноох сааскар кэлбит киһи эбиккин дии. Ийэҥ Агнесса баар дуо?-Сиидэр уол хас биирдии хамсаныытын кыраҕытык кэтии туран туоһуласта.

-Аа, баар-баар ийэм. Турбуттар этэ, уоттаахтар дии, -Кеша бэрт эйэҕэстик олбуорун аанын диэки ыйан кэбистэ.

Сиидэр оҕонньор сылдьыбыт сиринэн эрэллээхтик үктэнэн, Багдарыыннар тэлгэһэлэригэр киирэн кэллэ. Тэлгэһэ хаара номнуо күрдьүллүбүт, бэл, кыра күрдьүк оҕото баар буола охсубут.

“Тыый, бу уол хаарын күрдьүбүтэ тоҕо түргэнэй? Кыһалыннаҕына түргэн-тарҕан, үлэһит оҕо эбит ээ” диэн саныы-саныы, Сиидэр оҕонньор ыаллар ааннарын сэрэнэн тоҥсуйаат, “киир” диэн саҥаны истээт, иһирдьэ дьылыс гынан хаалла.

Арай дьиэҕэ киирбитэ, ыал ийэтэ Агнесса көхсүнэн буолан аһыыр остуолларыгар иистэнэ олорор. Аттыгар кыра Балбаарыска номнуо туран, таҥас кырадаһынынан оонньуу турар эбит.

-Оо, эһээ  кэллэ. Эбээҕэ саахар аҕаллыҥ дуу?-диэбитинэн кыыс  оҕонньорго утары сүүрэн кэлэн, атаҕыттан кууһа түстэ.

-Ээ, суох, тоойуом, букатын умнан кэбистим. Кэлэр сырыыга хайаан да аҕалыам, -диэт, кыыс чачархай баттаҕын Сиидэр Уйбаанабыс имэрийэн ылла.

-Үтүө сарсыарданан. Бу ыалгыт Сиидэр Уйбаанабыс диэн киһи киирдим. Билсэ таарыйа, баҕар, туох эмэ көмөҕө наадыйаргыт буолуо дуу диэммин.

-Суох, туох да көмө наадата суох, -Агнесса чочумча иистэнэрин ууратан, кэннин хайыһан, тымныытык Сиидэр оҕонньору баһыттан атаҕар дылы тонолуппакка көрөн ылла, нууччалыы тартаран саҥарда.

-Оттор маскыт бүппүт дии, мастыыр дьону билэбин, кэпсэтиэхпин сөп,-Сиидэр дьахтар кинини кытта сэлэһэр санаата суоҕун көрөн, тута тугу көмөлөһүөн сөбүн, биир тыынынан кутан кэбистэ.

-Бэйэбит да кэпсэтиэхпит, -дьахтар манан кэпсэтэн бүттүм диэбиттии, түҥнэри хайыста уонна салгыы массыынатын тирилэппитинэн, иистэнэн барда.

Сиидэр Уйбаанабыс хайдах эрэ манныгы эрэ көһүппэтэх буолан, тута мах бэрдэрэн хаалла. Онтон кыратык аан айаҕар тэпсэҥнээбитэ буолаат, төттөрү таһырда тахсан истэҕинэ, Балбаарыската аттыгар кэллэ уонна оҕонньору аллараттан көрөн, хантайан туран эрэ, сонун тэллэҕиттэн тарда-тарда:

-Эһээ, эбээҕэ саахарда аҕалаар,-диэтэ.

Оҕонньор сөбүлэһэн тоҥхоҥнуу-тоҥхоҥнуу, кырачаан Балбаарыска сайыспыт харахтарын өйдөөн көрөөт, төттөрү таһырдьа таҕыста. Агнесса тоҥкуруунуттан хайдах эрэ олус сонньуйда. Саатар, бэҕэһээ оһох оттубутугар да махтаныах эбит. “Чэ, бээ, туохха да наадыйбат ыалга оттон мин да тоҕо сыҥаланнахпыный” диэн саныы-саныы, Багдарыыннар олбуордарыттан таҕыста уонна уун-утары мас киллэрэн иһэр Киэсэҕэ  кэтиллэ түстэ.

-Хайа, Сиидэр Уйбаанабыс, бардыгыт дуо? Ийэм, кэпсэппэтэ дуу? Кыһаллыма, кини бэйэтин итинник киһи. Мээнэ дьону сөбүлээбэт, -диэт, уол маһын көтөхпүтүнэн дьиэтигэр сүүрэр- хаамар икки ардынан түргэн үлүгэрдик киирэн хаалла.

Сиидэр оҕонньор соһуччута бэрдиттэн хайдах эрэ аны ис-иһиттэн кыйаханыах санаата кэллэ. “Көр да маны, бу уол сиртэн быкпакка  сылдьан тыла абатын ээ.  Мээнэ киһи диэн ити миигин этэр дуу? Дьоҥҥо көмөлөһөн абыран. Олох да бүтэр уһугар махтаныахтарын оннугар араастаан тыллаһаллар. Дьэ бээ, бэйиккэй, оттон олорон эриҥ. Аата, туораттан тоҕо да кыттыстахпыный”. Итинник саныы-саныы, Багдарыыннар олбуордарын аанын тыастаахтык хайа быраҕаат,  уулуссаҕа тахсан бара турда.

Оҕонньор уулуссатын туораан истэҕинэ,  хаар өссө эбии хойдон, Сиидэр Уйбаанабыс сирэйин-хараҕын бүтүннүү саба бүрүйэн, биир кэм көөчүктэнэ оонньообуттуу,  өлгөмнүк түһэн барда. Оҕонньор абарбыт санаатыгар, бэл, тунал маҥан хаар хас биирдии кыырпаҕа, аанньа ахтыбатахтыы, кинини элэктииргэ дылы.

***

Сарсыҥҥытыгар Сиидэр оҕонньор таһырдьа уулуссаҕа тахсан, олбуор иннинээҕи хаарын күрдьэ сырытта Арай, утары Багдарыыннар олбуордарыттан Кеша  таҕыста уонна чуо-бааччы оҕонньорго сүүрэн кэллэ:

-Сиидэр Уйбаанабыс, дорообо, биир кэпсэтии баар эбит,- уол хайдах эрэ сирэйэ-хараҕа бэркэ ыксаабыт, уолуйбут көрүҥнээх.

-Уопсайынан биһиги, кырдьык, мас ылар харчыбыт суох ээ. Ийэм ону дьонтон көмө көрдүүрүн олох сөбүлээбэт. Бэҕэһээ эһиги ийэбэр көмөлөһүөххүтүн сөп курдук эппит үһүгүт дии. Туох…кыаллар буоллаҕына, оччотугар мас ыларбытыгар уон тыһыынчата иэстээн кулу. Ийэбит хамнаһа кэллэ да биэриэхпит,-диэн баран уол ааттаспыттыы, сып-сырдыгынан унаарыччы көрөн кэбистэ.

Бэҕэһээ аҕай өһүргэнэн, букатын ииппэт-аһаппат буолбут Сиидэр оҕонньор, син да көмөлөһөр баҕата баһыйан, уолу көрөөт:

-Ээ, сөп-сөп, биэрэбин буоллаҕа. Ол гынан баран эһиги да уһаппакка-кэҥэппэккэ иэскитин төнүннэрэ охсооруҥ. Биэнсийэбиттэн кыра уурунуу харчылаахпын, билигин начаас таһаарыам, -диэтэ да, бэркэ сэргэхсийбит көрүҥнээх, соруктаах аҕайдык  диэтигэр киирэн хаалла.

Сотору кэминэн, дьиэтиттэн тахсан,  бэркэ кичэйэн суулаабыт харчытын, уулуссаҕа кинини кэтэһэн турар Кешаҕа аҕалан, илиитигэр туттаран кэбистэ.

-Чэ, тоойуом, дьоҥҥун тоҥорума. Кураанах мас атыылыыр дьону билэр инигит. Ити Баһырхай Байбаллаах билигин маска сылдьаллар. Төлөпүөннэрэ баар дуо? Сиидэр Луукунтан диэтэххэ, быһалыы да киллэриэхтэрэ. Биитэр мин эрийэбин дуу, кэпсэтиэхпин сөп?-Сиидэр оҕонньор субу киллэртэриэх курдук өрүкүйэ былаастаан саҥаран барда.

-Сиидэр Уйбаанабыс, махтал мааныта. Харчыгын хайаан да төнүннэриэхпит. Ол гынан баран ийэм дьонтон харчы иэс ыларбытын олох сөбүлээбэт. Бу эн биһиги кистэлэҥмит буоллун. Ийэбэр этээйэҕин. Мин  дьоҥҥо көмөлөһөн, үлэлээн ыллым диэҕим. Харчыга мас хайытааччыбын. Ити дьон төлөпүөннэрэ баар. Эрийиэм бэйэм. Ээ, суох, бара сылдьар эбиппин билигин. Чугастар дии, -диэт, Кеша холустук харчыны сып-сап сиэбигэр угунна уонна дьиктитик туора-маара көрүүлэнэ-көрүүлэнэ, “чэ” диэт, оҕонньорго ытыһын ыга тутаат, киэҥ-киэҥник хардыылаабытынан суол устун бара турда.

Сиидэр оҕонньор уолун түргэн быһаарыныытыттан, туох эрэ диэх курдук буолан иһэн, ах баран хаалла уонна  кэнниттэн батыһыннара ыраатыар дылы таах мээнэ көрөн турда. “Оскуола оҕото диэтэххэ, сытыы уол эбит. Ийэтигэр биэрбэккэ тугу эрэ сыыстардым быһыылаах” дии санаата.

Онтон чочумча тура түһэн баран, Сиидэр оҕонньор дьиэтигэр киирдэ. Өксүүтүгэр харчы туһунан биир да тылы быктарбата. Хата, кэргэнэ харчы ааҕыытыгар чуолкайа суох буолан, куруук оҕонньоругар туттаран “абырыыр”. Онон биэнсийэлэрэ кэллэр эрэ кыра-кыралаан уурунан иһэллэр. Барыта былыргылыы. Сыттык анныгар, хаһыакка, онтон өрбөххө суулаан. Онно төһө харчы баарын Сиидэр Уйбаанабыс бэйэтэ эрэ билэр. Ол эрээри харчыларыттан тоҕо, туохха мунньалларын оҕонньордоох эмээхсин билбэттэр. Соҕотох кыыстара Сибиэтэ куоракка олорор. Кинилэр харчыларыгар букатын да наадыйбат киһи. Улахан балыыһа муҥур хотуна буолан дьонун кытта кэпсэтэрэ, дойдутугар кэлэрэ  да ахсааннаах. Оҕолоро да эбэлээх эһэлэригэр тахсыбаттар, кырдьаҕастар да куоракка мээнэ киирбэттэр, быһатын эттэххэ, сылдьыспаттар. Ол биир сүрүн төрүөтүнэн, оҕонньордоох эмээхсин кыыстарын иннигэр  тугунан да төлөммөт улахан аньыылаахтара буолар. Ону санаатахтарына Сиидэрдээх Өксүү букатын утуйар  ууларын, аһыыр астарын да умналлар. Куруук нүөлүйэн кэлэр сүрэх бааһын  хаттаан, халтай харах уутунан сууннарыахтарын баҕарбаттар. Хайдах гынан, кыыстарын иннигэр бу ыар буруйдарыттан төлөрүйэллэрин билбэттэр. Ол иһин оҕолоро кэлбэттэригэр-барбаттарыгар улахаммыт кыһаммат курдук тутталлар.  Кырдьык, онтон ордук тугу да гынар кыахтара суохха дылы.

***

Сиидэр оҕонньор нэдиэлэ курдук күнүн ахсын Багдарыыннарыгар мас кэлэрин кэтэһэ сатаата. Көрдөҕүнэ, хаар да анныгар сытар мастара имири эһиннэ. Санаата буолбакка, Баһырхай Байбалга бэйэтэ эрийэн хачыгыратта.

-Баһылай, дорообо. Бу Сиидэр Луукуммун, биллиҥ дуо?

-Ээ, билэн бөҕө буоллаҕа убайбын. Хайаан билиэм суоҕай? Хайа, Сиидэр бэлиэр маһыҥ бүтэн эрэр дуо?-киһитэ утары ыйытар киһи буолла.

-Ээ, суох, доҕор. Манныкка тиийдим ээ. Эйиэхэ үнүр алта-сэттэ хонуктааҕыта, өрөбүл күн Багдарыыннар сиэннэрэ уол мас сакаастаспыта дии. Мастара олох бүттэ ээ. Ол иһин ыксааммын, хаһан аҕаларгытын билээри эрийдим.

-Ханнык уол. Олох өйдөөбөтүм. Ким да кэлэ сылдьыбатаҕа. Тугу эрэ бутуйаҕын ээ, Сиидэр Уйбаанабыс.

-Суох-суох, барбыта дии уол,  Киэсэ диэн ааттаах. Бу күһүн көһөн кэлбит Багдарыын Агнесса уола.

-Багдарыыннар да? Суох, ким да кэлбэтэҕэ ээ. Оннук дьон эрийбэтэҕэ даҕаны, -Баһырхай Байбал кыккыраччы мэлдьэһэр эрэ киһи буолла.

-Хайдах баҕайытай? Чэ сөп, Байбал. Бэйэбит быһааарсыахпыт, -диэт, оҕонньор төлөпүөнүн арааран кэбистэ.

Бэрт ыксалынан таһырдьа таҕыста, тута Багдарыыннарга киириэх курдук буолан  иһэн, ааннара таһыттан маһынан баттатыылаааҕын көрөн тохтоон хаалла. Түннүктэрин көрбүтэ, дьиэлэрэ уоттаах эбит. “Пахай, эмээхсиннэрин соҕотохтуу хатаан баран, барбыт буоллахтара дуу, Балбаарыскаларын оттон, ханна гыннахтарай?”дии санаат, оҕонньор олбуор иһин эргиччи көрө турда. Онтон эмискэ, “арба, кыыс саахар көрдүүр этэ дии” диэт, төттөрү тэлгэһэтигэр төнүннэ.

-Өксүү, биһиэхэ куһуок саахар баара дии?-диэн үөгүлээбитинэн дьиэтигэр көтөн түстэ.

-һуу, бу оҕонньор, тэһэ баран түһэҥҥин? Туох саахарын көрдүүгүн. Саҥа нуктуох курдук буолан истэхпинэ, киһи сүрэҕин хайыта сыста ээ, -Өксүүтэ хоһуттон мөҕүттүбүтүнэн тахсан кэллэ.

-Саахар, саахар наада диибин ээ. Били былыргы куһуох саахар. Хантан эрэ, ким эрэ аҕалла дии-дии үнүр киһиргээн күппээрдэ, Биэрэҕин күндүлүү аҕай олороруҥ дии. Ити ыалбыт кыыс Балбаарыска киирдэҕим аайы  саахар көрдүүр.

-Өссө диэ. Күппээрдэр ээ, саатар эрэ, киһиргээбит буоллахпыный?  Кыыһыртаххына олох да биэриэм  суоҕа ээ. Кэмпиэт, сакалаат көрдүүр ини ол аныгы оҕо. Хайдах саахар көрдүөй? —  Өксүү күлэ-күлэ оҕонньорун диэки  дьиктиргээбиттии өттүк баттанан, утары көрөн турда.

-Эппитим дии, түөһэйэн хаалбыт эбэлээхтэр диэн, ол эбэлэрэ куруук саахар көрдүүр. Ол иһин сиэнэ кыыс миигиттэн эмиэ саахар көрдүүр.

-Аата, муодатын. Чэ сөп-сөп. Биир-икки куһуогу биэриэм. Саахарынан тутайыам буоллаҕай, -диэт, эмээхсин ыскаабар тиийэн тугу эрэ суулааҕы хачыгыратта. Онтон икки куһуогу чараас кумааҕыга суулаан баран, оҕонньоругар аҕалан, сонун сиэбигэр куду аста.

-Мэ, түһэрэн кэбиһээйэххиний. Бэйэтэ да уонча эрэ куһуок баар. Краснодартан аҕалбыта Ааныскам, бу сайын.

-Чэ, бэрт. Ол иһин. Чыычааҕым сыыһа куруук маннык ыллам-дьэллэм майгыгын олус да сөбүлүүбүн. Кэл эрэ, оройгун тоһуй,- Сиидэр оҕонньор саахарын тутан көрөөт,  Өксүүтүн  бэйэтигэр тардан ылан, оройуттан  сыллаан ылла.

-Бу оҕонньор, акаары эмээхсинин таах көрдөрбүтүнэн албынныыр. Чэ-чэ, бар, -Өксүү оҕонньорун маннык майгытын олус үчүгэйдик билэрэ бэрт буолан, күлэ-күлэ сапсыйан кэбиһээт, хоһугар төттөрү киирэн хаалла.

Сиидэр оҕонньор сиэбигэр икки куһуок саахардаах, бу сырыыга ылардаах-бэрсэрдээх киһи быһыытынан, чиҥ-чиҥник үктэнэн, дьиэтиттэн тута Багдарыыннарыгар киириэх курдук буолан иһэн, аара уулуссаҕа Агнессаны көрсө түстэ.

-Агнесса, дорообо. Хайа, туох кэпсиэ?-диэн Сиидэр Уйбаанабыс утары ыйыта тоһуйда.

-Дорообо. Туох да суох. Эһиэхэ туох наада?-Агнесса тимир-тамыр курдук оҕонньортон сирэйин утары көрбөккө туран, тоҥуйдук утары ыйытта.

-Ээ, туох наадата кэлиэй? Арай бу маскыт бүппүт дии. Уолуҥ үнүр аҕалтарыахпыт диэбитэ миэхэ, -Сиидэр мулук-халык тутта-тутта, бүтэн эрэр мас оннун көрбүтэ буолла.

— Сотору аҕалаллар,-кэпсэтии бүттэ диэбиттии, Агнесса түҥнэри хайыста да, олбуоругар киирэн хаалла.

“Ол аата Киэсэ ийэтигэр биэрдэҕэ харчытын. Ону мин, хата, уолун арааска күтүрүү турдаҕым” дии санаат, Сиидэр оҕонньор хайдах эрэ бэйэтиттэн бэйэтэ сааппыкка дылы буолла. Ол эрээри өйүн хайа эрэ муннугар Сиидэр Уйбаанабыс саарбаҕалыыр санаата тэҥинэн кымаахтыы сылдьарыттан, сүрэҕэ нүөлүйбэхтээн ылла.

***

Күн-дьыл хотоҕостуу субуллан, аастар ааһан истэ. Биир үтүө күн Багдарыыннар кэтэһиилээх мастара дьэ тиэллэн кэллэ. Ону көрөн, Сиидэр оҕонньор бэйэтигэр мас киирбитинээҕэр ордук үөрдэ. Хаста да ыалларыгар киирээри гынан иһэн, тохтоото. Ол да буоллар күнү мэлдьи хараҕа кинилэртэн арахпакка, Өксүүтүттэн хаста да мөҕүлүннэ.

Сиидэр оҕонньор санаатыгар Багдарыыннартан иэс харчытын кэтэһэр да, дьоно тоҕо эрэ биллибэттэр.

Мас киирбитин сарсыныгар Сиидэр Уйбаанабыс уулуссаҕа уун-утары Кешаны көрсө түстэ. Киһитэ оҕонньору көрбөтөх курдук, умса туттан баран ааһа көтүөх курдук буолла.

-Хайа, Киэсэ, дорообо. Били иэскин хаһан төнүннэрэҕин?-Сиидэр Уйбаанабыс уолу сонун сиэҕиттэн харбаан ылла.

-Эс, туох харчытын? Хайдах буоллугут? – уол соһуйан кип-киэҥинэн сандаарыччы көрөн кэбистэ.

-Ха…хайдах, туох даа?-Сиидэр истибитин итэҕэйэминэ, улаханнык бөтө бэрдэрдэ.

-Хайдах эрэ буолбуккун кырдьаҕас, түөһэйээри гыммыккын дуу, тугуй?-диэт, уол оҕонньор тутан турбут сиэҕин төлө тардаат, сүүрэр-хаамар икки ардынан  дьиэтин диэки бара турда.

Сиидэр Уйбаанабыс эмискэ икки хараҕын үүтэ көстүбэт буолуор диэри ыгыччы кыыһырбытын, бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Кешаны кэнниттэн батыста. Кыаҕа баарынан содьороҥ атаҕынан эккирэтэн барда. Уола кэннин хайыһан көрдө,  онтон күлэ-күлэ бэрт түргэнник олбуорун иһигэр сылыпыс гынан хаалла. Күүлэтигэр киирээт, аанын тыастаахтык талыр гына хатаан кэбистэ.

Оҕонньор биир кэм таныытынан тыынан,  сүүрэн кэлэн күүлэ аанын балачча өр дибдийэн көрдө. Ыксаан дьиэни тула хаста да эргийэ хаамта, түннүктэри кэрийэ сылдьан өҥөйө сатаата. Арай куукуна түннүгэр кэлбитэ, Балбаарыска олоппоско ыттан баран кинини уун-утары көрөн турар эбит.

-Балбаарыска, ааҥҥытын арыйыҥ!-дии-дии өрүһүлтэ көрдүүрдүү, Сиидэр оҕонньор  хаста да улаханнык хаһыытаан көрдө. Балбаарыска дьиэ иһигэр кимниин эрэ кэпсэтэр, эмиэ эргиллэн, оҕонньору көрөр, мичээрдиир, далбаатыыр, обуйук уоһунан тугу эрэ этэ сатыыр.

Балбаарыскаттан туох да туһа тахсыбатын билэн уонна кырачаан киһи эйэҕэс мичээрин көрөн, Сиидэр Уйбаанабыс арыый уоскуйа быһыытыйда. Кыратык тура түһэн баран, дьиэтигэр төнүннэ.

Киэһэ аһылыкка Өксүүтүгэр харчы туһунан кэпсээри гынан баран, тылын быһа ытыран кэбистэ. Арба даҕаны, акаарытык быһыыламмытын биллэҕинэ,  бу сааһы быһа сирэй-харах анньыа, аны бэйэтэ онтон  сылтаан ол-бу буола сылдьыа дии санаан, тохтоон хаалла.

***

Биир кыһыҥҥы тымныы күн сарсыардатыгар Сиидэр Уйбаанабыс оһоҕун оттон баран, идэтинэн, таһырдьа маһын хайыта сырытта. Эмискэ олбуор айаҕар чэпчэки атах тыаһа тотугурайан кэллэ. Ыарахан ааны арыйаары кып-кыра илиилэр мадьыктаһан бардылар. Бу ким буоларын оҕонньор тута биллэ. Сып-сап тиийэн аанын аспыта, сонун нэлэкэйдэммит, баайыы бэргэһэтин ханньаччы, этрбэһин дуомун туора-маары кэппит бэркэ ыксаабыт көрүҥнээх Балбаарыската турар эбит:

-Эһээ, эһээ, эбээ өөх гынаары гынна. Саахар көрдүүр, ытыыр,-диэн соһутта.

“Тыый” диэбитинэн Сиидэр оҕонньор кыыһын сиэппитинэн Багдарыыннарга сүүрдэ. Арай киирбитэ, эмээхсин энэлгэнэ ырааппыт.

-Хайаа, баабыска, туох буоллуҥ, тоҕо ытыыгын?-дии-дии оҕонньор эмээхсин хоһугар көтөн түстэ.

-Сахар,  сахар,-дии-дии эмиэ бэркэ куттаммыт харахтарынан туора-маара көрө-көрө, уҥуох-тирии ытыһынан сирэйин саба тутунна.

-Ити, көр, эһээ. Эбээ эмиэ саахар көрдүүр. Кини ытыыр дии. Мин наһаа куттанным,- Балбаарыска оҕонньор ытыһын ыга  тутта.

-Ийэҥ ханна барда, Балбаарыска?-Сиидэр кыыһы аһынан, ыксары бэйэтигэр тарта.

-Бачча кыра киһи бу түөһэйэн хаалбыт эмээхсини көрө олордоҕо. Сүрдээх да баҕайы, -диэбитинэн Сиидэр Уйбаанабыс кыыһы көтөҕөн ылла.

-Ийэм убаайы кытта оскуолаҕа барбыта. Кини эмиэ ытаабыта,-Балбаарыска улахан киһилии дириҥник үөһэ тыынна.

-Биһиэхэ тахсаҕын дуо? Эбээ Өксүү эйигин аһатыа. Биһиэхэ сакалаат, кэмпиэт, бэчиэнньэ бөҕө баар. Өссө бэрэски баар,-дии-дии Сиидэр  Балбаарысканы төбөтүн оройуттан сыллаан ылла.

-Уой,-диэн быыкаа тиистэрэ ытыгыраан, Балбаарыска үөрэн икки ытыһын таһынна. Онтон тугу эрэ толкуйдаан, ах баран хаалла.

-Суох, мин барбаппын. Эбээ хайдах соҕотох хаалыай, эмиэ ытыа дии, -диэтэ.

-Арба даҕаны, оҕом сыыһа, оҕоһут оҕо этиҥ дуу, букатын да умнан кэбистим дии. Арба, эһээ Сиидэр Балбаарыска көрдүүр саахарын аҕалбыта ээ, -диэн баран  оҕонньор сонун сиэбиттэн суулаах саахардарын ороон таһаарда.

-Саахар да, ханна баарый саахар?-Балбаарыска үөрэн чаҕылыйа түһээт, икки куһуох саахары суутуттан арааран ытыһыгар бобо тутта. Онтон Сиидэртэн түһэн, эбэтигэр сүүрэн тиийдэ.

-Эбээ, көр, эһээ эйиэхэ саахар аҕалбыт. Мэ, -диэт биир саахары эмээхсиҥҥэ уунна. Эмээхсин соһуйан, чөҥөрө курдук уолбут харахтарынан муус-маҥан саахары ылан эргим-ургум тутан көрдө. Сыттаата, салаан көрдө уонна туохтан эрэ куттаммыт курдук, дук-дах тутта-тутта, такыр тарбахтарынан саахарын ылан, сыттыгын анныгар уган кэбистэ.

-Эбээ, уонна ытаама сөп. Саахарыҥ баар буолла. Бүттэҕинэ эһээ эмиэ аҕалыа. Дии, эһээ,-диэн баран Балбаарыска кэннин хайыһан, Сиидэр Уйбаанабыс диэки кип-киэҥинэн, эрэммиттии көрөн кэбистэ.

-Аҕалан. Аҕалан бөҕө буоллаҕа. Саахары баҕас булар оҕонньорбун,-Сиидэр үөрэн сэгэс гына түстэ.

Арай ити икки ардыгар күүлэҕэ дьон киирэр тыаһа, ону кытта ким эрэ улаханнык мөҕүттэр саҥата иһилиннэ.

-Уой, ийээ уонна убаай кэллэ быһыылаах, -диэбитинэн Балбаарыска аан диэки сүүрдэ.

-Бу сааты, хаһан өйдөнөҕүн  уонна ити иэскин төрөппүттэргэ барытын хайдах төлөһөбүн?-диэн Агнесса ытамньыйа-ытамньыйа уолунаан дьиэлэригэр киирэн кэллилэр.

-Ийээ, эһээ Сиидэр баар. Эбээ ытаабыта аҕай, ол иһин куттанаммын эһээни ыҥырбытым. Кыыһырыма, сөп, -диэн быыкаа киһи тута хайын охсунан ийэтин иннигэр буруйдаах киһи быһыытынан, хааһын үс муннуктуу түрдэһиннэрэн, ааттаспыттыы көрөн кэбистэ.

-Хайа, эмиэ Сиидэр Уйбаанабыс кэлбит. Эһиги уопсайынан, дьон дьиэтигэр хайдах ыйытыыта суох киир да киир буолаҕыт? Хаста киирдиҥ?  Үҥсүөххэ наада буолла быһыылаах,- Кеша оҕонньору көрөөт, олох хаһааҥҥы эрэ өстөөҕүн көрбүт курдук туттубутунан,  сонун устан барда.

-Хайдах? Бу уол тугу-тугу туойар?-Сиидэр соһуйан, улаханнык саҥа аллайда.

-Оттон биһиги суохпутуна дьиэҕэ киирэн тугу гынаҕыт? Кыра кыыһы кытта. Үнүр түннүгүнэн тоҥсуйа-тоҥсуйа “Балбаарыска, ааҥҥын арый” дииргин мин илэ харахпынан көрбүтүм. Ону, хата, видеоҕа устубутун, манна баар. Төлөпүөммэр. Наада буоллаҕына полицияҕа да көрдөрүөм. Итинтикэн куһаҕан ыстатыйа ээ, кырдьаҕас. Билэр инигин? -Кеша кыайбыт-хоппут курдук туттан, сатамньыта суох ымах гынаат, күлбүтэ буолла.

-Бүт эрэ, Киэсик, мээнэ-мээнэ, араастан тыллаһан. Сиидэр Уйбаанабыс, кырдьык, тахсыҥ. Уопсайынан, уонна киирэн-тахсан бүтүҥ биһиэхэ. Бэйэбит кыһалҕабытын бэйэбит быһаарыахпыт. Көмөлөһө сатыыргытын өйдүүбүт даҕаны, маннык суохпутуна сылдьаргыт табыллыбат,-диэт, Агнесса оҕонньорго тахсар аан диэки кэҕис гынна.

-Нохоо, оттон харчыбын хаһан төнүннэрэҕин? Мас ылыах буолан ылбыт уон тыһыынчабын?-ыксаан, ыгылыйан Сиидэр оҕонньор хайдах эрэ кэһиэхтээн саҥарбытыттан бэйэтэ да соһуйда.

-Киэсик! Ханнык харчыны? Айуу айа,  ол иһин сэрэйбит сэрэх. Ол иһин даҕаны! Өссө  кырдьаҕас киһини албыннаатыҥ дуо?! Бииртэн биир. Саатар, киһини аһыммаккын!-дии-дии, Агнесса чугас олоппоско лах гына олоро түһээт,  эмискэччи ытаан тоҕо барда.

-Туох аньыым-харам иһин, Киэсик, эн манныккыный? Туох иһин?! Харчытын биэримээри дьаабыланаҕын ити, сааппат сирэй! Ол аайы миигин албыннаабатыҥ буолуо. Өйдөөҕүмсүйэ, онон манан киирэ-тахса олорбуккун үчүгэй аҕайдык бэйэҕин ханна эрэ симпит киһи. Суут-сокуон баар сиригэр,-дьахтар саҥа таһааран, энэлийэн ытыы-ытыы. хоһугар киирэн хаалла. Ытыырын быыһыгар ыскаабын арыйан тугу эрэ хаһан, хачыгыратан барда.

Сиидэр туох диэн билбэккэ, саҥата суох сонун тимэхтэннэ, бэргэһэтин кэттэ. Кеша син киһи эрэ буоллар, хайдах эрэ кыбыстыбытыы, дьыбааныгар төлөпүөнүн тутан, умса түһэн олордо. Балбаарыска бу кэмҥэ эбэтин хоһун аанын айаҕар быыкаа тарбахтарын мускуйбута буола туран, эмискэ туохха эрэ тэһэ астарбыттыы:

-Эһээ Сиидэр үчүгэй! Эһээ үчүгэй-үчүгэй диибин дии!- дии-дии сүүрэн кэлэн, умса көрөн олорор убайын санныга оҕуста.

Биирэ соһуйан ходьох гына түстэ уонна саҥата суох балтын бэйэтигэр ыксары кууһан ылла.

Бу бириэмэҕэ Сиидэр оҕонньор тахсар аан диэки чугаһаан истэҕинэ, Агнесса хоһуттан тахсан:

-Бу биэс эрэ тыһыынчалаахпын, сорҕотун Саҥа дьыл кэннэ биэриэм. Уолум итинник быһыыламмытын бырастыы гыныҥ. Куһаҕаннык ииттэҕим, -диэт, хараҕын уутун туора хаһыйан кэбиһээт, харчытын оҕонньорго туттарда.

-Дьэ буоллаҕа. Кырдьар сааспар тиийэн арааһы истэн, онно-манна, куһаҕаҥҥа балыллан эрдэҕим. Истибиппэр сааттым. Аныгы оҕолор  көмөлөспүтүҥ оннугар көмөллөр эбит, -Сиидэр кэлэйэн киэр хайыста уонна салгыы биир биэс тыла суох тахсан баран хаалла.

***

Кеша маннык быһыыламмытыттан Сиидэр оҕонньор улаханнык хомойдо даҕаны, кэлэйдэ даҕаны. Аны Багдарыыннартан букатын тэйиччи  сылдьар санааланна. Итинник кэрээнэ суох, бас-баттах уол кырдьаҕас киһини ханна тириэрдиэ биллибэтин дьэҥкэтик өйдөөтө.

Арай биир күн Сиидэр Уйбаанабыс чугас маҕаһыынтан килиэп ылан төннөн истэҕинэ, хас да оскуола оҕото Багдарыыннар дьиэлэрин таһыгар тураллар эбит.

Оҕонньор уулусса нөҥүө:

-Хайа, оҕолоор, манна тугу гына тураҕыт?-диэн улаханнык үөгүлээн ыйытта.

-Ээ, биһиги таах кэпсэтэ турабыт, -диэн баран биир кыра уол түҥнэри хайыһан кэбистэ. Улахан уолаттар оҕонньору букатын да истибэтэх курдук тутуннулар, бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэппитэ буола турдулар.

Сиидэр Уйбаанабыс туох да диэн билиминэ, саҥата суох дьиэтигэр киирэн хаалла. Хайаларын оҕолоро буоларын быһаара сатаата да, биир да оҕону бу диэни билбэтэ. Дьиэтигэр киирэн сып-сап сыгынньахтана охсоот,  куукунатыгар киирэн, тута түннүккэ хатанна.

Билиитэҕэ ас астыы турар Өксүүтэ кэннин эргиллэн, соһуйан ходьох гына түстэ:

-Тыый, бу оҕонньор туох буоллуҥ? Кими кэтиигин, тугу көрдүҥ?-диэн соһуйа былаастаан ыйытта.

-Бээ-бээ, айдаарыма. Багдарыыннары көрөбүн. Оҕо бөҕө мустубут. Уолу хайаары эрэ гыннылар быһыылаах.

-Хайа уолу? Киэсэни дуо? Хайдах ол?-диэн аны Өксүүтэ кэлэн түннүккэ сыстан, оҕонньорун кытта таһырдьаны одууласпытынан барда.

Арай көрдөхтөрүнэ, Киэсэлэрэ дук-дах тутта-тутта олбуорун иһиттэн тахсан кэллэ, ону кытта хас да улахан уол киниэхэ утары ынан тиийдилэр. Эмискэ туох эрэ диэн улаханнык кыыһырсар, хаһыытаһар саҥаларын кытта, Киэсэни биир уол түҥнэри саайан түһэрдэ.

-Тыый, оҕону сиэтилэр!-диэн Өксүү хатаннык хаһыырарын кытта, Сиидэр оҕонньор   биирдэ таһырдьа баар буолан хаалла.

Ыраахтан аҥардас таапачкалаах эрэ уулусса нөҥүөттэн хаһыытаабытынан, халтарыйан охто сыһа-сыһа сүүрэн истэҕинэ, төгүрүһэн турар уолаттар Кешааҕа туох эрэ диэн хаһыытаан, саанан баран, үрүө-тараа сырсан хааллылар.

Сиргэ охто сытар уолга оҕонньор сүүрэн тиийбитэ, Кеша ыт оҕотун курдук түүрүллүөҕүнэн түүрүллэн баран, сытар эбит. Муннун тоҕо охсон кэбиспиттэрэ, тулата бүтүннүү хаан буолбут.

-Киэсэ, тур-тур, хайдаххыный?-дии-дии Сиидэр Уйбаанабыс сүүрэн кэлэн, уолу туруора сатаата.

-Барыҥ-барыҥ! Миэхэ ким да көмөтө наадата суох!-диэт, Кеша оҕонньор илиитин туора хаһыйан кэбистэ, хааннааҕынан силлээтэ уонна муннун сонун сиэҕинэн сотто-сотто туран кэллэ.

-Хайдах оттон, тоҕо оҕустулар, бу айылаах?-дии-дии Сиидэр оҕонньор уолу харытыттан харбаан, хааннаах сирэйин супту одуулаан турда.

-Ону билэр эһиэхэ наадата суох.Тоҕо да биһиги олохпутугар орооһоҕут? Тугу эрэ сатаан быһаарар курдук. Барыҥ, сүтэн хаалыҥ! — Кеша хааннааҕынан силлии-силии, Сиидэр оҕонньор тутан турар илиитин илгэн кэбистэ.

Оҕонньор хаста да уол кэнниттэн батыһан киириэх курдук буолан иһэн, биир сиргэ хам хараллан, тохтоон хаалла. Онтон олус күүскэ ытырдан тоҕо барда. Кыратык тура түһэн баран, Сиидэр Уйбаанабыс дьиэтигэр төнүннэ.

Саҥа тэлгэһэтигэр киирэн истэҕинэ, Өксүүтэ утары тахсан кэллэ.

-Хайа, уолбутун тоҕо оҕустулар? Туох буолбуттарый?-диэн бэркэ ыксаабыт куолаһынан ыйытта.

-Ким билэр? Этэн өллөҕөй ити уол, биһиэхэ ону,-Сиидэр Уйбаанабыс салгыы туох да диэбэккэ, дьиэтин диэки ааһа турда.

-Бээ, Ааныспыттан ыйыталаһыам этэ. Туох буолбут оҕолоруй? Киэсэ да бэйэтэ киирэн биэрдэ ини? Көнөтүнэн сылдьыбат оҕо быһыылаах,-диэн баран  Өксүү Багдарыыннар олбуордарын өссө түгүл кыҥастаһан көрдө. Онтон “ыччаа, халлааммыт дьэ тымныйан бытарыппыт ээ” диэт, оҕонньорун кэнниттэн дьиэтигэр киирэн хаалла.

***

Бу күнтэн бэттэх Сиидэр оҕонньор Багдарыыннарга тахса сылдьыбата. Хам-түм түннүгүнэн Агнессалаах Кеша баралларын-кэлэллэрин көрөр. Уулуссаҕа биирдэ да сирэй көрсө илик. Саҥа дьыл саҕана арай Өксүүтэ Ааныстааҕыттан сонуннаах кэллэ. Оскуолалар Киэсэни табах тардарын, арыгы иһэн тутуллубутун, аны кыра оҕолору түүрэйдээн харчы көрдүүрүн билэн, улаханнык дьүүллээбиттэр, учуокка туруорбуттар үһү. Ол да буоллар уол араастаан матыыптанан сүгүн-саҕын үөрэммэт, үөрэҕин көтүтэр эбит. Балбаарыска да, ол түөһэйбит эбэлэрин да туһунан туох да сурах-садьык суох. Арааһа, дьиэлэригэр хааллан олороохтоотохторо. Аны туран Агнессабыт күүлэй соҕус олохтоох дьахтар быһыылаах диэн хоп-сип дэриэбинэни толорбута ырааппыт. Багдарыын Агнесса сотору-сотору  куоракка киирэн тахсар үһү, оҕолор бэйэлэрэ эрэ олороллор эбит. Ону, биллэн турар, биир дьиэттэн ырааппат Сиидэрдээх Өксүү саҥа истэн улаханнык соһуйдулар.

Сиидэр Уйбаанабыс эмиэ Багдарыыннар дьиэлэриттэн хараҕа арахпат буолан барда. Оһохторун буруотун кыраҕытык кэтиир. Киэсэ маһын кыстыыр, оһоҕун оттор. Ол эрээри ыаллар олус чуумпулар. Ким да кэлбэт-барбат. Агнесса кэлин олох көстүбэт буолан хаалла.

“Күүлэй дьахтар эбитэ буоллар, син биллээ эбитэ ини. Баҕар, куоракка киһилээҕэ буолуо” диэн Сиидэрдээх Өксүү күнү мэлдьи чэйдии олорон, Агнесса куоракка киирэн тугу гынарын быһаара сатыыллар.

Биир киэһэ эмиэ оҕонньордоох эмээхсин буолары-буолбаты сэлэһэ олордохторуна, эмискэ ааннарын тоҥсуйан ким эрэ тыаһа суох киирэн кэллэ.

-Дорооболоруҥ,-диэн эдэр киһи бүтэҥи саҥатын истээт, Сиидэр ойон туран өҥөс гынна. Көрбүтэ, аан таһыгар Киэсэ Багдарыын турар эбит.

-Хайаа, бу уол, туохха наадыйдыҥ?-диэн Сиидэр дьаархана соҕус  ыйыта тоһуйда.

-Эбэбит куһаҕан буолан хаалла. Ийэм ону эһигини ыҥырар. Сахалыы сиэри-туому үчүгэйдик билбэппит, сүбэ-ама буоллуннар диэтэ, — Кеша бэркэ буруйдаммыт курдук умса көрөн, Сиидэр Уйбаанабыстан хараҕын куоттара сатыы турда. Били ааспыкка киэбирбит уоҕа-кылаана ханан да суохха дылы.

-Оо, бу иэдээни. Сөп-сөп. Сип-сибилигин тахсыахпыт. Өксүү, эн эмиэ тахсыс. Көмө наада буолуо,-  Сиидэр Уйбаанабыс таҥнан хачыгырайбытынан барда.

-Тахсан буоллаҕа. Ама, -Өксүү тута хомунан, тахсарга бэлэмин биллэрэн, оҕонньорун иннинэ тахсар ааҥҥа бастакынан баар буола түстэ.

Кырдьаҕастар иккиэн батысыһан, уолларын кэнниттэн аргыый аҕай хааман, Багдарыыннарын дьиэлэригэр тиийэн кэллилэр.

***

Өлбүттээҕи тиһэх суолугар атаара Багдарыыннарга биир да киһи кэлбэтэх эбит. Эмиэ даҕаны, хантан эрэ кэлбит, билбэт кырдьаҕас эмээхсиннэрэ өлбүтүгэр дьон туох санааттан  кэлиэҕэй?

Чахчыта, эмээхсиммит уруккута Орто Халыма куоратын дьоһун олохтооҕо Фекла Ивановна Слепцова диэн киһи эбит. Орто Халымаҕа сааһын куорат дьаһалтатыгар сэкирэтээринэн үлэлээбит. Бэйэтин кэмигэр суостаах-суодаллаах хотунунан биллибит. Агнесса кини суос-соҕотох кийиитэ, мааны уолун кэргэнэ.  Уола Захар соҕуруу куоракка үөрэнэ тиийээт, бастакы куурустан үөрэҕин быраҕан,  Агнессаны кэргэн ылан, дойдутугар илдьэ кэлбит. Кийиит бэйэтин кытта батыһыннарыы, үстээх, бу Кеша диэн уоллаах эбит.

Агнесса кэлэригэр сахалыы төрүт өйдөөбөтө үһү. Ол эрээри аҕыйах сыл иһигэр кимнээҕэр ордук, додо курдук сахалыы өйдүүр, кэпсэтэр буолбут. Бэйэтэ да саха төрүттээҕин билэр буолан, олохтоох дьон тылын бэркэ сөбүлээбит.

Эдэрдэр бастаан утаа, саҥа холбоһон баран, туспа дьиэлэнэн-уоттанан, син эйэ дэмнээхтик олорон испиттэр. Ол эрээри Фекла Ивановна  кийиитин хара маҥнайгыттан иһигэр киллэрбэтэх:  оҕолоох, үөрэҕэ суох, аны нуучча. Кини кэнэн уолун албыннаан, кэргэн тахсан,  үөрэҕин бырахтарбыт курдук олуонатык өйдөөн, кийиитин сирэй-харах анньара үксээн барбыт. Манна эбии Агнесса тулаайаҕа, төрдө-ууһа суоҕа эбилик буолбут.

Захар, дьиҥэр, кыра эрдэҕиттэн олус атаахтык иитиллэн,  бас-баттах майгылаах эр киһи буола улааппыта, хаһан да аахсыллыбата, улахаҥҥа ууруллубата. Туохха барытыгар куруук кэргэнин Агнессаны буруйдуура, биир да үлэҕэ түптээн үлэлээбэтэ, күнү күннээн арыгылыыра, быһатын, олус содуомнаах майгылааҕа. Кэлин ийэтин да аанньа ахтыбатын буолан барбыта. Дьон төһө эмэ уолун туораттан сүөргүлүүрүн үрдүнэн,  Фекла Ивановна була сатаан куруук кийиитин куһаҕанын дьоҥҥо кэпсиирэ. Киһи сонньуйуох, уолун араас ньүдьү-балай быһыытын төттөрүтүн кистиир идэлэлээҕэ.

Агнесса маны барытын эрдээхтик тулуйарын таһынан, кэргэниттэн арахсар, дойдутугар төннөр санаата да, кыаҕа да суоҕа. Бэйэтэ уон сааһыгар ийэтэ өлөн,  тулаайах хаалбыт кыыс, оҕо дьиэтигэр иитиллибитэ онно сүрүн төрүөт буолбута. Хата, ийэтэ кэпсээбитинэн, дьоно Саха сириттэн сылдьалларын бэркэ диэн билэрэ. Ол иһин оҕо эрдэҕиттэн, улаатан баран хайаан да саха уолугар кэргэн тахсыахтаахпын диэн ыра санааланар буолбута. Онтун толорон, Захары көрсөөт да, тута, түргэн үлүгэрдик кэргэн тахсан хаалбыта. Агнесса кинилэр сыһыаннарыгар улахан таптал баарын билигин кэлэн таайа сатыыр, өйдөөбөт курдук. Биитэр кэлэйбитэ, хомойбута оччо эбитэ дуу?

Агнесса уолун Кешаны көрбүт күнүттэн Захар сөбүлээбэтин биллэрэн барбыта. Уол хас хамсаммыта, саҥарбыта омнуоланара, онтон аҕата испит күнүгэр кырата үөҕүллэрэ, үтүрүллэрэ, “иитии” үлэтин түмүгэр этэ-сиинэ көҕөрөрө, бэл, хаста да улаханнык аҕата эчэтэн турардаах. Кеша ол иһин аҕатын кыра эрдэҕиттэн абааһы көрө улааппыта. Балта Балбаарыска төрөөбүтүгэр Захар аҕыйах кэмҥэ сымнаан, испэккэ гынан баран, кэлин онтун хас эмэ төгүл куоһаран арыгылаабыта, дьонун олус сордообута.

Кэлин  Фекла Ивановна кырдьан, кыаммат буолан баран, уолун итэҕэһин дьэ өйдөөн көрөргө дылы гыммыта. Сиэннэригэр, кийиитигэр кыралаан сыста сатыыра, уола истибэтигэр мөҕүттэн да ылара. Ол эрээри Кешаҕа син биир туора оҕоттон атыннык сыһыаннаспат этэ. Дьиктитэ, эбэтин маннык сыһыанын Кеша, буолуохтааҕын курдук, холкутук ылынара. Төрөппүт сиэнигэр Балбаарыскаҕа да эбэлэрэ улаханнык ымманыйбата, күнү күннээн уолун Захары манаһара, кинини кэтииригэр күнэ-дьыла баранара. Оттон кийиитэ Агнесса, хаһааҥҥыта эрэ сибэкки кэрэ кыыс, маннык олохтон синигэр түһэн, кимниин да алтыспат, ханна да барбат-кэлбэт,  тоҥуй дьахтарга кубулуйбутун, букатын да, өйдөөн көрбөт этэ.

Кеша өйүн тутуоҕуттан, уонун кэннэ, куруук маннык баттанар, атаҕастанар олохтон сылайан уонна биир үксүн аҕатыттан куттанар буолан,  дьиэтиттэн элбэхтик күрүүр, буруйга-сэмэҕэ тардыллар буолбута. Бэйэтин курдук ускул-тэскил соҕус олохтоох уолаттары кытта булсан, арааска барытыгар түбэһэ сылдьыбыта. Оннооҕор улахан уолаттары кытта, бородуукта маҕаһыынын халаан дьыалаҕа эриллэ сыспыттааҕа, хата, сааһа кыратынан син бэтэрээнэн миэрэлэммитэ. Уорбута да биир “Сникерс” сакалаат буолан, учаскуобай Уйбаанабыһы, бэл, харааһыннаран ылбыта. Тохсуһу бүтэрэр сылыгар саас, аны итирэн баран, оскуола биир  түннүгүн үс буолан, тоҕута сынньан, улахан айдаан тахсыбыта. Онно аҕата буолуохсут, хайа атаҕыттан турбут кэмэ эбитэ буолла, үтүө санаата киирэн, син хайдах эрэ кэпсэтэн, төрөппүттэри кытта ол алдьаммыт түннүгү оҥорон кэбиспиттэрэ. Кеша ол күннэргэ, аҕатын саанар сураҕын истэн, ыалга хоно сылдьыбыта.  Бу сылдьан Захар суорума суолланан, бииргэ арыгылаабыт киһитин кытта туохтан эрэ улаханнык айдаарсан, ыт курдук илдьи кырбанан өлөн, уол улахан накаастабылтан быыһаммыта. Ол эрээри аҕаларын көмөр күннэригэр, ийэтигэр аны итириэ, куһаҕаны тугу да оҥоруо суох буолан тылын биэрбитэ. Чахчы, ол түгэҥҥэ Кеша ис-иһиттэн ону баҕаран кэлбитэ.

Онтон эбэлэрэ уола өлбүтүн хойукка диэри ылымматаҕа.  Ийэ сүрэҕэ  эрэйдээх соҕотох оҕотун аһыытын кыайан тулуйбатаҕа. Фекла Ивановна аҕыйах кэм иһигэр сүрэҕинэн моһуогуоран, балыыһаҕа хас эмэ ый сытан баран, харааччы түөһэйэн хаалаахтаабыта. Бу уонна олоҕун бүтэһик кэрдиис кэмин Балбаарыска “оҕото” буолан түмүктээтэҕэ.

Эбэлэрин олоҕун сиһилии, биллэн турар, Сиидэр Уйбаанабыстаахха ким да кэпсээбэтэҕэ. Кэлин даҕаны Агнесса, биитэр сиэннэрэ да маннык үчүгэй эбэлээх этибит диэн үтүө тылынан ахтан-санаан ааһыахтара биллибэт.

Фекла Ивановнаны таһаарар күннэригэр арай Сиидэр көрдөҕүнэ, Балбаарыска тугу эрэ суулааҕы аҕалан, эбэтин хоруобун иһигэр  уган кэбиспитэ. Сиидэр Уйбаанабыс ити туох буоларын бэркэ сэрэйбитэ эрээри, кимиэхэ да кэпсээбэтэҕэ.

***

Сотору халлаан лаппа сылыйан, дьикти-кэрэ сандал саас кэлбит сибикитэ биллэн барбыта. От-мас көҕөрөн, уулуссаҕа тахсыахха, күүлэйдиэххэ, чэбдик салгынынан сайа тыыныахха олус да ылааҥы, үтүө күннэр үүммүттэрэ.

Балбаарыска кыыс эбэтэ өлүөҕүттэн, дьоно бардахтарына, уулуссаҕа тахсан оонньуур, сыыйа-баайа Сиидэрдээххэ сылдьар  мааны ыалдьыкка, күүтүүлээх күндү оҕоҕо кубулуйбута. Өксүү да кыыска бэркэ ылларбыта. Чахчы, кинилэр сиэннэригэр, кырачаан Маасыҥкаларыгар, олус маарынныыра. Онон сүтүктээх дьон,  кыыска аралдьыйан, сүрэхтэрин бааһа  арыый мүлүрүйэргэ дылы гыммыта.

Агнесса да арыый сымныы быһыытыйан, кыыһа Сиидэр оҕонньордооххо сылдьарын бопсубат буолбута. Били харчы “дьыалатын” ким да таарыйбат этэ. Агнесса эппитин курдук, Саҥа дьыл кэннэ Кеша иэстээбит харчытын толору төлөспүтэ.

Биирдэ арай таһырдьа оҕонньор тэлгэһэтин ыраастыы сырыттаҕына, Балбаарыска Сиидэр Уйбаанабыстан:

-Эһээ,  эн оҕолооххун дуу?-диэн ыйытан, оҕонньору өмүтүннэрэн кэбиспитэ.

-Баар. Куоракка олорор. Өссө икки сиэннээх эһээ Сиидэр, -Сиидэр Уйбаанабыс курустук үөһэ тыыммыта.

-Оттон кинилэр тоҕо  манна суохтарый?

-Ону мин туох да диэн этэр кыаҕым суох,- Сиидэр кистэлэҥ оспот бааһын таарыйтаран, хайдах эрэ сүрэҕэ сүр күүскэ нүөлүйэн ылбыта.

-Оччоҕуна эн миэхэ дьиҥнээх эһээ буол. Эн наһаа үчүгэй эһээҕин ээ. Миэхэ эһээ наһаа-наһаа наада,-диэн Балбаарыска  сүүрэн кэлэн, Сиидэр оҕонньору икки атаҕыттан кууһа түспүтэ.

Сиидэр бу түгэҥҥэ туох диэн билиминэ, бэргэһэтин өрө анньыммыта уонна сиэбигэр баар үтүлүгүн мускуммута буолбута. Онтон кыыһын үөһэ көтөҕөн, иэдэһиттэн сыллаан ылбыта уонна күөх от бытыгараан эрэр хара сиригэр туруоран кэбиспитэ. Балбаарыска хантайа-хантайа оҕонньор сирэйин мыҥаабыта, сып-сырдык бороҥ харахтарын симириҥнэтэн, оҕолуу кэнэнник мичээрдии турбута.

***

Сотору көтөр-сүүрэр элбээн, сааскы халлаан сэргэхсийэн, күн эбии уһаан, ыам ыйын сылаас күннэрэ сатыылаабыттара. Балбаарыска кыыс күнүн ахсын Сиидэр оҕонньордоохтон арахпат буолбута. Агнесса да син ыалларын кытта кыралаан сылдьыһар, ону-маны ылсар-бэрсэр буолан барбыта. Бэл, Өксүүгэ сахалыы хаһыаччык быһан, эмээхсини олус үөрдүбүтэ. Ол эрээри тоҥкуруун майгытынан улаханнык ирэ-хоро, айах атан кэпсэппэт этэ. Оттон Кеша  оҕонньордоохтон букатын тэйиччи тутта сылдьара. Хайдах эрэ Сиидэрдээх Өксүүнү көрүстэҕинэ даҕаны,  дорооболоһоот, ааһа турара. Оскуолатыгар кэлэр-барар, дьүүллэниэҕиттэн үөрэҕин син кэлин көтүппэт буолбут үһү диэн сурах-садьык сири-буору аннынан кэлэрэ. Испитэ-аһаабыта эмиэ иһиллибэт этэ. Ол эрээри хайдах эрэ улахан санааҕа ылларбыт, уутун тохпут оҕо курдук сылдьара. Били урут тиэриллэҥнээбитэ, уулусса устун тиэрэ-хатыйа хаампыта ханан да суоҕа.

Биир сарсыарда олус эрдэ, алтаны ааһыыта Сиидэр оҕонньор төлөпүөнэ тырылыы түстэ. Уу тоҕо тахсан испит оҕонньор соһуйан, ходьох гынаат, биэдэрэтин ууран кэбистэ, бачча эрдэттэн ким эрийдэҕэй, туох эрэ буоллаҕа диэн саныы-саныы, куукуна остуолугар сытар төлөпүөнүгэр сүүрдэ.

-Алуо, алуо!

-Алло, Сиидэр Уйбаанабыс. Бу Агнессабын. Мин соһуччу куораттаан эрэбин. Балбаарыска убайын кытта хаалыан баҕарбат. Ытыыр. Ону…  аҕыйах хонук кыыспын олордуоххут дуо?-диэн баран, дьахтар ах баран хаалла.

-Ээ, олордон-олордон. Олордон бөҕө буоллаҕа дии. Хас хонукка?  Куоракка туохха бардыҥ?

-Наадаҕа бардым. Хас хонук буоларым биллибэт, -Агнесса куолаһа дьиппинийэн, эмискэ кытаатан барда.

-Ээ, сөп. Оччотугар кыыс билигин киирэр дуо? -диэт, Сиидэр дьахтар куолаһа уларыйбытын билэн, сэрэнэн соҕус ыйытта.

-Киириэ билигин. Чэ, этэҥҥэ олоруоххут диэн эрэнэбин. Туох эмэ наада буоллаҕына эрийээриҥ, -диэт, дьахтар төлөпүөнүн арааран кэбистэ.

Сотору Балбаарыска олус хомойбут, соторутааҕыта аҕай ытаабыт сирэйдээх, кыра үрүксээгин сүкпүтүнэн Луукуннарга киирэн кэллэ.

-Хайаа, Балбаарыска кэллэ дии. Кэл, һыллыый, чэйдиэххэ. Эбээ алаадьы астыы турар бу, -дии-дии Сиидэр оҕонньор кыыһы көрөн, үөрэ-көтө сыгынньахтаан куукунаҕа сиэтэн киллэрдэ.

-Эһээ, ийээ, эмиэ эбээ курдук өөх диэ да?- Балбаарыска  Сиидэри тонолуппакка көрө-көрө ытаары мэрбэҥнээтэ.

-Аньыы, бу кыыһы. Тоҕо инньэ диигин?-оҕонньор кыыһы бэйэтигэр ыксары кууһан ылла.

-Оттон кини убаайы кытта кэпсэтэригэр ытыыр ээ. Убаай эмиэ ытыыр. Мин наһаа куттанабын, -дии-дии бычалыйан тахсыбыт хараҕын уутун быыкаа тарбахтарынан туора хаһыйан кэбистэ.

-Ийэҥ наадатын ситтэҕинэ сотору кэлиэ дии. Балбаарыскаҕа кэһии бөҕө аҕалыа. Кэл, манна остуолга олор. Билигин дьэдьэн барыанньалаах эбээ алаадьытын сиэхпит,-Өксүү кыыһы Сиидэртэн арааран, сиэтэн илдьэн түннүк аннынааҕы олоппоско олордон кэбистэ.

Бу күн кырдьаҕастар Агнесса куоракка киирэн тугу гынарын эмиэ таайа сатаатылар. Бүтэр уһугар Киэсэттэн ыйыттахха табыллар диэн быһаардылар.

Эбиэт кэннэ арай кыыстарын бэрт чуумпутук кытта аһыы олордохторуна, Өксүү төлөпүөнэ тыастаахтык талыгыраан соһутта.

-Хайа, киммит эрийдэ?-эмээхсин төлөпүөнүн өҥөс гынна, онтон эмискэ үөрэн күлүм аллайаат, -тыый, Сибиэтэ эрийэр дии,-диэт,  улахаҥҥа холбоон кэбистэ.

-Алуо, алуо, истэбин-Өксүү бэркэ ыксаабыт куолаһынан саҥаран барда. Сиидэр кыыһа эрийэрин истэн, бэрт ыксалынан эмээхсинигэр чугаһаата, бүтүннүү кулгаах-харах буолан, чөрөс гына түстэ.

-Ийээ, дорообо. Хайа, хайдах-туох олороҕут?- Сибиэтэ эрийбэтэҕэ ырааппыт буолан, эмээхсиннээх оҕонньор кыыстарын саҥатын бүтүннүү кулгаах-харах буолан истэ турдулар.

-Этэҥҥэбит. Эһиги хайдаххытый?

-Биһиги да этэҥҥэбит. Мин манныкка тиийдим ээ. Агнесса Слепцова, Багдарыыннар сиэннэрэ мин балыыһабар киирдэ, бүгүн.  Оҕолоро эһиэхэ хаалбыттар эбит дии.

-Хаалан, бааллар. Ээ, кыыс баар, уол дьиэтигэр, -Өксүү баарынан, көнөтүнэн хардарда.

-Туора дьон оҕотун эппиэтинэскэ ылан, көрө хаалбыккытыттан наһаа соһуйдум. Олох үчүгэйдик көрөөрүҥ.  Хараххытын кыра кыыска мэлдьи быраҕа сылдьыҥ. Мин Маасыҥкабын кытта саастыы эбит дии.

-Ээ. Оннук. Кыыс алталаах, Маасыҥкалыын саастыы,-диэт, Сиидэр Өксүүтүн диэки кылап гына көрөн кэбистэ.

-Оҕом этэҥҥэ сылдьыбыта, билигин баара буоллар, сүүрбэтэ буолуо этэ. Арай ол күн соҕотохтуу,  улахан оҕолору кытта сөтүөлэтэ ыыппатах буолуҥ…- диэт, Сибиэтэ хайдах эрэ куолаһа титирэстээн барда.

-Көрүөхпүт-көрүөхпүт, баарбытынан-суохпутунан көрүөхпүт. Буруйдаахпыт, һыллыый. Билинэбит ону. Бу  сыллар тухары бэйэбит да олус эрэйдэннибит. Хайдах эмэ бырастыы гыныаҥ этэ, биһигини…Агнесса хайдаҕый?-Сиидэр Уйбаанабыс тугу эрэ элбэҕи этээри гынан иһэн, кэпсэтиини атыҥҥа халытта.

-Агнесса туруга ыарахан. Саатар, биир да чугас аймаҕа, дьоно суох эбит дии. Багдарыыннар сиэннэрэ буоларын саҥа билэн, олус соһуйдум. Биһиги балыыһабатыгар эмтэммитэ иккис сылыгар барда. Эпэрээссийэтэ хайдах ааһар… -Сибиэтэ салгыы саҥаран иһэн, тохтоон хаалла.

-Этэҥҥэ аастар ханнык. Оҕолору биһиги олох үчүгэйдик көрүөхпүт. Агнессаҕа инньэ диэн тириэрт.  Эн эмиэ наһаа долгуйума. Арба, Агнесса туга ыалдьарый?- Сиидэр оҕонньор төлөпүөнү өҥөйөн олорон улаханнык ыйытта.

-Агнесса оһоҕоһунан куһаҕан ыарыы буолбут. Анаалыстара соччото суохтар. Өйүүн эпэрээссийэлиибит. Хайдах-туох буоларын билигин этэр кыаҕым суох. Өрүттэр дуу, суох дуу?

-Оо, оттон барыта этэҥҥэ буоллун диэн таҥараттан эрэ көрдөһөр буоллахпыт, -Сиидэр Уйбаанабыс бэркэ уолуйбут сирэйдээх бастаан Өксүүтүн, онтон Балбаарыскатын диэки көрөн ылла.

Сиидэрдээх Өксүү кыыстарын кытта кэпсэтиэхтэриттэн ыла, Агнесса туһугар күн-түүн долгуйаллара улаатан барда. Сотору-сотору кыыстарыгар эрийэн, дьахтар туругун туоһулаһаллар. Оттон Сибиэтэ кинилэртэн оҕолор хайдах сылдьалларын сураһар.

Сиидэр Уйбаанабыс Сибиэтэ эрийдэҕин күн Багдарыыннарга тахсан Кешаны дьиэтигэр ыҥырда. Уол син саараҥнаан баран, дьиэтин таһыттан көрө, киирэ-тахса  сылдьыах буолан, сөбүлэҥин биэрдэ. Балбаарыска убайа киирэн кэлбитигэр бэркэ диэн үөрдэ, сэргэхсийэ түстэ.

Кеша Сиидэр оҕонньордооххо сылдьар буолуоҕуттан, кыыстара уруккулуу күлэр-үөрэр, арааһы бары кэпсиир, убайа да балтын кытта элбэхтик бодьуустаһар буолла. Уол оскуолатын көтүппэт, дьиэтигэр сөбүгэр кэлэ-бара сылдьар,  киирэ-тахса көрөр.

Биирдэ Өксүүлээх Балбаарыска маҕаһыыҥҥа барбыттарын кэннэ, Кеша Сиидэри кытта чэйдии олорон маннык диэн соһутта:

-Сиидэр Уйбаанабыс, мин хайдах эрэ киһибин ээ. Кэнники саныыр буоллум, арай эһиги суоххут буоллар, хайдах буолуо этибитий диэн. Хоту олорон, аҕам өлбүтүн кэннэ, ийэм улаханнык ыалдьарын билбиппит. Ол иһин куораттан арыый чугас, көрдөрүнэргэ табыгастаах буоллун диэн, дьоммут дьиэтэ баарын билэн, манна көһөн кэлбиппит. Аҕам тыыннааҕар, мин киһи буолан бэйэбин өйдүөхпүттэн, наар кинини абааһы көрөр курдугум. Төһөлөөх миигин итирэ-итирэ эрэйдээбитэ, сордообута буолуой? Хайдах тулуйбутум эбитэ буолла? Куруук кини өлөн хаалыан баҕарар этим. Онтон өлбүтүн кэннэ, бэйэм да билбэппинэн, мин кини курдук буолан эрэр эбиппин. Ону соторутааҕыта эрэ өйдөөтүм, -диэт Кеша икки ытыһын мускуйа-мускуйа, умса көрөн кэбистэ.

-Хата, өйдөөбүккүн дии, бэйэҥ сыыһаларгын. Төрүттэриҥ Багдарыыннар олус үчүгэй дьон этэ. Онон, былыргылар этэллэрин курдук, төрүт дьон төрүөҕэ хайаан куһаҕан киһи буолуоххунуй? Хаан күүстээх, -Сиидэр Уйбаанабыс,- ити куһаҕаҥҥын хатылаабатаргын бэрт этэ.

-Соторутааҕыта аҕай, тулабын барытын абааһы көрөр курдугум. Доҕотторбун, учууталларбын, оскуолабын… Ким да миигин өйдөөбөт курдуга. Кинилэр таҥнарыыларыттан мин араас буруйга, сэмэҕэ тиксэбин дии саныырым. Барытын быраҕан, ханна эрэ баран, ыраах ким да суох сиригэр куотан хаалыахпын баҕарарым. Биирдэ оннооҕор, ситэри маннык сылдьыам кэриэтэ, өлбүтүм буоллар диэх курдук санаа кытта киирэн ааспыта. Ол эрээри ийэбин, балтыбын аһынан тохтообутум.

Бу соторутааҕыта эбэм өлбүтэ дии. Онно ийэм эбэбин аһыйан  ытаабыта. Эбэм эрэйдээх толору дьол диэни билбэккэ, бу олохтон барбытын уонна аҕам туһунан элбэҕи, үгүһү да эппитэ. Ийэм хаһан да бэйэтин санаатын аһаҕастык кэпсээбэт этэ,  онон киниттэн манныгы истэр миэхэ олус соһуччута. Санааҥ көр, мин  ийэм барахсан эмиэ олоҕун тухары дьол диэн тугун билбэккэ сылдьар эбит. Ол онно олорон эмискэ мин өйдөөбүтүм: ийэм дьоло  мин уонна Балбаарыска буоларын. Бу түгэҥҥэ бэйэмсэх санаам эмискэ үрэллэн хаалбыт курдуга. Аны дьиктитэ, ийэм миигин ол дьоло суоҕар букатын буруйдаабатаҕа. Онтон мин эмиэ наһаа соһуйбутум.  Бу түгэҥҥэ бэйэм бэйэбэр тылбын биэрбитим: хайаан да көнө суолга турунан, ийэбин аны хаһан да хомоппот, ытаппат, үчүгэй киһи буолуохтаахпын диэн. Онно улахан туох наада үһү. Сүрүнэ, баҕарыахпын эрэ наада дии саныыбын. Ол барыта бэйэбиттэн тутулуктаах буоллаҕа.

-Маладьыас, сөпкө быһаарыммыккын. Баҕалаах маска ыттар буоллаҕа. Кыһалҕаттан ханна да куоппаккын, кыһалҕаны быһаарыахха наада, тута. Үтүө киһи биир тыллаах. Эппит тылгын хайаан да толор. Мин эйиэхэ эрэнэбин, Киэсэ, -Сиидэр Уйбаанабыс уолу санныттан таптайан ылла.

Кеша бу түгэҥҥэ сирэйэ сырдаан, хараҕа уоттанан кэллэ:

-Сиидэр Уйбаанабыс, хата, төрүттэрим туһунан тугу билэргин кэпсээ эрэ.

Сиидэр өс киирбэх, тута Багдарыыннар төрүттэрин туһунан  тугу көрбүтүн-истибитин кэпсээн барда. Былыр Багдарыыннар ыалынан, Соҕурууттан көһөн кэлэн, сир оҥоруутунан дьарыгыран, бултаан-алтаан, дьиэ-уот тэринэн олорбуттарын, хоргуйуу, сут дьылларыгар  булугас өйдөрүнэн, сатабылларынан,  үлэһиттэринэн кыра нэһилиэк дьонун аччыктааһынтан, араас кыһалҕаттэн быыһаабыттарын үгүһү-элбэҕи кэпсии олордо.

Сиидэрдээх Кеша маннык арааһы кэпсэтэ олордохторуна, Балбаарыскалаах Өксүү үөрэн-көтөн дьиэлэригэр киирэн кэллилэр.

-Эһээ, көр эрэ, эбээ маҕаһыынтан ас бөҕөтүн ылла.  Бу дьаабылыка, виноград, апельсин. Бу чэй, ириис. Эһээ, оттон бу эн килиэбиҥ бу баар, -дии-дии Балбаарыска астарын таҥас суумкаттан биир-биир хостоон остуолга ууран барда.

-Бээ эрэ үүтү, суораты холодильникка, сороҕун ыскаапка угуохха наада, -Өксүү кыыһын кэнниттэн астарын наардыыр түбүгэр түстэ.

— Балбаарыска олох туһа киһитэ. Күн-түүн улаатан иһэр ээ, Кэл эрэ, оҕобун сыллаан ылыам, -Сиидэр оҕонньор кыыһын ааһан истэҕинэ тутан ылан, идэтинэн, оройуттан сык гына сыллаан ылла.

-Эбээ, бу саахары ханна уурабыт?-Балбаарыска хайҕанан, мичилийэ түһээт, остуолтан салапааннаах саахары харбаан ылла,  онтун туппутунан Өксүүгэ  сүүрэн тиийдэ.

-Ээ, аҕал, манна, бу ыскаапка, тимир иһиккэ угуохха, -иһит ыскаабын аллара аанын эмээхсин арыйан, улахан, хаппахтаах тимир  көстөрүүлэни таһаарда.

-Уой, бу тугуй? –Балбаарыска суулаах куһуох саахардары таба көрөн, көстөрүүлэни өҥөс гынна.

-Ээ, ити кытаанах саахар. Куһуох саахар дэнэр, -диэн баран Өксүү иһитин хаппахтыах курдук буолан истэҕинэ, кыыһа көстөрүүлэ иһигэр илиитин батары биэрдэ уонна  биир саахары суутуттан хостоон ылла.

-Уой, бу эбээ көрдүүр саахара дии, -Балбаарыска саахары илиитигэр ылан, эргим-ургум тутан көрдө.

Бу бириэмэҕэ балтын саҥатыттан Кеша саҥа таһааран, улаханнык күлэн ылла.

-һа, бу уол хайдах буоллуҥ?-Сиидэр оҕонньор соһуйан, уолун сирэйин мыҥаата.

Кеша күлэ-күлэ төлөпүөнүгэр тугу эрэ суруйан барда.

-Сиидэр Уйбаанабыс, төлөпүөҥҥүн көр эрэ, -диэтэ.

Сиидэр ыскаап үрдүгэр сытар төлөпүөнүн ылан арыйа баттаата. Арай Кеша киниэхэ  бассаапка суруйбут “эбээ хаһан да саахар көрдөөбөт этэ, кин уолун ыҥырара-Сахаары-Захары. Балбаарыска ону наар саахар көрдүүр дии саныыра. Мээккэ саахары эбэтигэр сиэтэ сатыыра.  Ону биһиги көрө, тулуйа сатаан баран,  эбээ биһиги дьиэбитигэр суох, кытаанах, куһуок саахар көрдүүр диирбит”.

Сиидэр Уйбаанабыс аахпытыттан хайдах эрэ сонньуйан мүчүк гынна. Бу бириэмэҕэ Балбаарыска куһуох саахардары барытын ороон таһааран ааҕа олордо.

-Бу  ийээ саахара, бу эбээ Өксүү киэнэ, бу эһээ Сиидэр, оттон бу убаай уонна бу — миэнэ. Ураа! Саахар барыбытыгар тиийдэ. Убаай, эн саахаргын сиигин дуу, билигин?-диэбитинэн биир обургу соҕус куһуогу убайыгар уунна.

-Ээ, суох, сиэбэппин. Баҕар, хаһан эрэ кэнники сиэм. Ууран кэбис. Оскуолабар,  дьарыкпар бардым, -Кеша бэркэ сэргэхсийбит көрүҥнээх туран кэллэ.

-Дьэ, Балбаарыска барыбытыгар саахарын үллэрдэ. Ким ону хаһан сиирэ дуу, сиэбэтэ дуу биллибэт, -Өксүү эмиэ күллэ.

-Мм, хаар курдук мап-маҥан,  уонна наһаа минньигэс эбит дии кини! -Балбаарыска биир обургу куһуок саахары салаан көрдө, тылын былтас гыннаран, обуйук уоһун салбанан ылла.

-Саахар көрдөххө маҥан, амсайдахха минньигэс эрээри наһаа элбэҕи сиир буортулаах ээ. Барытыгар нуорма баар буолуохтаах. Бу олоххо эмиэ оннук.  Аныгы кэм ыччаттара, ону өйдүүр дьоҥҥут дуу, суох дуу?- инньэ диэт, Сиидэр Кешалаах Балбаарыска диэки көрөн ылла.

-Оччотугар мин олох сиэбэппин.  Саахар буортулаах буоллаҕына. Сиэри гыннахпына былдьаарыҥ, -диэт, Кеша Сиидэр Уйбаанабыс диэки аҥар хараҕынан имнэнэн кэбистэ.

2 чааһа

Сотору бэс ыйын сып-сылаас, сырдык үрүҥ түүннээх олус үтүө, кэрэ күннэрэ үүннүлэр. Тыынар тыыннаах, дьон-сэргэ  бары күөххэ үктэммиччэ, көй салгыҥҥа таласта, таһырдьаттан күнү күннүктээн киирбэт буолла. Оҕо аймах хатан күлүүтэ, оонньоон-көрүлээн айманар саҥата, ынах-ньирэй маҥырыыра, мэҥириирэ, онно-манна ыт үрэн баргыйара кыра нэһилиэги толорон кэбистэ. Турар-турбат барыта сайыҥҥы күнү баттаһа, матасыыкыл, массыына, тыраахтыр миинэ-миинэ илин-арҕаа кэлэ-бара элэстэннэ. Манна эбии үлэ-хамнас күөстүү оргуйан, сүгэ-өтүйэ тыаһа киэһэ хойукка диэри өрүс уҥуорга тиийэ ой дуорааннанан, биир кэм чаҥыйан олордо.

Арай Сиидэр Уйбаанабыстаах дьиэлэрин маннык үтүө күн-дьыл тумнубукка дылы. Бу күннэргэ дьиэ иһиттэн биир да киһи уулуссаҕа быкпата. Ураты чуумпу, нүһэр салгын дьиэ иһинээҕилэри хам баттаан, күн сырдык сардаҥатын саба барыйан, барыны бары күлүгүрдэн кэбиспит курдук. Балбаарыска хатан күлүүтэ  иһиллибэт. Кеша оронугар олоро-сыта төлөпүөнүн хасыһар, биитэр  саҥата суох, чыпчылыйбакка да, дьиэ өһүөтүн манаһар. Түүнүн кырдьаҕастар аанньа утуйбакка, отур-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ, ыараханнык өрө тыынаахтыыллар.

Ол сүрүн төрүөтүнэн, икки хонуктааҕыта Сибиэтэ эрийэн, “Агнесса туруга мөлтөөтө, онон оҕолору ийэлэрин кытта көрүһүннэрэ, бу нэдиэлэни уһаппакка, хайаан да киириҥ” диэн көрдөһөр дуу, соруйар дуу быһыытынан кыбыс-кытаанахтык этэн кэбиспитэ, буолла. Ол онно бары өйдөөбүттэрэ – Агнесса барахсан аны өрүттүбэтин, күнэ-дьыла ааҕыллан сытарын.

Дьиҥэр, Балбаарыскалаах Кеша Сиидэр оҕонньордоох кыыстарын кытта кэпсэтиилэрин истибэтэхтэрэ буоллар, ийэлэрин  туругун соччо билиэхтэрэ суоҕа эбитэ буолуо. Агнесса күн аайы оҕолоругар эрийэрэ уонна сотору үтүөрэн, дьиэбэр тахсыам диэн эрэннэрэрэ. Хайдах-туох олороллорун сураһара, туруга лаппа тупсубутун, сотору аҕыйах хонугунан балыыһаттан хайаан да  тахсабын диирэ. Бэл,  туох кэһии ылбытын кэпсиирэ уонна эбии өссө  тугу баҕаралларын сураһара.

Ол эрээри Сибиэтэ тылын-өһүн бүүс-бүтүн өйдөөн, оҕолор тута саҥата суох иһийэн хаалбыттара. Кеша бэҕэһээ дьиэтигэр тахсан, киэһэ хойукка дылы олорбута. Убайын батыһан, Балбаарыска эмиэ тахсыбыта. Дьиэтигэр киирээт, тута ийэтин кытта утуйар хоһугар ааспыта, тимир оронноругар, саҥата суох, сытынан кэбиспитэ. Бастаан оронун, сыттыгын кууһан көрбүтэ. Салгыы ийэтин сыттыгын анныттан бүтэһик кэппит, эргэ маайкатын ороон таһаарбыта уонна ыга да ыга кууһан кэбиспитэ. Онтон сирэйигэр даҕайан, дириҥник сыллаан ылбыта уонна ийэтин сытын ылаат, марылаччы ытаан барбыта.

Кеша  балтын ытыырын истэн хоско сүүрэн киирбитэ:

-Балбаарыска, ытаама…,-дии-дии балтын кууһаат, көтөҕөн ылан, ийэтин оронугар  олорбута.  Сымыһаҕын быһа ытыран, бэйэтин кыатана сатаабыта да, чочумча буолаат,   икки иэдэһин устун, хараҕын уута киниттэн ыйытыы көрдөөбөккө, халыс гына түспүтэ.

Маннык төһө өр олорбуттара эбитэ буолла, Сиидэр Уйбаанабыс киириэр дылы оҕолор иккиэн уйа-хайа суох ытаһа олороллоро.

-Киэсэ, тыый, хайдах буоллугут? Ийэҕит баар дии, тыыннаахтыы көмөөрү гынныгыт дуо бу? Эн улахан киһи бэйэҥ бэйэҕинэн, балтыгын да аһыммаккын. Эр киһи эрээри,-Сиидэр оҕонньор Балбаарысканы Кешаттан арааран ылан, бэйэтигэр көтөҕөн ылбыта.

-Эр киһи да ытыыр  ини. Ытыыр эмиэ буруй буоллаҕай? Сэмэн Уйбаанабыс, барытын өйдүүбүн ээ мин, кыра оҕо буолбатахпын. Акаары үһүбүн дуо? — Кеша хайдах эрэ тымтан кэлэн, эмискэ ойон тураат, дьиэтин аанын хайа быраҕан тахсан баран хаалбыта.

Балбаарыска саҥата суох Сиидэр оҕонньорго хам хатана түспүтэ. Ийэтин маайкатын ытарчалыы ыга тута сылдьара. Сиидэр Уйбаанабыс туох диэн билиминэ, кыыһын  түөһүгэр ыксары тардыбыта.

Маннык куустуспутунан дьиэлэригэр тахсыбыттара. Бу курдук Луукуннар дьиэлэригэр борук-сорук, хобдох күннэр үүммүттэрэ. Саҥа-иҥэ суоҕа, бары буруйдаммыттыы, бэйэлэрин сирэйдэрин таба көрбөт буола сатыыллара. Кеша таһырдьа тахсан өргө диэри соҕотоҕун олороро, Сиидэрдээх Өксүү бааарыгар кыһаммат курдук туттара.  Арай Балбаарыска  маанылыыр барби куукулатын ийэтин маайкатыгар суулаан баран, күнү-күннээн көтөҕөн илдьэ сылдьара, илиититтэн букатын араарбат буолбута. Хайдах эрэ саҥата-иҥэтэ аҕыйаан, улахан киһилии оттомуран хаалбыт курдуга.

Арай куоракка барыахтарын эрэ күн иннинэ, Балбаарыска эмискэ, бэркэ ыксаабыт көрүҥнээх, кыра тирии суумкатын туппутунан, куукунаҕа киирэн, ас ыскаабын хасыһан барбыта.

-һыллыый, Балбаарыска, эн итиннэ тугу гынаҕын?-диэн кэнниттэн батыһан киирэн Сэмэн оҕонньор ыйыталаспыта.

-Саахарбын көрдүүбүн,-диэбитэ кыыһа.

-Бай, ону тоҕо көрдөөтүҥ?-Сиидэр Уйбаанабыс кэнниттэн кэлэн өҥөс гынан көрбүтэ.

-Эбээ саахарын сиэбэтэҕэ дии, ол иһин өөх буолбута, оттон ийэм саахарын сиэ… уонна үтүөрүө. Мин маны куоракка илдьэ барыам дии, эһээ, -диэн баран икки куһуок саахартан биирин ороон таһааран, кумааҕытыгар кичэллээхтик сууллаабыта уонна быыкаа  суумкатыгар уктан кэбиспитэ.

-Ээ, оннук. Илдьэҕин буоллаҕа. Аптаах ээ, бу саахар.  Итини сиэбит киһи уонна дьоллоох буолар, -диэн баран Сиидэр оҕонньор Балбаарысканы оройуттан сыллаан ылбыта.

Балбаарыска үөрэн мичик гыммыта уонна ойон тураат, “эһээ, мин эйигин наһаа-наһаа күүскэ таптыыбын” диэн баран, Сиидэр Уйбаанабыһы икки атаҕыттан ыга да ыга кууһа түспүтэ.

***

Сарсыҥҥытыгар төрдүөн тутуспутунан куоракка ийэлэригэр киирээри сарсыарда олус эрдэ таксига олорбуттара. Ардаҕы быыһынан хас эмэ сиринэн батылла-батылла, бэрт өр айаннаан, куораттарыгар күн ортото  биирдэ тиийбиттэрэ. Сибиэтэлээх саҥа дьиэлэрин аадырыстарын таксист бэрт кэбэҕэстик булбута. Улахан уонча мэндиэмэннээх дьиэҕэ аҕалан, “кэллибит” диэт, барыларын таҥнары сүөкээн кэбиспитэ.

Иккис этээскэ тахсан, аан звоногун тыаһатааттарын кытары, хорочччу улаппыт, сиэннэрэ Кристина кыыс ааны арыйа баттаабыта. Эбэлээх эһэтин көрбөтөҕө ырааппыт буолан дуу, биитэр туора дьон баарыттан симиттэн дуу:

-Драсте, эбээ, эһээ. Проходите. Мама на работе. Тут  раздевайтесь, -диэт, хайдах эрэ ахсарбатах соҕустук, бэрт түргэнник эһэлээх эбэтин иэдэстэриттэн сыллаталааат, хоһугар  сылыпыс гынан хаалбыта.

-Эбээ, уу иһиэхпин баҕардым. Аччыктаатым аҕай, — Балбаарыска  эмискэ аан айаҕыттан  улаханнык чаҕаара түспүтэ.

-Ээ, тоойуом, аһыахпыт билигин. Бастаан сыгынньахтаныахпыт, илиибитин суунуохпут. Бээ, суунар сирдэрэ ханан баара буолла, -дии-дии Сиидэр Уйбаанабыс кип-киэҥ, мааны дьиэ иһин туора-маара олоотуу турбута.

Дьиэ иһигэр Кристинаттан ураты ким да суоҕун билэн, Сиидэр оҕонньор таапачакатын иилинээт, сиэнэ киирбит хоһун диэки, Балбаарыскатын сиэппитинэн барбыта.

-Киристиинээ, биһиги суунуо этибит. Суунар сир ханан баарый?-оҕонньор сиэнин хоһун аанын арыйаат, өҥөс гыммыта.

-Сейчас покажу,-дии-дии Кристината сөбүлээбэтэҕин биллэрэн туллас гынаат, оронуттан туран кэлэн, хоһуттан тахсыбыта.

-Вот ванная, вот туалет, вещи свои сюда разложите. Скоро папа приедет. Вас в больницу отвезет,-диэт, сып-сап ыйан көрдөрөн баран, этэрим бүттэ диэбиттии, эмиэ хоһун иһигэр киирэн хаалбыта.

Сиидэрдээх Өксүү кыыстарын сиэппитинэн бастаан туалекка, онтон суунар сиргэ киирбиттэрэ. Туалеттарын кытта син этэҥҥэ быһаарсан баран, ваннаҕа баар кырааннарын өйдөөбөккө, ургум-эргим тута, эрийэр сирин көрө сатаан баран, эмиэ сиэннэрин ыҥырар аакка түспүттэрэ.

-Ну, как так, это совсем не сложно, тут руку опускаете. Кран сенсорный. Вот так работает. Если так, то мелко, если так, то сильно, -Кристиналара үөһэ тыына-тыына хос-хос быһааран көрдөрбүтэ, хаста да кыраанын холбообута, араарбыта.

Син иннилэрин-кэннилэрин быһаарсан, суунан-тараанан бүтэн истэхтэринэ, күтүөттэрэ Бииктэр бэрт ыскаабыт, ыгылыйбыт  сирэйдээх-харахтаах, биир дорообото, дыраастыйа суох, дьиэлэригэр көтөн түспүтэ.

-Чэ, кэллигит дуо? Түргэнник бардыбыт. Ыксыыбын мин. Үлэлии сылдьабын. Тахсаарыҥ. Аллара хара массыына турар, — диэт, таһырдьа төттөрү ыстаммыта. Бары соһуйан ах баран хаалбыттара, онтон ыксыы-саарайа таҥнан барбыттара.

-Эбээ, эһээ, уу иһиэхпин баҕардым аҕай, -Балбаарыска атаҕын таҥаһын кэтэ туран Сиидэрдээх диэки бэрт куһаҕан сирэйинэн көрөн кэбиспитэ.

-Арба даҕаны, Киристиинээ, уу баар дуо? Кыыспыт дэриэбинэттэн ыла уу испэккэ сылдьар, — Сиидэр оҕонньор сиэнин хоһугар тиийэн, эмиэ өҥөс гыммыта.

Кристина куукунатыгар тахсан,  сып-сап ыстакааҥҥа уу кутан аҕалбыта. Балбаарыска чачайа сыһа-сыһа, ыстакааннаах ууну бүтүннүүтүн киллиргэччи иһэн кэбиспитэ.

-Оо, бу кыыс утаппытын ээ, -Өксүү кыыһын көрөн, улаханнык саҥа аллайа түспүтэ.

***

Арай дьиэ таһыгар тахсыбыттара, күтүөттэрэ Бииктэр тимир-тамыр курдук көрөн, подъезд таһыгар табахтыы турар эбит.

-Туох ааттаах өр буоллугут. Эппитим дии, үлэбиттэн нэһиилэ көҥүллэтэн сылдьабын диэн. Түргэнник киирэ охсуҥ. Бардыбыт, -диэт массыынатыгар үрдүк, мааны  массыынатыгар лах гына олоро биэрдэ. Сиидэрдээх тута, өйдөнөр да бокуойдара суох, массыына иһигэр биирдэ баар буола түстүлэр.

Айаннарын былаһын тухары күтүөттэрэ биир кэм светофору уонна суоппардары кытта үөхсэ истэ. Онон маннык ыксаллаах быһыыга-майгыга, баһаалыстаҕа олорсон иһээччилэр, букатын саҥата суох бараахтаатылар.

Сотору айаннаан тилигирэтэн кэлэн хас да этээстээх, улахан балыыһа иннигэр хорус гына түстүлэр.

-Киэһэ бэйэҕит кэлээриҥ. Светаҕа инньэ диэн тириэрдиҥ. Солом суох. Такси эрэ элбэх, -диэт, күтүөттэрэ массыынатын аанын тыастаахтык хайа быраҕаат, махтаныахтарын икки ардыгар элэс гынан хаалла.

Балыыһаҕа киирээт, тута аан айаҕыттан, хаһааҥҥыта эрэ сүтэрсибит чугас дьоннорун көрсүбүт курдук, бэрт эйэҕэс, үрүҥ халааттаах дьахталлары көрсөн, курус санаалара кыл түгэнэ үрэллэн хаалла. Биир аҕам саастаах, бэрт элбэх саҥалаах дьахтар батыһыннаран үһүс этээскэ таһаарда.

-Светлана Сидоровна хоһо бу баар. Кэллибит. Билигин ыҥырыам. Кэтэһиҥ дии. Манна киирэн олоруҥ. Утаппыт буоллаххытына уута иһиҥ, ити кулертан. Чээн, бу кыра киһи аччыктаабыт быһыылаах дии. Манна бу кыра бэчиэнньэ, кэмпиэт баар. Мэ, һыллыый, -диэт, дьахтар кыра таас иһиттэн кыра бэчиэнньэ оҕотун Балбаарыскаҕа туттаран кэбистэ.

Сотору бэркэ билэр атахтарын тыаһа тоһугураан иһэрэ иһилиннэ. Сиидэрдээх Өксүү бүтүннүү кулгаах-харах буола түстүлэр. Аан аһыллаатын кытта кыыстара Сибиэтэ киирэн кэллэ. Уруккутунааҕар өссө тупсубут, төлөһүйбүт курдук буолбут.

-Дорооболоруҥ, хайа, кэллигит дуу? Ийээ, аҕаа, көрсүбэтэхпит хас сыл буолла? — диэбитинэн Сиидэрдээх Өксүүнү иккиэннэрин кууһа түстэ. Онтон уоллаах кыыска эргиллэн:

-Ээ, бу Агнесса оҕолоро дии. Кеша уонна Варенька, -Сибиэтэ бэрт эйэҕэстик оҕолор диэки көрөн ылла.

-Мин Варенька буолбатахпын, Балбаарыска диэммин ээ, — Балбаарыска сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, икки хааһын түрдэһиннэрэн кэбистэ уонна Өксүүнү “аччыктаатым” дии-дии уҥа илиититтэн тардыалаата.

-Ээ, сөп, Балбаарыска. Анараа дьиэҕэ эбиэттээбэтэххит дии, Кристина инньэ диэтэ. Билигин оҕолор бастакы этээскэ түһэн аһааҥ. Биһиэхэ наһаа үчүгэй кафелаахпыт. Мороженай кытта баар.  Светлана Сидоровнаттан кэллибит диэтэххитинэ тута аһатыахтара.  Мин дьоммун кытта кэпсэтиэм кыратык, сотору тиийиэхпит. Муммат инигит, ити кирилиэһинэн түһэҕит, уҥа өттүгэр баар, кафе. Ол онон барыҥ, -дии-дии Кешалаах Балбаарысканы Сибиэтэ хоһуттан батыһыннаран таһааран, көрүдүөр уһугар баар кирилиэс диэки атаартаан кэбистэ.

-Убаай,  мороженай сиэхпит, сөп?- дии-дии Балбаарыска тута көнньүөрэн, үөрэ-көтө ыстаҥхалаан, убайын кытта сиэттиспитинэн, көрүдүөр устун бара турдулар.

***

Оҕолор тахсан барааттарын кытта, Сибиэтэ дьүһүн кубулуйан, сырдык сэбэрэтин устан, тута уостан, күлүгүрэн хаалла.

-Агнесса туруга олох мөлтөх. Бастакы күннэргэ хайдах эрэ өссө син өрүттэр ини дии санаабытым. Ол гынан баран хам ылларбыта бэрт, манна эбии бүөрэ эмиэ аккаастаан эрэр. Олох санаатын күүһүнэн сытар.

-Оо, иэдээн эбит. Оҕолорбут көрөн айманаллара буолуо, -Өксүү ыараханнык өрө тыынна.

-Дьэ диэмэ, хайдах буолаллар, ханна бараллар, бу дьон, ийэтэ суох хааллахтарына,-Сиидэр Уйбаанабыс эмиэ бэркэ долгуйбут, ыгылыйбыт көрүҥнэннэ.

-Аны Агнесса уһугулаан сытарын билбэт. Сатаан эппэккэ сылдьабын. Хайдах эрэ наһаа аһынабын. Тоҕотун бэйэм да билбэппин. Дьиҥэр, быраас киһи быһыытынан этиэхтээхпин даҕаны… санаам буолбат.

-Үлүгэр да буолар эбит. Хайдах да быыһанар кыах суох дуо?-Сиидэр оҕонньор ыксаабыт омунугар олорбут сириттэн ойон турда.

-Суох, этэбин дии, бүтэн баран сытар диэн, оҕолору хайдах гынабыт? Уһаабыта уонча хонор дуу, суох дуу? Барахсан, миигин билэрдии сотору-сотору оҕолоругар кэһии ылларар. Онтун ити ыскааппар ууран сытыарабын.

-Биһиги иитиэхпит, оҕолору көрөбүт,-Сиидэр, бастаан кыыһын, онтон Өксүүтүн диэки көрдө, булгуруйбат модун санааламмыттыы, кыбыс-кытаанахтык этэн кэбистэ.

-Аймахтара да, туохтара да буолбатах буоллахпыт. Эһиэхэ биэрэллэрэ да биллибэт. Сааскыт да ырааата. Оҕолор барахсаттар. Саатар, аймах-уруу биир да хаалбатах эбит дии,-Сибиэтэ ачыкытын өрө анньынан, тугу эрэ толкуйдаабыттыы, сүүһүн мускунна.

-Аньыы, чэ бээ, тыыннаах киһи оҕолорун үллэстэ туруохпут дуо? Оҕолор кэтэстилэр буолуо. Хата, аллара түһэн аһыаҕыҥ. Эбиэт буолбута ыраатта, дэлби аччыктаатым, -Өксүү, буоларын курдук, кэпсэтиини сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, атыҥҥа халытан кэбистэ.

-Чэ, оннук гыныаҕыҥ. Дьиҥэр, оҕолор да барытын билэн сылдьаллар. Төлөпүөммүтүн куруук улахаҥҥа туруорар буоламмыт, үнүргү кэпсэтиибитин истибиттэрэ. Оннуга эмиэ да ордук курдук. Баары баарынан. Ийэлэрин кытта билигин көрсөллөр буоллаҕа, — Сиидэр Уйбаанабыс арыый эгди буолан, кыыстарын батыспытынан көрүдүөргэ тахсан кэллилэр.

Кафеҕа кэлбиттэрэ Кешалааах Балбаарыска номнуо аһаан-сиэн, топпут дьон быһыытынан, сэргэхсийэн олороллор эбит.

-Эһээ, эбээ, мин мороженай сиэтим. Мм, наһаа минньигэс, клубникалаах, -Балбаарыска кыра ыстакааннаах мороженайын ылан оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ утары уунна.

-Тыый, тоҕо бэрдэй? Абыраммыт саха эбиккин дьэ, -Сиидэр оҕонньор үөрэн сэгэс гынаат, Балбаарыскатыгар чугаһаан, оройуттан сыллаан ылла.

-Хайа, тугу аһаатыгыт?- Сибиэтэ Кешалаах Балбаарыскаттан остуолларын утары туран туоһуласта.

-Наһаа үчүгэйдик аһаатыбыт, миин истибит, кэтилиэттээх ириис уонна оҕурсулаах салаат сиэтибит, тоттубут, -Кеша хап-сабар хоруйдуу оҕуста.

-Чэ, бэрт, топпут буоллаххытына. Аҕаа, эһиги манна эмиэ олоруҥ. Билигин аспытын аҕалыахтара, -диэт, Сибиэтэ туран кафе үлэһитигэр, эдэрчи нуучча дьахтарыгар, тугу эрэ имнэннэ уонна илиитинэн сапсыйда.

Сотору буолаат, дьахтар астарын биир-биир аҕалан, “приятного аппетита” дии-дии, остуолга тэниччи ууран кэбистэ.

Остуол тула олорон бары күө-дьаа кэпсэтэн, бэрт түргэнник эбиэттии оҕустулар. Онтон туран,  Сибиэтэлэрэ “чэ, бардыбыт” диирин кытта, хайдах эрэ бары ах баран хааллылар. Биир-биир батысыһан, үөһэ этээскэ таҕыстылар. Балбаарыска субу үөрэн мичилийбитэ ханна да суох буолла. Кеша эмиэ сүөм түһэн, санна холбуйан, уҥуохтуун кыччаабыкка дылы буолла. Сиидэрдээх Өксүү кыыстарын кэнниттэн, Балбаарыскаларын икки өттүлэригэр сиэтэн, уку-сакы хааман истилэр.

Бэһис этээскэ тахсан, кыараҕас көрүдүөр устун кэлэн, биир сабыылаах ааннаах палаатаҕа кэлээттэрин кытта, Сибиэтэлэрэ:

-Манна кыратык тохтуу түһүҥ, билигин кэлиэм. Бары бииргэ киириэхпит, -диэтэ.

Онтон сотору буолаат, хас да маҥан халааттары аҕалан аҕатыгар, ийэтигэр уонна Кешаҕа санныларыгар бырахта. Кыра халаат оҕотунан Балбаарысканы кытта саба бүрүйдэ. Сирэйдэригэр мааска кэтэртэ.

-Манна барытыгар быраабыла. Быыл, да туох да ыарыһахха киирсиэ суохтаах. Улаханнык саҥараайаҕыт, ийэҕитин долгутаайаҕыт. Ытаспаппыт. Барыта үчүгэйи эрэ, -диэтэ. Бары сөбүлэһэн кэҕис гынаат, халааттарын кэтэ оҕустулар уонна палаата аанын арыйан иһирдьэ киирдилэр.

Сып-сырдык кыараҕас палаата ортотугар  маҥан, тимир ороҥҥо Агнесса барахсан кумуйуоҕунан кумуйан баран утуйбут курдук сытар эбит. Эмискэ элбэх дьон тоҕуоруһан киирбитигэр, дьахтар төбөтүн өндөтөн, бүтүннүү дар уҥуох-тирии буолбут илиилэрин сарас гыннараат, үөрэн икки уоһа ыттайа түстэ.

-Хайаа, кимнээх кэллилэрий бу? Оҕолорум барахсаттар, Киэсик, Балбаарыска, -диэтин кытта, уоллаах кыыһа сүүрэн тиийэн ийэлэрин үрдүтүгэр нөрүйдүлэр. Балбаарыска сэрэнэн ийэтин түөһүгэр, бэйэтэ да өйдөөбөтүнэн, ыксары кууһан, сыстан хаалла.

Аттыларыгар Сиидэр Уйбаанабыстаах туох диэхтэрин билбэккэ, ах баран, иһийэн турдулар.

Кыратык уоскуйа түһээт, Агнесса куп-кубархай сирэйинэн, уу-хаар баспыт, олуонатык иһирдьэ киирбит, күп-күөх харахтарынан оҕолорун биир-биир кыҥастаһан көрө-көрө, иэдэстэриттэн, оройдоруттан сыллаталаан ылла.

— Эчи, аҕыннахпыан. Оҕолорум барахсаттар… Балбаарыскам, оҕом сыыһа, улааппыккын аҕай дии. Хайаа, бу баттаҕын тоҕо биир гына өрдүгүт?-диэн бэрт дьиибэтик ыйыталаһан барыларын өмүтүннэрэн кэбистэ.

-Оттон сатыырбыт эрэ итинник,-Өксүү туох диэн билбэккэ, сып-сап хоруйдуу оҕуста.

— Баттаҕын икки гына өрүөххэ наада, оччоҕуна арбайбат уонна чуолката дэлби уһаабыт дии. Маны хомуйуохха баара, -дии-дии Агнесса кыыһын сирэйигэр саба түспүт баттаҕын салҕалас тарбахтарынан имэрийэн барда.

-Ээ, чуолканы баҕас начаас быһа баттыыбыт буоллаҕа, былыр сылгыларым баттаҕын бэйэм кырыйарым, — диэн Сиидэр оҕонньор өрүсүһэ былаастаан хардарсан истэҕинэ, Өксүүтэ өттүккэ охсубутугар,  тугу эрэ онно суоҕу саҥарбытын дьэ өйдөөтө.

-Чэ, бээ, таҕыстахпына оҕом баттаҕын бэйэм дьаһайыам. Киэсик, үөрэххин этэҥҥэ түмүктээбиккин истэн, наһаа үөрдүм. Итинник олох үөрэн, киһилии. Саатар эн… үөрэхтээх киһи буолларгын, бэрт этэ. Айуу, бу сытар да сылаалаах ээ. Миигин олордуҥ эрэ, -диирин кытта, Кешалаах Сиидэр Уйбаанабыс сэрэнэн Агнессаны өйөөн оронугар олортулар.

-Хата, эһиги кэлэҥҥит бүгүн сэргэхсийдим аҕай. Туох эрэ минньигэһи сиэхпин баҕардым, -дьахтар аҕылыы-аҕылыы, кыыһын бэйэтигэр ыксары тарта.

-Ийээ, мин эйиэхэ саахар аҕалбытым ээ. Билигин көрдөрүөм. Бу баар, -эмискэ Балбаарыска туора иилинэ сылдьар быыкаа тирии суумкатыттан обургу соҕус куһуок саахары ороон таһааран, ийэтин ытыһыгар уурда.

-Хайа, бу эбэҥ саахара дии? Ии, оҕом сыыһа. Саахар миэхэ бобулаах ээ, — дии-дии Агнесса олуона соҕустук мичээрдээбитэ буолла.

-Суох, ийээ. Бу аптаах саахар ээ. Оччоҕуна…,-диэн иһэн Балбаарыска кинилэри тулалаан турар дьону эргиччи көрөөт, тохтоон хаалла.

-Оччоҕуна тугуй, һыллыый, -Агнесса тыастаахтык тыына-тыына, кыыһын умса көрөн олорон, тоһоҕолоон ыйыталаста.

-Оччоҕуна үтүөрүөҥ, дьоллоох буолуоҥ уонна биһиги бары дьиэбитигэр барыахпыт,- диэт, Балбаарыска  ийэтин түөһүгэр ыга сыһынна.

-Тоҕо бэрдэй. Оччоҕуна сиибин буоллаҕа, оҕом саахарын. Уопсайынан, хаһан тахсабын, Светлана Сидоровна. Син үчүгэй буолан эрэр курдукпун дии, -Агнесса оҥойо уолан эрэр харахтарынан эрэммиттии, Сибиэтэ диэки уун-утары көрдө.

-Ыксаабаппыт, Агнесса. Үчүгэйдик эмтэнэбит. Эппитим дии, киһи маннык ыарыыттан түргэнник үтүөрбэт диэн. Онон кэтэһэбит, тулуйабыт эрэ, -диэт,  Сибиэтэ туора хайыһан кэбистэ.

Кеша ийэтин көрөн хайдах эрэ уйадыйан кэллэ. Ый эрэ анараа өттүгэр ама киһи, бу маннык хараара ыран-дьүдьэйэн, турар, олорор да кыаҕа суох буолбутуттан ордук харааһынна. Манна эбии, быраас хас биирдии тылын болҕомтолоохтук истэ туран, туох да кэтэһиитэ, тулуура абыраабатын дьэҥкэтик өйдөөтө. Ийэтигэр олус элбэх үтүө, махтал тылларын этиэн, ыга да ыга кууһан олорон, кыратык  тугунан эмэ үөрдүөн баҕарда эрээри, туора дьон баарыттан симиттэн хаалла.

Салгыы Агнесса Сиидэр оҕонньорго уонна Өксүүгэ туһаайан:

-Сиидэр, Өксүү мин эһиэхэ ис сүрэхпиттэн махтанабын. Оҕолорбун көрөн абыраатыгыт аҕай дии. Эһиги суоххут буоллар, хайдах буолуохпут эбитэ буолла?-диэтэ.

-Хайдах гыныахпытый? Көмөлөһөбүт эрэ буоллаҕа. Баарбытынан-суохпутунан, —  Сиидэр Уйбаанабыс Өксүүлээх кыыһын диэки эргиллэн көрдө.

-Чэ, оҕолор, эһиги ийэҕитин кытта кыратык кэпсэтэ түһүҥ. Сотору көрсүһүүбүт бүтэр. Тихий час буолар. Мин аллара түстүм. Аҕаа, ийээ, эһиги манна эмиэ кыратык олоруҥ. Аны сүүрбэччэ мүнүүтэнэн кэлээриҥ, дьиэҕитигэр ыыталыам. Сылайдыгыт буолуо. Бииктэри ыҥырыам, -диэтэ Сибиэтэ.

-Арба, Бииктэр солом суох диэбитэ. Таксинан барабыт буоллаҕа, оччотугар? -Сиидэр кыыһа тахсан истэҕинэ, кэнниттэн улахан соҕустук ыйыталаста.

Эмискэ Сибиэтэ эргиллэн, аан таһыгар тохтоон хаалла. Тугу эрэ этээри уоһун үмүрүҥнэтэн баран, сирэйэ таастыйан хаалла.

-Сөп. Оччотугар бэйэм такси сакаастыам. Ол туох да ыарахана суох. Сотору түһээриҥ, — диэт, палаата иһиттэн эрчимнээхтик тахсан бара турда.

***

Сибиэтэ эппитин курдук, Сиидэр оҕонньордоох Агнессаҕа наһаа өр буолбакка, син ону-маны кэпсэппитэ буолаат, сарсын эмиэ кэлиэх буолан, уота-күөһэ суох быраһаайдастылар. Балбаарыска ийэтиттэн арахсарыгар, ытыах курдук буолан иһэн, син бэтэрээнэн кыатанна. Күндү киһитигэр хараҕа сиигирдэр да, истиҥ мичээрин бэлэхтээн араҕыста.Онтон төрдүөн суксуруспутунан, таксиларыгар олорон дьиэлэригэр айаннаатылар.

Буоларын курдук, ааҥҥа сиэннэрэ Кристина көрүстэ. Бу сырыыга кыыстара хайдах эрэ сымныы быһыытыйбыкка дылы. Барыларын ыҥыран, куукунаҕа олорон чэйдэттэ. Үөрэҕин туһунан, омук тылыгар үөрэнэрин, бэл, кытайдыы кыралаан саҥаран эрэрин  эбэлээх, эһэтигэр сырдата олордо.

-Тукаам, Киристиинэ, эн тоҕо сахалыы саҥарбаккын? Кыра сылдьан хоп курдук кэпсэтэр этиҥ дии. Тылым тостоору гынна, -диэн Сиидэр оҕонньор нууччалыы саҥаран сатаан баран, сүөргүлэээбиттии ыйытта.

-Ну… не знаю. Я по-якутски очень хорошо понимаю и говорю. Но говорить как-то неудобно. Вся молодежь сейчас русскоязычная пошла. Да и школа у меня русскоязычная была. Мама тоже ругается. Но, вы, со мной говорите по-якутски. Саҥарыҥ ээ, өйдүүбүн барытын, -диэн Кристиналара бүтэһигэр бэрт ыраастык сахалыы саҥаран соһутта.

-Хата, саҥарар эрээри кырдьаҕас дьону тоҕо эрэйдиигин?- Кеша сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, баһын быһа илгиһиннэ.

-Ну ты молчи, вообще-то. Если я была такой как ты, бааһынай, я вообще бы не говорила по-якутски.

-Эс, сахабын мин. Дьүһүн быһаарбат. Дууһам барыта саха. Саха сиригэр уонна олоробут дии. Бэйэ омугун убаастыахха наада, -Кеша иннин биэрбэт санаалаах түргэнник быһыта-орута саҥарда.

-Ишь, впрямь патриот такой да?-Кристина күлэн саһыгыраата.

-Патриот да буоллахпына тугуй? Саха эрээри сахалыы саҥарбат буоллаххына, саха да буолбатах буоллаҕын. Оннооҕор мин ийэм сахалыы саҥарар. Соҕуруу төрөөн баран, — Кеша киэн туттубуттуу, хантас гынаат, Кристина диэки тобулу көрөн кэбистэ. Кыыс өһүргэнэн, сирэйэ чоххо баттаабыт курдук кытар гына түстэ.

-Кажется, все закончили, я посуду помою. Вы мне тут мешаете. Проходите, пожалуйста, все в зал, -диэт, Кристина ойон туран, иһитин хомуйбутунан барда.

Кеша  Балбаарыска кинилэр эрэ кэпсэтиилэригэр наадыйбакка, олоппоско хороллон олорон эрэ, утуктуу олорорун көрөн, көтөҕөн ылла.

Арай бу бириэмэҕэ дьиэ аанын хачыгыратан, Кеша саалаҕа ааһан иһэн көрдөҕүнэ, обургу соҕус үрүксээктээх уол киирэн кэллэ.

-Дорооболоруҥ, ыалдьыт бөҕө баар эбит дии.  Эһээ, эбээ кэллилэр дуо?- диэн аан айаҕыттан  ыйыталаһан барда.

-Ну вот, это ваш внук пришел. Саха бөҕө кини баар. Алексей Викторович, -диэт, Кристина өҥөс гынаат, төттөрү  куукунатыгар киирэн, тыастаахтык иһитин-хомуоһун сууйан барда.

Алеша үрүксээгин, бачыыҥкатын устан тута эбэлээх эһэтин кэлэн кууһа түстэ. Онтон Кешаҕа чугаһаан:

-Алеша диэммин, -диэт, илиитин уунна.

-Киэсэбин, -Кеша хайдах эрэ Алеша элэккэй сирэйин көрөн, Кристинаҕа кыыһырбыта уоста быһыытыйда.

-Хайдах айаннаан кэллигит? Эбээлээх эһээ олох уларыйбатаххыт дии.

-Ама, син кырыйдыбыт ини. Эн, Өлүөскэ хаһыс кылаас буоллуҥ, -Сиидэр Уйбаанабыс сиэнин диэки киэн туттубуттуу көрөн кэбистэ.

-Быйыл оскуолабын бүтэрдим дии. Бүтэһик экзаменнарбын туттара сылдьабын.

-Ээ, ханна туттарсар былааннааххын?

-Быраас үөрэҕэр. Соҕуруу Питерга эбэтэр Казаньҥа барыахпын баҕарабын.

-Тыый, бэрт эбит дии. Быраас буол-буол. Наадалаах идэ олох, -Сиидэр оҕонньор үөрэн сэгэс гына түстэ.

Маннык сэргэх соҕустук сиэннэрин Алешаны кытта кэпсэтэн, киэһэ буолбутун бары билбэккэ да хааллылар. Балбаарыска саалаҕа киирэн, кыра тахта оҕотугар утуйан хаалла. Киэһэ хойутуу уһуктан баран, улахаттар кэпсэтиилэрин саҥата суох истэ, ийэтин сарсын тугунан үөрдүөн сөбүн толкуйдуу сытта.

***

Киэһэ тоҕус диэки Сибиэтэ Бииктэрдиин дьэбин уоһуйан, туохтан эрэ улаханнык кыыһырсыбыт көрүҥнээх, арбы-сарбы буолан кэллилэр. Бииктэр кэлээт да хоһугар кимниин да кэпсэппэккэ киирэн хаалла. Аһылыкка да күтүөт тахсыбата. Сиидэрдээх Өксүү күтүөттэрэ кинилэри сөбүлээбэтин бүтэйдии сэрэйдэллэр да, кыыстарыгар туох да диэбэтилэр. Хата, сиэннэрэ эбэлээх эһэлэригэр илин-кэлин түһэн санаалара арыый чэпчээбиккэ дылы буолла. Кристина да нууччалаан-саахалаан, иһилик-таһылык да хамсаннар, саҥардар, утуйар ороннорун оҥорон биэрдэ. Алеша кэлэ-бара кэпсэтэ, уруккуну-хойуккуну тоокколоһо, эдэр дьон быһыытынан Кешалыын да арааһы барытын кэпсэтэ сырытта.

Арай Сибиэтэ туохтан эрэ олус санаарҕаабыт, улахан толкуйга түспүт көрүҥнээх. Өксүү тулуйбакка, кыыһын кэнниттэн куукунаҕа киирэн, аанын саптан кэбистэ.

-һыллыый, туох буоллугут? Бэйэҕэр тута сылдьыма, кэпсээ ээ, миэхэ, -диэтэ.

-Көрдүҥ дии. Биһиги олохпутун. Бу маннык олоробут. Туох диэхпин билбэппин. Бу кэнники Бииктэргэ кэргэн тахсыбыппыттан кэмсинэр буоллум. Олох сыыһа олорбут эбиппин, -диэн ботугураат, Сибиэтэ буруйдаммыттыы умса көрөн, остуол сирэйин тарбаабыта буола олордо.

-Хайдах ол сыыһа? Оттон син оҕолоргут улаатыахтарыгар дылы эн-мин дэһэн олордоххут дии. Биһиги сотору барыахпыт. Мэһэйдэтэр буоллаххытына. Уоскуйуоҕа, -Өксүү кыыһыгар чугаһаан икки санныттан кууста.

-Билбэтим дьэ. Уонна бу диэн эттэххэ, мин наар кининэн  олорбут эбиппин. Киниэхэ эрэ үчүгэй буоллун диэммин. Бу сыллар тухары куруук эһигини утары туруора сырыта дии. Маасыҥкабыт өлбүтүгэр  эһигини эрэ буруйдаан, оннук сыһыаҥҥа оттон киирбиппитин бэйэҕит да билэҕит. Өссө Агнесса суоҕа буоллар, букатын да атырдьах маһыныы арахсыа этибит. Дьиктитэ, ону мин эмиэ сөп дии саныыр этим ээ.

-Сэрэйэр этибит даҕаны. Буруйдаах дьон туох диэхпитий?-Өксүү өрө тыынан кэбистэ.

-Көр, мин олоҕум сыыһатын Агнессалыын билсэн, алтыһан баран биирдэ өйдөөтүм ээ. Дьикти ээ, олох туора киһи эн олоххун уларытара. Агнесса ол туһунан тугу да билбэккэ сылдьан, эһигини куруук хайҕаан, махтанан, хайдах эрэ бүөлэммит хараҕым арыллан кэлбит курдук буолбута. “Кырдьык даҕаны, бу мин ийэлээх аҕам дии. Чахчы, чахчы, мин дьонум ээ” диэх курдук кэрэхсиир дуу, киэн туттар санаа дуу, сотору-сотору киирэр буолан барбыта. Бэл, эһиги сирэйгит омоонун, дьүһүҥҥүтүн умна быһыытыйбыт этим дии. Хаартыскаҕытын көрөн, наһаа да соһуйбутум. Акаары санаабар, ийэлээх аҕам куруук баар буолуохтара диир курдук саныы сылдьыбыппыттан, бэйэм бэйэбиттэн кэлэйбитим. Кыырыктыйбыт баттаххытын, нүксүйбүт санныгытын көрөн биирдэ өйдөөбүтүм: кэм-кэрдии кими да, тугу да кэтэспэтин. Бырастыы гын, ийээ, акаары кыыскытын.  Төһөлөөх хомоппутум, хоргуппутум буолуой… Ийээ, -диэн баран Сибиэтэ икки санна ибигирээн, ийэтин бэйэтигэр ыга тардан, биилиттэн кууһан ылла.

-Ии, оҕом сыыһа. Эн эмиэ бырастыы гын, биһигини, -дии-дии Өксүү бу сыллар тухары суос-соҕотох мааны кыыһыттан тэйбит аһыыта-абата барыта тахсан, икки иэдэһин устун икки хараҕын уута халыс гына түстэ.

Дьахталлар маннык харах уулаах чочумча отур-ботур кэпсэтэ түһээт, өр кэмҥэ санныларыгар сүгэ сылдьыбыт ыар санааларын киэр илгэн, бэркэ чэпчээн, уоскуйан, сотору утуйаары тарҕастылар.

Өксүү саалаҕа киирэн, утуйан эрэр Сиидэригэр:

-Сибиэтэ, оҕобут барахсан, -дии-дии ботугуруу-ботугуруу оҕонньорун көхсүттэн ыга да ыга кууһан ылла.

Төһө да уутун быыһыгар аҥаарыйдар, Сиидэр Уйбаанабыс кыыстарын уонна кинилэр сыһыаннарын икки ардыларыгар мэлдьи мэһэй буолар, улахан  сымара таас сыҕарыйан эрэрин бэрт дьэҥкэтик өйдөөн, истиҥник мичээрдээн ылла.

***

Сарсыҥҥытыгар эбиэт саҕана Кешалаах Балбаарыска эмиэ ийэлэригэр тиийдилэр. Оҕолорун Агнесса кэтэспитэ биллэр этэ. Баттаҕын ньалҕаарыччы тараанан, саҥа халаат кэтэн, бэркэ сэргэхсийбит көрүҥнээҕэ. Кыра остуолга пицца уонна суок турара. Бу маны барытын Светлана Сидоровна сакаастаан, аҕалан биэрбитэ. Дьиҥэр, биир да ыарахан ыарыһахха маннык көҥүл суох этэ. Онон улаханнык мааныланан, Агнесса олус үөрэн сытара.

Балбаарыска  ийэтин көрөөт, сүүрэн тиийэн биилиттэн ыга кууһа түстэ.

-һыллыый, сэрэн, ийэҥ манна баастаах. Сотору үчүгэй буоллахпытына дьэ күүскэ да күүскэ куустуһуохпут.  Иккиэн уонна эмиэ уруккубут курдук хоонньоһон утуйуохпут, -диэт, ыарыытын мүлүрүтээри кыыһын арыый халбары аста.

-Уой, пицца. Убаай, көр-көр, пицца баар. Бу биһиэхэ дуо?-дии-дии Балбаарыска үөрэн ыстаҥхалаабытынан остуол таһыгар кэлэн, дыргыл сыттаах аһы сытырҕалаан көрдө.

-Бастаан хайыам диэбиккиний? Ону гын,-Кеша балтын сиэтэн илдьэн ийэтин иннигэр уун-утары туруоран кэбистэ.

-Ээ, арба, мин эйиэхэ наһаа үчүгэй ырыа ыллыам. Көр, ийээ, эбээ Өксүү миэхэ маннык ырыаны үөрэппитэ.

-Хоту дойду хонноҕуттан

Колонналар бардылар,

Хара тыанан, толоонунан

Хайыһардар дайдылар.

Өстөөх ханна саһан сытар

Өстөөх ханна хайыһар

Ситиэ онно сытыы буулдьа,

Ситиэ сыыдам хайыһар, -диэн бэрт хатаннык, доргуччу ыллаан барда.

Кыыһа ыллаан бүтээтин кытта, Агнесса икки ытыһынан сирэйин саба туттан, уйадыйан кэллэ.

-Оннук, өстөөх ыарыытын кыайдарбыт. Оо, кыахтааҕым буоллар, оҕолорбун кытта бачча үчүгэй күҥҥэ куорат устун күүлэйдиэ эбиппит. Саатар пааркаҕа бара сылдьыбыт киһи дии, Киэсик. Оскуолаҕа киириэн иннинэ сылдьыбыккын, өйдүүгүн?

-Өйдөөн бөҕө буоллаҕа. Наһаа үчүгэй этэ дии, -Кеша ийэтэ сэниэтэ суоҕун көрөн, эмиэ хайдах эрэ хараҕа ууланан кэллэ.

-Чэ, Киэсик, улахан киһи, ол-бу буолума. Пиццаҕытын, хата, сиэҥ. Сойон эрэрэ буолуо, -диэт, Агнесса оронуттан өндөйөн, остуол үрдүн көрө сатаата.

Кешалаах Балбаарыска остуолга тиийэн, улахан саҥата-иҥэтэ суох аһаан бардылар, онтон ийэлэрин таһыгар кэлэн эмиэ олорунан кэбистилэр.

-Арай мин туох эрэ буолан хаалар түгэммэр, Киэсик, куһаҕан суолу олох батыһаайаҕын. Көрдөһөр көрдөһүүм ол. Оҕоҕун эн киһи гыныахтааххын… уонна бу диэн этэххэ, эрэнэр чугас киһим да суох эбит.Тылгын биэр, -диэн эмискэ Агнесса саҥата кытаатан кэллэ.

-Ийээ, куһаҕаны санаама.

-Куһаҕаны диэмэ. Билэҕин дии, мин курдук олоҕу таптыыр киһи суоҕун. Быраастартан ыйыттахпына, саатар, киһи өйдүүр гына тугу да эппэттэр. Миигин аһыммыт харахтарынан көрдөхтөрүнэ,  хайдах эрэ бэйэм бүтэйдии тугу эрэ сэрэйэр курдукпун. Ийэм да түүлбэр киирэрэ элбээтэ.  Бу, сэниэм букатын суох, киһилии аһыыр-сиир, бэйэбин көрүнэр, ороҥҥо олорор да кыахпын сүтэрэн сытабын дии, -Агнесса ыараханнык тыына-тыына, тиэрэ эргийэ сатаата.

-Ийээ, барытын өйдүүбүн. Киһи буолуом, оҕобун хайаан да көрүөм, -диэн баран Кеша ийэтин уҥуох-тирии буолбут дьарамай санныттан ылан, тиэрэ эргиттэ.

-Ийээ, мин саахарым баар дуу?-диэн Балбаарыска ийэтин илииититтэн тардыалаата.

-Ээ, баар-баар, һыллыый, миэхэ саахар көҥүлэммэт диэбитим дии. Бу туумбам иһигэр харыстаан аҕай сытыарабын. Ол гынан баран хайаан да оҕом кэһиитин үчүгэй буоллахпына сиэҕим, -диэн баран Агнесса кыыһын эмиэ сэрэнэн кууһан ылла.

-Сиэр, ийээ, сөп. Ити аптаах саахар диэбитэ эһээ Сиидэр. Ити саахары сиэбит киһи дьоллоох буолар үһү.

-Тоҕо бэрдэй. Аптаах буоллаҕына сиэн бөҕө буоллаҕа. Хайаан да сиэм, кэл эрэ, оҕобун сыллаан ылыам этэ, -диэт, Агнесса кыыһын иэдэһиттэн сып-сылаастык сыллаан ылаат, түөһүгэр ыга тарта.

***

Маннык нэдиэлэ ааста. Балбаарыска убайынаан ийэлэригэр күнүн ахсын бараллар-кэлэллэр. Ол эрээри ыалдьыттар хас хоннохторун аайы дьиэ иһинээҕи быһыы-майгы тыҥааһыннанан истэ. Бииктэр аһаҕастыы сөбүлээбэтин биллэрэн, кимнэрин да кытта кэпсэппэт, тэҥҥэ остуолга олорбот. Киирэ-тахса тыастаахтык быраҕаттанар, истэллэрин курдук арыт быдьардык да тыллаһан ылар.

Биир үтүө күн Сибиэтэ хара сарсыардаттан хоһуттан харах уулаах таҕыста. Кэнниттэн Бииктэр “аймахтаргын кытта бэйэҥ олор!” диэн баргыатаат, тыастаахтык таҥнан, дьиэтиттэн тахсан баран хаалла.

Бары ууну омурдан, саҥата суох чэйдии олордохторуна:

-Күтүөт дьэ ахсарбат аймахтара эбиппит, -Сиидэр оҕонньор тугу эрэ үгэргиэн баҕаран иһэн, Өксүүтүн көрөөт, тохтоон хаалла.

-Чэ, туох да диэтин. Истимэҥ. Кини дьиэтэ да буоллун. Аҕыйах хонук баҕас тулуйдун, -диэт, Сибиэтэ кэлэйбиттии киэр хайыста.

-Все не так и все не то да? Страннай баҕайы буоллугут дии, в последнее время. Папа все время злой, я давно его таким не видела. Что с вами, мама?-диэн Кристина ийэтин диэки ыйытардыы сүүһүн аннынан көрдө.

-Ким билэр? Бэйэм да соһуйа олоробун. Чэ, үлэбэр бардым мин, хойутаары гынным, Кристина иһиккин хомуйаар. Арба, бүгүн балыыһаҕа ыарыһахтары кытта көрсүһүү суох. Санитарнай күн -диэт, Сибиэтэ ойон тураат, ыксыы-саарайа хоһугар киирэн хаалла.

Бары эмиэ саҥата-иҥэтэ суох аһаан бардылар. Сотору тыҥаабыт чуумпуну үрэйээри буолуо:

-Арба, Кеша, эһиил ханна туттарсаҕын?- диэн Алеша улахан соҕустук ыйытта.

-Билбэтим ээ, үөрэхпэр наһаа үчүгэйэ суохпун, ол гынан баран быраас буолуохпун баҕарабын, -Кеша инньэ диэт, эппититтэн кыбыстан, кытар гынна, умса көрөөт, муннун мускунан барда.

-Ураа, убаай быраас буоллаҕына ийээни үтүөрдүө дии,-Балбаарыска үөрэн күлүм аллайда.

-Оннук, убайын быраас буоллаҕына бары да үйэбит уһуур буоллаҕа, -Сэмэн Уйбаанабыс Кешаны санныгар таптайаат, мичээрдээн ылла.

Бу күн Сибиэтэ эппитин курдук,  Кешалаах Балбаарыска ийэлэригэр кыайан барбатылар. Арай киэһэлик Кеша төлөпүөнэ тырылыы түстэ. Көрбүтэ – ийэтэ эрийэр эбит.

-Оо, привет, ийээ, хайа хайдаххыный?

-Дорообо, һыллыый, бүгүн өйбүн сүтэрэммин, муннубунан, айахпынан хаанын баран, балыыһаларбын дэлби куттаатым. Бу реанимацияҕа сытабын,-диэн Агнесса иһиллэр-иһиллибэт сибигинэйдэ.

-Оо, хайдах буоллуҥ, ийээ. Биһиги билигин тиийиэхпит,-Кеша ыскаан хайдах буолуон билиминэ, эмискэ ойон турда.

-һуох-һуох, һыллыый. Киллэрбэттэр ээ, бүгүн. Өссө бу Светлана Сидоровнаттан көрдөһөн эрийэ сытабын. Үчүгэй буоллахпына сарсын кэлээриҥ. Көр, бүгүн Балбаарыска саахарын сиэтим ээ. Оҕом баҕатын толордум. Баҕар, ийэҕитин акаары диэххит да буоллар… Бүгүн көрсүбэппитин истэммин хайдах эрэ наһаа хараастыбытым. Санаабар, бары миигин быраҕан барбыт курдук этигит. Палаатабар собус-соҕотохпун. Саатар, кэпсэтэр да киһим суох… Киэсик, мин эһигини наһаа-наһаа күүскэ таптыыбын. Ону ол курдук өйдөө. Оҕобун сыллаа мин ааппыттан уонна саахаргын сиэн дьоллонон сытар диэ, -диэт, Агнесса букатын саҥата кыччаан хаалла.

-Ийээ, ийээ, -Кеша ытыырын кыатанан, нэһиилэ дириҥник өрүтэ тыына турда.

-Чэ, бүтүөххэ, һыллыый. Наһаа сылайдым. Сарсын эрийиэм, -диэт, ийэтэ төлөпүөнүн арааран кэбистэ.

***

Бу түүн Кеша аанньа утуйбата. Туой өйө-санаата ийэтигэр иэҕиллэн, эргийэн тиийэ турар. Барытын өйдүүр ээ, кини. Ийэтэ аны өрүттүбэтин. Ол да буоллар, итэҕэйиэн баҕарбат. Ийэм суох буоллаҕына, ханна барабыт? Чэ, мин өссө сылдьыам. Онтон Балбаарыска… Сиидэрдээх Өксүү, биллэн турар, аттыларыгар бастаан баар буолуохтара. Ол гынан баран… үнүр интернеккэ аахпыта, алта уоннарын ааспыт дьоҥҥо оҕо ииттэрэ биэрбэттэр эбит. Сиидэр Уйбаанабыс оттон сэттэ уон иккитэ дии. Саатар, хаан-уруу аймах да буолбатахтар. Ама, оҕо дьиэтигэр ыытыахтара да? Эс, хайдах… Ким көмөлөһүөй? Светлана Сидоровна? Ээ, суох. Кини ийэбин эмтиир быраас эрэ, кэргэнэ да сөбүлэспэт. Оччоҕо…

Кеша маннык арааһы санаан, оронугар биир кэм эргичиҥнии, халлаан сырдаабытын да кэннэ, утуйар-утуйбат икки ардынан сытта. Сотору түннүк сабыытын нөҥүө күн уота киирэн, аһыммыттыы уол сирэйин сып-сылааһынан угуттаан барда. Бэрт чугас барабыай чыычаахтар чырып-ирип саҥарсан, Кеша санаатыгар, киниэхэ сүбэ-ама биэрэр курдуктар. Арай, биирдэ өйдөммүтэ, атаҕыттан ким эрэ тардыалыыр:

-Киэсик, тур, ийэҥ бөөлүүн түүн бараахтаабыт…

-Ханна барбыт ол?-диэн иһэн, уутун быыһынан эмискэ уһуктан кэлэн, Кеша суорҕанын туура тэбээт, ойон турда.

-Эс, хайдах? Хайдах? Бэҕэһээ эрэ кэпсэппитим дии. Сарсын эрийиэм, кэлээриҥ диэбитэ. Сымыйа! Сымыйа!-дии-дии уун-утары умса туттан турар Сиидэр оҕонньору илгиэлээн барбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла.

-Киэсик, уоскуй, һыллыый, уоскуй. Хайыахпыт баарай. Дьылҕа Хаан кытаанах эбит, -диэт, Сиидэр Уйбаанабыс Кешаны кууһан ылла.

Кеша бу түгэҥҥэ туох баар мунньуллубут кыһыыта-абата барыта тахсан, кыра оҕолуу уйа-хайа суох ытаан барда. Арай    маннык ытыы турдаҕына, аттыгар ким эрэ кэлэн харытыттан тардыалаата.

-Ытаама, убаай. Ийээ  халлааҥҥа тахсыбыт. Биһигини кини билигин көрө сылдьар. Эйигин көрдөҕүнэ пахай диэҕэ дии, -диэн баран Балбаарыска бэрт кытаанахтык, аллараттан үөһэ убайын тонолуппакка  көрөн турда.

-Оннук, Киэсик, мээнэ ытыыр аньыы. Бүт, кэбис, улахан киһи эрээри, -Сиидэр Кешаны кууһан турбут илиилэрин сэрэнэн арааран, халбарыччы анньан кэбистэ.

***

Кеша бу амырыын сурах кэннэ, сиирэ-халты таҥнаат, тута өрүһүлтэ көрдүүрдүү, таһырдьа уулуссаҕа таҕыста. Салҕалас илиитинэн табаҕын уматынна. Онтон хараҕын уутун киэр илгэн, аһыс-аһыс гынар сүрэҕин ыарыытын мүлүрүтээри иннин хоту мээнэ баран истэ. Ханна барарын бу диэн билбэт. Ол эрээри хайаан да, ханна эрэ кинини уоскутар сир баар буолуохтаах. Бу хааман иһэн күлбүт-үөрбүт, кэлэр-барар куорат дьонун көрөн, устунан дэлби кыынньан барда. Ким эрэ уолугар түһэн, сирэйигэр адьырҕа кыыллыы хатаннык часкыйыан баҕарда. Абаккатыгар, быыкаа тойтойбут тэллэх ыт ааһан иһэрин, үөгүлүү түһээт, сиирэ-халты тэбэн ааста.

Онтон арыгы маҕаһыынын суол нөҥүө көрөөт, бэрт ыксалынан уулуссаны туораан, онно тиийдэ. Маҕаһыыҥҥа киирээт, маҥнайгы көрбүт буоккатын прилавоктан харбаан аҕалан, кассир нуучча кыыһыгар, мэктиэтигэр айаҕар батары биэрэ сыста.

-Осторожно, молодой человек.Что вы себе позволяете? А вам восемнадцать исполнилось, паспорт есть?-диэн кыыс сүөргүлээбиттии ыйытта.

Кеша субу ньүдьү-балай майгы уһуктубутун өйдөөбөккө туран:

-Конечно, есть. У меня мама умерла. Ты это понимаешь. Мамы.. мамы больше нет,-диэн хараҕа ууланан кэлэн, кэһиэҕирбит куолаһынан быһа баттаан саҥарда.

Кыыс барытын өйдөөбүттүү, бэркэ куттаммыт дуу, аһыммыт дуу хараҕынан көрдө уонна саҥата суох арыгытын кассатыгар охсоот, уолга бытыылкатын туттаран кэбистэ.

Кеша ыраата барбакка, маҕаһыын кэннигэр тахсан, кыра ыскаамыйа баарыгар олоро биэрдэ. Тута буоккатын айаҕар тииһинэн түстэ. Бэрт түргэнник арыйан, абырал манна баара буолараарай диэбиттии, хантатан барда. Сотору аччык куртаҕа итийэн, хайдах эрэ сылаанньыйбыкка дылы буолла. Төлөпүөнэ сотору-сотору тырылыырыгар наадыйбакка, бу олорон субуруччу хаста да табахтаата. Онтон устунан холуочуйан, “ийээ” дии-дии саҥа таһааран, умса түһэн, арыгытын соппойо-соппойо, иһиллэр-иһиллибэттик ытаан барда.

Арай биирдэ өйдөөбүтэ, тэлиэс-былаас дайбанан, уулусса устун баран иһэргэ дылы. Эмиэ да ыллыыр, эмиэ да ытыыр, ханна эрэ тохтоон хотуолуур. Эмискэ төлөпүөнэ тыаһаабытыгар көрбүтэ, Сиидэр оҕонньор эрийэр эбит. Кеша тугу эрэ кэпсии, быһаара сатаата. Сиидэр Уйбаанабыс биир кэм “Киэсэ, ханна бааргыный? Киэсэ-Киэсэ” диэмэхтиир.

Онтон биирдэ өйдөммүтэ, массыынанан айаннаан иһэр эбит. Иһиттэҕинэ ким эрэ “Ыт баара, оскуолатын да бүтэрбэккэ сылдьан… өссө киһини “сүөһү” диэбит буола-буола! Тойон өссө массыынан таһыллар!” диэн улаханнык үөхсэр. Өйдөөн көрбүтэ – массыына уруулугар Бииктэр багдаллан олорор эбит.  Аттыгар Сибиэтэ олорор, сотору-сотору саҥата суох эргиллэн көрөр. Арай кинини ким эрэ хам кууспут. Бай, кимий? Ээ,   Сиидэр Уйбаанабыс эбит. “Сиидэр, Сиидэр Уйбаанабыс, бырастыы” Кеша тугу эрэ этиэн баҕарда да, ханна барбытын эмиэ билбэккэ хаалла.

Итиригэр  дуу, илэ дуу ийэтин көрдө. Ийэтэ барахсан субу баардыы уруккулуу сып-сырдык сэбэрэлээх аттыгар кэлэн кууһа түстэ.  Уонна уолун сып-сымнаҕастык төбөтүттэн имэрийэ-имэрийэ “Киэсик, оҕом, эппит тылгын толор. Эн мин туспар буолбатах – бэйэҥ тускар олороҕун. Ытаа ээ, көннөрү, аһыыгын онон таһаар, арыгыны олох иһимэ” диэн баран, сүүһүттэн сып-сылаастык сыллаан ылла.

***

Арай Кеша сарсыарда уһуктубута орон анныгар ким эрэ сыҥыргыы-сыҥыргыы тугу эрэ гынар. Ыаҕастаах уу курдук дьалкыйар, бүтүннүү эстиэх курдук кып-кыһыл сирэйин нэһиилэ икки ытыһынан хам туттаат, умса көрбүтэ… Балбаарыска олорор эбит.

-Хайа, тугу гына сылдьаҕын бу?

-Убаай, өөх диэмэ,-Балбаарыска дэлби ытаабыт сирэйдээх муостаҕа тугу эрэ сотор.  Кеша өйдөөн көрбүтэ… пахыый, олох да кини хотуотун сото олорор эбит.

-Эс, пахай, эн маны тыытыма, -диэт, Кеша оронугар олоро биэрдэ. Балбаарыска тэрээпкэтин былдьаан ылан, туора элитэн кэбистэ.

-Убаай, мин куттанным аҕай.Өлүмэ, баһаалыста, өлүмэ,-диэбитинэн  убайыгар хам хатана түстэ.

-Суох-суох, убаай аны өлбөт. Ии, оҕом сыыһа, ким уонна мин туспар маннык кыһаллар үһү. Бырастыы гын, Балбаарыска миигин… Аны мин эйиэхэ, тылбын биэрэбин: арыгыны иһиэм суоҕа. Акаары буолан бүттүм,-Кеша балтын кууһан олорон эрэ бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйэ санаата.

Арай бу курдук куустуһан олорон иһиттэхтэринэ көрүдүөргэ:

-Чэ, кэбис, киһи өйдөөбөт дьахтара буолбуккун! Бардым мин! Бу дьон бардахтарына биирдэ кэлиэм!-диэн Бииктэр улаханнык хаһыытыыр саҥатын кытта, дьиэ аана тыастаахтык хайа быраҕылынна.

Кини тахсан бараатын кытта хоско Сиидэр оҕонньор киирэн кэллэ. Хайдах эрэ олус сылайбыт көрүҥнээх.

-Киэсик бүгүн баҕас ол-бу буолбат инигин. Ийэҕитин дьиэтигэр  таһаарабыт. Арыгы абырыырын биир бэйэм билбэппин. Балтын бэҕэһээ дэлби куттанна, сүгүн утуйбата. Балтыгын да аһыныа эбиккин, -диэт, оҕонньор, этэрим бүттэ диэбиттии, тахсан баран хаалла.

Бу кэмҥэ таһырдьа этиҥ этэн лүһүгүрэтээтэ. Ону кытта хабыс-хараҕа нүһэр былыт түннүк нөҥүө барыс гына түстэ. Курулас ардах дохсуннук сэллээн, түннүк тааһын тыастаахтык тобугуратан барда. Балбаарыска “убаай” диэбитинэн өссө күүскэ убайыгар сыһынна. Кеша  балтын түөһүгэр ыксары кууһаат, “оннук-оннук” дии-дии, биир кэм кыра оҕолуу, бигии олордо.

***

Агнесса барахсаны дойдутугар таһаараат,  үс хонуга туолаатын кытта, туох да араллаана суох, им-дьим кистээн кэбистилэр. Тыыннааҕар да чуумпу киһи, өлбүтүн да кэннэ тыаһа-ууһа суох  барда. Арай Кеша дьон көрбөтүгэр иһирдьэнэн-таһырдьанан ытаан-соҥоон олус эрэйдэннэ. Киниэхэ уоскулаҥ тыл да наадата суохха дылы. Ким эмэ ийэтин туһунан биир үтүө тылы  ыһыгынна да, букатын иэдэйэн барар. Бэйэтин кыана туттуна сатыыр эрээри,  хараҕын уута халыс гыммытын билбэккэ да хаалар. Манна эбии Балбаарыска туох да буолбатаҕын курдук, Сиидэрдээх Өксүүнү кытта кэпсэтэриттэн, холкутук  утуйа-тура, аһыы-сии сылдьарын көрө-көрө олус абарда. Ама да кыратын иһин, ийэтэ өлбүтүн хайдах өйдөөбөтүй диэн бэркиһии санаата.

Өссө бэҕэһээ киэһэ таһаарыахтарын күн иннинэ, хоруопка сытар ийэтигэр чугаһаан, баттаҕын имэрийэ-имэрийэ:

-Ийэм  мин саахарбын сиэбиит, ол иһин кини үөһэ халлааҥҥа тахсан барби буолуо уонна наар-наар кып-кыраһыабай, эп-эдэр кыыс буолан сылдьыа. Киниэхэ Кен кэлиэ уонна кинилэр икки оҕолонуохтараа. Уонна кинилэр дьоллоох баҕайытык олоруохтара. Дии эһээ, -дии-дии дьыбааҥҥа олорор Сиидэр Уйбаанабыстан чаҕаархай куолаһынан ыйытан соһуппута.

Киэсик хаста даҕаны сүүрэн тиийэн “акаары кыыс, ийэҥ аны хаһан да кэлбэт, барби да сах да, туох да буолбат. Ийэҥ өлбүт! Өйдөө ону!” диэн олус баҕарбыта. Ол эрээри балта остуоруйа дойдутунан олороро эмиэ да сөптөөҕүн, бэйэтин эйгэтигэр сылдьарын, Сиидэр оҕонньор “оннук” диирин кытта, хайдах эрэ кыл түгэнэ өйдүүргэ дылы гыммыта.

***

Агнесса түөрт уон хонугун кэннэ, от үгэнин саҕана, биир үтүө күн, арай Сиидэр Уйбаанабыстаахха нэһилиэк администрациятыттан икки дьахтар кэлэ сырыттылар. Бары бэркэ билэр дьоно эрээри, оҕолор хайдах да кинилэри кытта олорор кыахтара суоҕун оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ сиһилээн быһаара сатаатылар. Дьиҥэр, киһилии сиэринэн, Кешалаах Балбаарыска кинилэргэ олороллоро үчүгэйин, ол эрээри ол хайдах да, суут-сокуон өттүнэн кыаллыбатын хос-хос эттилэр.

Бу дьон барааттарын кытта, Сиидэр Өксүүтүнээн утары көрсөн олорон, хайдах, тугу  гынан, оҕолору бэйэлэригэр хаалларыахтарын сөбүн быһаарса сатаан, улахан толкуйга түстүлэр. Бүтэр уһугар чугастыы, нэһилиэктэрин биир эмэ эдэрчи ыала иитэ ылыан сөп эбит диэн тобулан таһаардылар. Ол дьону кытта уонна эйэ дэмнээхтик кэпсэтэн, оҕолору бэйэлэригэр олордуохтарын сөп буоллаҕа. Онон Сиидэр Уйбаанабыс көмө көрдөөн, тута оскуола дириэктэриттэн, кылаас салайааччыттан саҕалаан, ыалыгар Сылгыһыт Тэрэпиимҥэ тиийэ, быһа холооон, биэс-алта ыалга эрийдэ. Санаатыгар, үтүө санаалаах киһи көстөн, оҕолору сип-сибилигин бэйэтигэр ылыан сөп курдук бэрт судургутук санаата. Ол эрээри хас эрийдэҕин ахсын бары араастаан сылтаҕыран, кыккыраччы аккаастаан истилэр.

-Муҥум эбит. Кырдьар кырыыс диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Оо, саатар уонча сыл эдэр буолбаппын ээ. Дьиҥэр, бу икки атахпар сүүрэ сылдьар киһи хайдах аҕыйах сыл иһигэр өлөр үһүбүн. Балбаарысканы баҕас оскуолатын бүтэртэриэм, Киэсэ ыал буоларыгар да тиийиэм этэ. Судаарыстыбабыт сокуона, эчи, тустаахха кытаанаҕын, -диэн, тугу гыныан булбакка, бэркэ муҥатыйа олордо.

Онтон, хата, Өксүүтэ өй уган, сып-сап өрүһүлтэ көрдүү, кыыһыгар Сибиэтэҕэ эрийдэ.

-Сибиэтэ, дорообо, тоойуом, дьэ ыксал бөҕө буолла. Оҕолорбутун былдьаан эрэллэр. Манна биир да ыал эпэкиин буоларга сөбүлэспэтэ. Арай эн…хайдаххыный?- диэн баран бүтүннүү кулгаах, харах иччитэ буолан, Өксүүтүнээн иһийэн турдулар.

-Оо, аҕаа, хайдах ол мээнэ дьон ылыай, кырдьык даҕаны. Мал буоллахтарай, киһини иитэр улахан эппиэтинэс буоллаҕа. Мин даҕаны бу күннэргэ куруук оҕолору санаан таҕыстым.  Дьиҥэр… мин ылыахпын сөп. Хас да юристка сырыттым, табыллыан сөп дииллэр.

-Уу, оҕом сыыһа, оннук-оннук. Быраас, хотун киһи син хамнастаах да буоллаҕын. Хата, оннуга ордук эбит. Бэрт-бэрт. Биһиги да тыыннаахпыт тухары баарбытынан-суохпутунан көмөлөһүөхпүт, -диэн Сиидэр оҕонньор хайдах эрэ үөрүүтүттэн айманыах, саҥа үөрүөх-көтүөх курдук буолан истэҕинэ, кыыһа:

-Ол гынан баран, аҕаа, мин дьиэм суох, билиҥҥи туругунан уонна Бииктэр оҕолору иитэргэ саахар да манньаҕа сөбүлэспэт, -диэтэ.

-Оччоҕуна?

-Оччоҕуна оттон сөбүлэспэт буоллаҕына кэргэммиттэн арахсабын буоллаҕа, дьиэ-уот да быһаарыллыа, онтон эһиги миэхэ куоракка төрдүөн көһөн кэлиэххит. Оҕолору ылабын, онон бүтэр,- Сибиэтэ куолаһа хайдах эрэ кытаатан иһэн, сымнаан хаалла.

-Арахсабын даа? Кэлин кэмсиниэҥ суоҕа дуо?-Сиидэр Уйбаанабыс дьаархана соҕус ыйытта.

-Суох-суох. Кэмсиммэппин. Дьиҥэр, эрдэ арахсыахтаах этим. Ол иһин таҥара накаастаан, оҕобутун былдьаата буолуо дии саныыбын. Бииктэр да арахсарга бэлэм курдук. Бу күннэргэ арахсарынан эрэ куттуур. Үлэлээх-хамнастаах, дьиэлээх-уоттаах киһи булан сылдьыа. Миигин  билиҥҥи туругунан Кешалаах эрэ Балбаарыска дьылҕалара долгутар.

-Оннук-оннук,  сүрүнэ, оҕолорбут эрэ тулаайах хаалбатыннар. Атына көстөн иһиэ буоллаҕа. Биһиги барытыгар сөбүлэһэбит уонна эйигин куруук өйүүбүт., — инньэ диэтин кытта,  Өксүүтэ кэлэн, Сиидэр уҥа илиититтэн, махтаммыттыы, күүскэ бобо тутта.

***

Бу кэмҥэ бэйэлэрин дьиэлэригэр Кешалаах Балбаарыска ийэлэрин малын-салын, таҥаһын-сабын хомуйа, ыскааптарын дьаарыстыы сырыттылар. Кеша, дьиҥэр, бэйэтэ тахсаары гыммытын, балта ытаан туран батыһан киирдэ.

-Убаай, биһиги аны бу дьиэбитигэр хаһан олоро кэлэбит?- хос муннугар Балбаарыска олоппоско ыттан туран, убайа тугу гынарын өҥөйөн көрө турда.

-Суох буолуо.

-Ийээ оччоҕуна хомойор буоллаҕа. Халлаантан түстэҕинэ дьиэбитигэр ким да суох буолуо дии, -Балбаарыска туран эрэ, туллас гынаат, убайын санныга оҕуста.

-Балбаарыска, итинник диэмэ. Эн соруйан этэҕин да ити? Ийэбит аны кэлбэт, барби игин буолбат. Суох, бу көрөҕүн дии салгыны, итинник суох буолбута кини. Аны хаһан да, хаһан да кэлбэт биһиэхэ, -Кеша саҥата улаатан, балтыгар ийэтин халаатын туппутунан эргиллэ биэрдэ.

-Суох, Киэсик, суох! Кэлэр кини, кэлэр! Аҕал! Ийээ киэнэ бу!-диэн хатаннык часкыйаат, Балбаарыска ийэтин халаатын сулбу тардан ылла да, олоппоһуттан ыстанан түһээт, таһырдьа куотта.

Бу туран эмискэ, чочумча буолаат, Кеша өйдөммүккэ дылы буолла “акаары, кып-кыра киһини кытта аахсаммын. Оҕобун бостуой хомоттум” дии санаат, балтын кэнниттэн таһырдьа ыстанна.

Арай эмискэ күүлэ аанын арыйа баттаабыта, балта ийэтин халаатын кэтэн баран, бэйэтин бэйэтэ кууһа-кууһа, ытабыл бөҕө буола олороохтуур эбит.

-Балбаарыска, бырастыы, мин ынырык акаары киһибин. Кырдьык, ийэбит халлаантан биһигини күн аайы көрөр. Кини онно наһаа дьоллоох,-дии-дии Кеша балтын сэрэнэн көтөҕөн ылла уонна лах гына кирилиэскэ олорунан кэбистэ. Онтон Балбаарысканы төбөтүн оройуттан сыллыы-сылыы, “ытаама” дии-дии, арбайбыт баттаҕын көннөрөн,  хараҕын уутун икки харытынан ньиккирийэн барда. Балта убайын түһэҕэр олорон, сотору кэминэн ах баран, уоскуйа быһыытыйда. Ол да буоллар мунна тыастаахтык сурдургуу-сурдургуу:

-Убаай, эн аны хаһан да итинник диэмэ уонна бэйэҥ ытаама, -диэн баран бүтүннүүү уу-хаар баспыт харахтарынан убайын сирэйин өҥөйдө.

-Эс, мин ытаабаппын. Тоҕо ытыахпыный? Улахаммын дии, -өс киирбэх Кеша өһүргэнэ былаастаан саҥарда.

-Ытаабытыҥ аҕай дии, мин көрбүтүм барытын. Убаай, көр эрэ,  эн мин курдук саахаргын сиэ ээ. Мин саахарбын сиэбитиим, ол иһин элбэхтик ытаабаппыын, -дии-дии Балбаарыска сыгынньах атахтарынан тэбиэлэнэ-тэбиэлэнэ, киэн туттубуттуу, сирэйин мылас гыннарда.

-Хата, кырдьык, саахарбын сиир эбиппин. Эһээлээх эбээҕэ тахсыахха, кэтэстилэр буолуо. Ити саахарбын сиэтэхпинэ дьоллоох буолабын дии?-Кеша хайдах эрэ санаата көнньүөрэн, тэбэнэттэнэн кэлэн, балтын көтөҕөн ылан, үөһэ бырахта.

-Аһаа, дьоллоох буолаҕын, дьоллоох!-дии-дии Балбаарыска  хатаннык күлэн чачыгыраата.

Балбаарыска хатан күлүүтүн кытта, дьиэ таһыгар талах маска олорор барабыай чыычаахтар чырып-ирип бөҕө буолан, илин-арҕаа көтөн бардылар. Эмискэ сүргэлэрэ көтөҕүллүбүт оҕолор куустуһа түһээт, күлсэ-күлсэ, эргэ өтөхтөрүттэн сырсыакаласпытынан уулуссаҕа таҕыстылар. Арай өйдөөн көрбүттэрэ, уулусса нөҥүө Сиидэр Уйбааанабыс Өксүүтүнэн кинилэри көрөн, далбаатаһа тураллар эбит. Оҕолор эмиэ икки илиилэрин өрө уунан, эбэлээх эһэлэригэр   сиэттиспитинэн уун-утары сүүрэн бардылар. Онтон үрдүлэригэр сайыҥҥы күн хаһан да киириэ суох курдук чаҕылыччы тыган, барыларын батыһыннара көрөн, олус истиҥник мичээрдии турда.

***
«Амма олоҕо» хаһыат