Майалар төрөөбүт тыл кыһалҕатын мүлчү туппат санаалаахтар

Кэнники кэккэ сылларга саха оҕолоро адьас кыра саастарыттан нууччалыы тылланан барар буолбуттарын, ону ааһан, олох даҕаны кыайан  тылламмат оҕолор элбээбиттэрин туһунан иитээччилэр, учууталлар, уйулҕа, тыл үөрэхтээхтэрэ, уопсастыбанньыктар дьиксинэ кэпсииллэр. Ол төрүөтүн Саха сиригэр ким даҕаны чинчийбэт, чопчу быһаарбат, аһаҕастык эппэт курдук. Дьиҥэр, сайдыылаах тас дойдуларга ити кыһалҕаны хайыы-сах үөрэппиттэр, быһаарбыттар эбит. Ону саха дьонугар уопсастыбанньыктар эрэ кэпсиир, тиэрдэр кыахтаахтар.  

Төрөөбүт тылга сыһыаннаах кыһалҕаны сырдатыыга уонна быһаарыыга “Кыым” хаһыат өрөспүүбүлүкэтээҕи “Ийэ тыл кэскилэ” хамсааһыны кытта биир санаанан салайтаран үлэлээбитэ ыраатта. Бу үлэ, дьаҥ турбутуттан хааччахтанан, харгыстанан  турбут буоллаҕына, билигин ол барыта көтүллэн, улуустары кытта алтыһыы сөргүтүллэн эрэр.

Бу сылга төрөөбүт тыл кыһалҕатын болҕойон киэҥ араҥаҕа таһаарарга быһаарыммыт бастакы улууһунан Мэҥэ Хаҥалас буолла. Сүрүннээн, Майаҕа саха тылын сайыннарыыга, тарҕатыыга сүрдээх киэҥ үлэ ыытыллар эбит. Ол чэрчитинэн, кулун тутар 11 күнүгэр баһылык Дмитрий Тихонов өйөбүлүнэн Майатааҕы дьиэ кэргэн киинэ “Оҕону ийэ тылынан саҥардыах” диэн төрөппүттэр уонна уопсастыбанньыктар кыттыгас Сүбэ мунньахтарын тэрийдэ. Ол иннинэ тэрийээччилэр төрөппүттэри ыҥыран өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын кыттыылаахтарын кытта хаста да “Зум” нөҥүө кэпсэппиттэрэ. Онон кинилэр куорат дьонун кытта сирэй көрсөн кэпсэтэргэ, санаа атастаһарга бэлэм сылдьыбыттара.

Бу тэрээһиҥҥэ Дьокуускайтан өрөспүүбүлүкэтээҕи “Ийэ тыл кэскилэ” хамсааһын салайааччыта Вилюяна Никитина, “Алтан” IT-оскуола салайааччыта, урбаанньыт Дьулустаан Осипов, тэлэбиидэнньэ ыытааччыта, Тыгын Дархан оруолун толорбут биллиилээх артыыс Ньургун Бэчигэн, “Cаха сайдам оҕото” айар холбоһук салайааччыта, суруналыыс, ойуу киинэ тылбаасчыта Мария Дегтярева-Күндэли, “Кыым” хаһыат эрэдээктэрэ, суруналыыс Иван Гаврильев тиийэн кытыннылар. Кинилэр хас биирдиилэрэ, саха тылын кэскилин кэҥэтэр өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын үлэтигэр кыттыһалларын таһынан, бэйэлэрэ ураты суоллаах-иистээх үлэни ыыталлар.

Ыалдьыттар, икки сыллааҕыта кэмниэ-кэнэҕэс тутуллан аанын бар дьоҥҥо тэлэччи арыйбыт Дмитрий Федорович Ходулов аатынан норуот айымньытын саҥа тупсаҕай дьиэтигэр киирдэ киирээт, бастатан туран, тэрилтэ суруга-бичигэ барыта икки тылынан олус бэркэ сахалыы тылбаастанан суруллубутун бэлиэтии көрдүлэр. Кинилэр манна, Майа култууратын сайдыытыгар сүҥкэн суолталаах хас да тыйаатыр баарын таһынан, “Кыталык” үҥкүү норуодунай ансаамбыла, “Манчаары” киинэ саалата, “Майа долгуна” араадьыйа, аһыыр сир өрө көтөҕүллүүлээхтик үлэлии туралларын кэрэхсээтилэр.

Онтон кинилэр баһылык Дмитрий Тихоновтыын, Дьиэ кэргэн киинин салайааччыта Октябрина Кулешовалыын, Түөлбэлэри кытта үлэни сүрүннээччи Евдокия Решетниковалыын саха тылын билиҥҥи туругун уонна инникитин ырытыстылар. Уопсастыбанньыктар Дьиэ кэргэн киинэ Майа дьыссааттарыгар ыыппыт ыйытынньыгын түмүгүн соһуйа иһиттилэр. Оннооҕор бу тыа сиригэр сахалыы саҥарбат оҕо ахсаана 23%, оттон сахалыы өйдөөбөт оҕо ахсаана 10% көрдөрбүт. Дьэ, “сайдыы” салгыы маннык хаамыынан бардаҕына, биһиги тылбыт аҕыйах сылынан олох да туттуллубат уонна устунан симэлийэр турукка киирииһи диэн санааҕа ыллардылар. Бу саха омугу эһэр суолга киллэрэр иэдээннээх дьайыыны хайдах тохтотобут, тугу гынабыт диэн ыйытыыга ыалдьыттар хоруйдаахтар: уопсастыбаннас, төрөппүт уонна салалата төрөөбүт тыл кыһалҕатын бииргэ туруулаһаллараирдэнэр. Ону кинилэр төрөппүттэр иннигэр улахан сыанаҕа тураннар иһитиннэрдилэр.

Тэрээһини бэйэтинэн иилээн-саҕалаан ыыппыт Майа сэлиэнньэтин баһылыга Дмитрий Тихоновбу хайысхаҕа туох үлэни ыыппыттарын кэпсээтэ уонна төрөппүтү кытта тоҕо күүстээх үлэ ирдэнэрин быһаарда. Ол курдук, төрөппүттэргэ анаан үөрэх уонна ыйытынньык ыыппыттарын түмүгэр, төрөппүт үөрэххэ олус наадыйара уонна 643 оскуола иннинээҕи саастаах оҕолортон 23% сахалыы саҥарбаттара биллэн тахсыбыт. Биллэн турар, биир омук (саха) түөлбэлээн олорор сиригэр маннык көрдөрүү баара барыбытын олус дьиксиннэрэр. Ону этэн туран, баһылык кэлбит төрөппүт санаатын этэн барарыгар уонна манна буолбут кэпсэтиини атын дьоҥҥо тиэрдэригэр көрдөстө.

“Алтан” IT-оскуола салайааччыта Дьулустаан Осипов “Цифровой эйгэ кыра оҕоҕо дьайыыта” диэн тас дойду чинчийиилэрин чахчыларыгар олоҕурбут сүрдээх туһалаах лиэксийэтинэн саалаҕа баар дьону улаханнык соһутта. Кини 5 саастаах оҕотугар тэлэбиисэри тоҕо көрдөрбөтүн, суотабай төлөпүөнү тоҕо туттарбатын, бэйэтэ айаннаары сылдьан айбыт остуоруйатын кытта дьүөрэлээн, олус тиийимтиэ тылынан быһаарда. Оҕо хойутаан тылланара эбэтэр тылламмат буолуута барыта гаджеты уонна тэлэбиисэри кытта ситимнээҕин тас дойду учуонайдара, номнуо быһаараннар, көҥүллээбэт эбэтэр хаччахтыыр буолбуттара ырааппыт эбит. Ол билии биһиэхэ хойутаан кэлбит уонна үчүгэйдик тарҕана илик буолан, биһиги бүтүн көлүөнэни сүтэрдибит, ол эрээри ону көннөрөр хойут буолбатах, ийэ-аҕа, эһэ-эбэ биир сүбэнэн оҕону гаджет алдьатыылаах дьайыытыттан харыстыырга туруннахтарына, оҕону сайыннарар элбэх атын ньымалары туһаннахтарына, оҕолорбутун, тылбытын, омукпутун быһыыр кыахтаахпыт диэн урбаанньыт эттэ.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи “Ийэ тыл кэскилэ” хамсааһын салайааччыта, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ “Арктика тылларын экологията” чинчийэр лабораториятын үлэһитэ Вилюяна Никитина“Оҕо тоҕо маҥнай сахалыы толору саҕарыахтааҕый?” диэн билим чахчыларыгар олоҕурбут олус туһалаах дакылааты ис иһиттэн иэйэн-куойан туран иһитиннэрдэ. Кини манна икки тылы билэр киһи  мэйиититтэн саҕалаан майгытыгар, сайдыытыгар тиийэ уратытын, биир эрэ тылы билэр киһитээҕэр тугунан кыайыылаах буоларын итэҕэтиилээхтик кэпсээтэ, маҥнай төрөөбүт тылын баһылаабыт оҕо атын тылы дэбигис ылынарын, мэйиитэ биир тыллаах киһиттэн атыннык сайдарын быһаарда. Оттон маҥнай туора тылы үөрэппит оҕо кэнники төрөөбүт тылыгар төннөрө олус уустук, үксүн кыаллыбат буоларын тоһоҕолоон эттэ.

Тыгын Дархан оруолун толорбут биллиилээх артыыс Ньургун Бэчигэн кэргэнин Лилияны кытта саха тылын билбэт дьоҥҥо уонна оҕолорго анаан мобильнай сыһыарыы оҥоро сылдьалларын туһунан кэпсээтэ. Кини, тус олоҕор баар чахчыга олоҕуран, киһи омук быһыытынан бэйэтин толору сананыыта, омугунан киэн туттуута  сүрдээх улахан суолталааҕын эттэ. Кини кэргэнин кытта оҥоро сылдьар саха тылын үөрэтиигэ аналлаах сыһыарыытын курдук сыһыарыы омук ахсын баар буоллаҕына, биһиэхэ аныаха диэри суох эбит. Лилия, саха тылын үчүгэйдик билбэт уонна саҥарбат буолан, үөрэтии кыһалҕатын  этинэн-хаанынан толору өйдөөбүт киһи. Бу сыһыарыы, саха тылын үөрэтэр эрэ буолбакка, онно сыһыаннаах араас контены буларга көмөлөһүөхтээх. Кэргэнниилэр бу сыһыарыыны оҥороору “Boomstarter” диэн краудфандинговай (харчы угар) былаһааккаҕа миэстэ ылбыттар. Ньургун этэринэн, бүгүн сыһыарыы оҥоһуллан тахсыытыгар ирдэнэр 700 тыһыынчаттан 90 тыһыынчата краудфандинг көмөтүнэн хомуллубут. Ирдэнэр харчыны хомуйууга биир эрэ ый хаалбыт. Онон Саха сирин олохтоохторо, туора турбакка, ким төһө кыахтааҕынан кыттыһаллара буоллар, сыһыарыы күн сирин көрөн, төрөөбүт тылын билбэт элбэх саха уонна атын омук биһиги тылбытын үөрэтиэ этилэр.

Устар ууну сомоҕолуур тыллаах-өстөөх “Кыым” хаһыат эрэдээктэрэ, ааттаах-суоллаах суруналыыс Иван Гаврильев, буоларын курдук, сэргэх иһитиннэриитинэн саалаҕа мустубут көрөөччү-истээччи сүргэтин үчүгэйдик көтөхтө. Кини, атын уруулуу омуктар тылларын туруга хайдаҕын билэр буолан, сахалар тылбытыгар уонна култуурабытыгар аһара кыһаллар омук быһыытынан биллэбит, атын уруулуу омуктар биһигини олус ытыктыыллар, онон киэн туттуохтаахпыт диэн саалаҕа баар дьон эрэлин элбэтэн биэрдэ. Уонна төрөөбүт тылларын үөрэппит сахалыы иитиилээх оҕолор олох устун эрэллээхтик хаамаллар, түмсүүлээх буолаллар диэн бэйэтин кэтээн көрүүтүн уонна дьон эппит санаатын төрөппүттэргэ тиэртэ.

Уол оҕону төрүт үгэскэ олоҕуран иитиинэн, дьупулуом суруйуутуттан саҕалаан, 2011 сылтан утумнаахтык дьарыктанар Дорҕоон Дохсун бу үлэтин кэҥэтэн диссэртээссийэ суруйа сылдьарын  уонна көмүскээтэҕинэ үөрэх систиэмэтигэр киллэрэр баҕалааҕын эттэ. Ол курдук, кини уол оҕо этин-сиинин, өйүн-санаатын сахалыы хамсаныыларынан эрчийэр, уһанарга, от охсорго, аты миинэргэ үөрэтэр уонна онтон да атын эр киһи үөрүйэхтэрин иҥэрэр ньымаларын атын улуустар эмиэ киэҥник туһанар буолбуттар. Урут саҥа саҕалыыр кэмигэр оҕолору дьиэлэри кэрийэ сылдьан хомуйталаан ылар буоллахтарына, билигин төрөппүттэр уолаттарын киллэрээри бэйэлэрэ эккирэтэ сылдьаллар эбит. Онон норуот уһуктан маннык хайысхалары өйүүр буолла диэн уһуйааччы үөрүүтүн үллэһиннэ. Чуолаан, уол оҕону төрүт үгэһинэн туспа тутан иитиини уруккуттан өйдүүр уонна тутуһар  Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтин баһылыгар Дмитрий Ивановичка кини улаханнык махтанар.

Ыалдьыттар тыл этиилэрин, лиэксийэлэрин кэннэ саалаҕа баар ким баҕалаах барыта – эбэлэр, эһэлэр, эдэр ийэлэр, учууталлар – аһаҕас микрофон нөҥүө маннык хамсааһын туһалааҕын, билиҥҥи кэмҥэ ирдэнэрин уонна салгыы үлэлэһэр баҕалаахтарын эттилэр. Култуура уонна ускуустуба эйгэтин түс-бас киһитэ, Д.Ф.Ходулов аатынан норуот айымньытын дьиэтин дириэктэрэ Василий Павлович Винокуров элбэх сиэн  эһэтин быһыытынан санаатын эттэ уонна Өксөкүлээх алгыһын анаата. Дьэ, бу курдук, олус сэргэх уонна туһалаах тэрээһиҥҥэ  Майа сэлиэнньэтин дьоно-сэргэтэ төрөөбүт тыл кыһалҕатын мүлчү туппат санаалаахтарын арылхайдык көрдөрдүлэр.

Тэрээһин бүтүүтүгэр кыттыылаахтар баһылык аахпыт “Оҕону ийэ тылынан саҥардыах” сүбэ мунньах түмүк докумуонун, бары биир киһи курдук 100% куоластааннар,  өйүүллэрин уонна олоххо киллэрэллэрин бигэргэттилэр.

***

Источник: Мария Дегтярева-Күндэли, Kyym.ru