“Эмтиэххит оннугар ыарыттыгыт”

Саха тылын “сахатытыы” бара турар. Сэбиэскэй кэмҥэ олоҕуран кэлбит тылбыт грамматиката араастаан эриллэн-буруллан, киһи тыла тостуох тылга кубулуйда. “Сахалыы хаһыаты киһи кыайан аахпат буолла”, – диэн этэр киһи элбэх.

 Тиэрминнэри сахатытыы туһунан кэпсэтэр бассаап-бөлөҕөр маннык сурук киирдэ:

– “Успуорт” диэни сахалыы “күрэс” диэбиккитин сэргээбэтим. “Күрэс” диэн хамсааһыны көрдөрөр тыл. Кимниин эмэ куотан, дьалты бар диэн өйдөбүлгэ туттуллар тыл. Төрүт тыла күрээ диэн. Күрэх диэн буолбатах. Куобаҕы күрэтэллэр, куобах күрэҕэ. Күрэхтэһии диэн туттан кэлбит тыллаахпыт.  Тыл төрүт өйдөбүлүн муннардахха иччитэ аһааҕырар, дьайар кыаҕа, күүһэ эстэр.

Өбүгэлэрбит түҥ былыр тус өйдөбүллээн, олохторугар сыһыары тутан үөскэппит уонна үйэлэргэ туттан, дьайар кыахтаах иччилээн биһиэхэ тириэрдибит тылларын үлүбээй уларытар бырааппыт суох. Ол тыл аһааҕырыытыгар, өбүгэлэрдиин ситими быһарга тириэрдэр.

Биһиги олохпутугар сыһыана суох буолан атын омукка үөскээбит көстүүнү, дьайыыны, хамсааһыны, тугу эмэ көрдөрөр тылы атын омук ылынарыгар, ол тыл төрүтүн ылан бэйэтин омугун уратытык туттуллар сыһыарыыларын иннигэр, кэннигэр эбэн, бэйэтин омугун быһыытынан ураты дорҕоонноругар көһөрөн туттар, иҥэринэр идэлээх. Саха омуга оннук, араас биис уустары кытта алтыһарыгар, олоҕор туттуллар буоллаҕына иҥэринэн испит буолан саамай баай тыллааҕынан биллэр. Ону “нуучча тылыттан босхолонобут” диэн олус наһаалыыр, бэйэ төрүт өйдөбүллээх тылларын аһааҕырдар сатаммат.

Успуорт – турук тургутуһуута буолар. Эт-сиин кыаҕын-күүһүн эрэ буолбакка, өй-санаа – бүтүннүү туруккун тургутуһаҕын. Эт-сиин кыаҕын-күүһүн тургутуһар араас көрүҥнээх оонньуулары таһынан, саахымат, дуобат курдуктар эмиэ бааллар. Барытын холбоон этэр буоллахха – киһи туругун тургутуһар оонньуулара буолаллар. Ону сахалыы тылынан этиэххитин баҕарар буоллаххытына, дириҥник үөрэтэн, төрүт өйдөбүллээх тыллары алдьаппакка уларытар сөптөөх. Былыргыттан тургутуһар оонньуулар биһиги даҕаны омукка бааллара.  Ол ыһыахтарга буолар тургутуһар оонньууларга дьэҥкэтик көстөр.

Тыл төрүт өйдөбүлүн сүтэрэн атын өйдөбүлү биэрэр буоллахха – көлүөнэлэр өйдөспөт буолуулара үөскээн барар, өбүгэлэрдиин ситим быстан барар. Судургутута сатаан тыллары бысталаан туттартан төрүт омугуҥ курдук толкуйдууруҥ уларыйар. Дэбигис өйдөммөт тылларынан айан туттартан тылбыт аһааҕырарын ааһан, өһөн барар, өбүгэ курдук толкуйдуур дьоҕурбут сүтэн, тылбыт туһата суох буолан умнуллар, туттубат буолар чинчилэнэр. Ол диэкигэ ыччаттарбытын бэйэбит салайан биэрэбит. Ол туһунан толкуйдуур кэм кэллэ. Олус үлүһүйэри тохтотуохха.

Күн аайы “чэбэр”, “чөл олохтоохпун”. Хайдах күммүн атааран, хонукпун хонон турарбын ирдиири эмиэ сэргээбэппин. Урут даҕаны эппитим, билигин даҕаны сирэбин. Арыый дириҥник толкуйдуох  баара, бастаан норуокка таһаарыах иннинэ. Ылынан тутталлар диэххит даҕаны, төһө даҕаны бэчээт, сурук нөҥүө саастаах дьоҥҥо ону иҥэриэххит суоҕа. Ыччат дьон сонурҕаан, сурукка мэлдьи көрсөр даҕаны буолан туттубуттарын иһин, ол аҕа көлүөнэлиин өйдөспөт буоларга тиэрдиэҕэ.  Ол охсуута улахан буолуоҕа. Ытыктабыл өйдөбүлүн билиммэт да көстүүлэр билигин даҕаны баар буоллулар. Ол көлүөнэлэр солбуһалларыгар, омук олоҕун сүрүннээччилэр оруолларын эдэр көлүөнэ ыларыгар ордук биллиэҕэ. Ону эмиэ ырытан көрөр сөп этэ.

Кэлиҥҥи кэмҥэ саха тыла ыалдьыбыта ордук биллэр буолла. Эмтииргит оннугар, өссө күүскэ ыарыттыгыт.

Анал үөрэхтээх, билиилээх дьон дьарыктанныннар. Көмүөл мууһун курдук харыыта суох тыл төрүт өйдөбүллэрин ыһа турар диэн туох үлүгэрэй? Биир саҥа тыл үөскүүрүн учуонай дьон хас эмэ ыйдарга чинчийэн көрөн киллэрдиннэр. Бу үлэлии турар термин хамыыһыйата сыыһа хайысханан барда.

Бастаан, киирии тылы сахатытарга, ол киириии тылы чопчу быһаарар сахалыы тылынан солбуйуохха. Кыаллыбат буоллаҕына олохсуйбут киирии тылы уларыта сатыа суохха диэн этэ. Ол кэһилиннэ, төрүт өйдөбүллээх тыллары тус өйдөбүллэрин муннаран атын өйдөбүлгэ көһөрүү күүскэ барда. Бу улахан охсуулаах буоларын туһунан кыайан ыраҥалаабакка сылдьаҕыт. Тыл таҥаратын курдук сананан ыһыы-тоҕуу бөҕө буолан эрэҕит.  Тохтоон, уоскуйан олохтоохтук толкуйдааҥ, омук өйө-санаата ыһыллыбатын курдук сэрэхтээхтик, дириҥник ырытан көрөн дьарыктаныахха наада.                                               

Былыр-былыргыттан баар киирии тыл диэн. Дьэ, тылы айа сатыы сылдьыҥ, сахалар төрүт дьиҥ саха тылын туттубат буолан эрэллэр. 

Дьиҥ сахалыы саҥарыы хайаан да тыллары тылбаастаан диэн буолбакка, баар саха тылын туттан саҥарыы буолуох этэ.

Олорон тылы имитии, тылбаастааһын чэпчэки. Бу хайдах улахан маассаҕа, ыччаты, оҕолору куоттарбакка төрөөбүт тылынан саҥардабыт диэн уустук үлэ.

Хайдах оҕолорбутун түргэнник сахатытабыт диэн үлэ суох.

Биир аймаҕым миэхэ 90-с сыллардаахха оҕолорбун нууччалыы кылааска биэрэбин, саха тылын олус уустугурдубуттар диэбитэ уонна нууччалыы кылааска биэрэн оҕолорун нууччалыы ииппитэ. Ол кэмҥэ нэдиэлэ күннэрин сахалыы айан ааттаабыт этилэр, ону сөбүлээбэтэх, өйдөөбөтөх этэ. Түмүгэр оҕолоро “нууччалар”.

Мин этиим: тыл хамыыһыйата баара үчүгэй, туһалаах. Ол гынан баран олус үлүһүйэн  бардыгыт, туох баар аан дойдуга  туттуллар тыллары сахалыы айан бардыгыт.

Ол кэриэтэ сахалыы баар тыллары нууччалыыга солбуйар оннугар охсуһун. Холобур: народ, вопрос, край уонна да атын диэн тыллары дьиҥ сахалыы тутталларын туһугар.

Киирии тыллары “киирии, ол аата куһаҕан” диэн туруору бириинсибинэн бэйэ тылынан солбуйуу бара турар.

Дьиҥэ, туттуллубуттара ырааппыт тыллар сылдьыахтарын да сөп буоллаҕа. Дьон үөрэммит, ылыммыт тыллара.

***

Aartyk.Ru