Саха төрүт дорҕоонун “сиэтилэр” диир оруннаах дуо?

Aartyk.Ru почтатыгар “Аныгы артыыстар хомуһу сиэтилэр, улуйа-улуйа кэбилэнэллэр”, – диэн ис хоһоонноох сурук киирдэ.

“Мин олох абааhы көрөбүн итини. Наhаа агрессивнайдык оонньууллар, чуолаан Ольга Подлужная. Олох саха тыына ханан да суох гына ыһыыран, тибиирэн. Таҥаһа-саба олуоната, түүтэ, кыла элбэҕэ. Сатахха “саха” аатыттан буолбакка атын туох эрэ диэн ааттаныах, ааттыах этэ. Атыттар улуйалларын, араастаан кутуралларын олох сөбүлээбэппин. Шишигины уонна Алексеевы оонньуур ньымаларын, матыыптарын ордоробун, дьэ ити дьиҥ сахалыы сыыйа тардан, наҕыллык, илибирэппэккэ-салыбыраппакка, то5ута тыыппакка оонньууллар этэ.

Аны ити арбыыр Зарина Копыриналара Америкаҕа тиийэн “саха култуурата” дии-дии киһи саатыах дьаабылана ахан сылдьар.  Өссө сирэйин ойуулуу-ойуулуу “сахалар манныкпыт” диэн куорҕаллыыр үлэ ыыта сылдьар.

Уопсайынан, ити хомуска кэлэҕэйдэтэн куккууктууру аньыы диэччилэр. Ити барыта Оҕотоойоптон саҕаламмыта. Альбина Дегтярева Оҕотоойоптуун биир ансаамбылга этилэр.  Кэҕэни сахалар былыргыттан аньыыргыыллар. Дьиэ таһыгар кэлэн эттэҕинэ куһаҕаны түүйэр диэн дьаахханаллара. Оҕо ооннььоон үтүгүннэҕинэ оройго биэрэллэрэ.

Аны бээ, Хатылаевтар дьоппуоннар барабааннарын сүлэн дирбийии-дарбыйыы бөҕөлөр ээ. Хаhан сахалар барабааннаммыттарын баран, иhим тымныйар олох!  Ээ биһиги ону уу иһэ-иһэ хайҕаа да хайҕаа. Хаҥаласка Николай Барамыгин солбуйар баһылыктыы олорон  Японияттан Эдзо Дайко диэн барабаанньыттар ансаамбылларын аҕалта, ону көрөн баран үтүктүү саҕаламмыта. Олор өссө “Дети Азии” кэлбиттэрэ, саха тыйаатырыгар дарбыйбыттара.

Сахалар төрүкү дирбиэни-дарбааны сөбүлээбэт омукпут, ону ити Хатылаевтар тугунан эрэ ордо сатаан саҕалаабыттара. Санаан да көрдөххө отто барабаан диэн дүҥүр тыаһа буоллаҕа.  Мээнэҕэ тыаһаабат тэрил, дүҥүрдэнэн кыырар аньыы бөҕө буоллаҕа”.

Кырдьык, төрүт дорҕоону сыыһа-халты тыаһатыы, туттуу баар суол. Киһи кулгааҕын хайытан киирэр, атыҥырытар. Саха музыкатын, төрүт дорҕоонун, тыаһын-ууһун туһунан биллэр, ытыктанар дьон санаатын истиэҕиҥ.

Aartyk.Ru Иван Егорович Алексеевтан -Хомус Уйбаантан хомус туһунан сураста.

Иван Егорович АЛЕКСЕЕВ, филологическай наука доктора, профессор, Хомус Аан дойдутааҕы тэрилтэтин Бочуоттаах президенэ:

-Саха хомуһун тардыыта икки араастаах: үгэһирбит тардыы уонна ити эстрадаҕа саҥа хайысха быһыытынан үөскээтэ. Петр Оҕотоойоп уонна Альбина Дегтярева оскуолалара диэн бааллар. Дегтярева оскуолатын утумнааччылар, онно холонуон баҕалаахтар элбээн иһэллэр.

Үгэс тардыыга икки көрүҥ баар. Намыын, холку, сыыйа тардан тыаһатыы, өссө “бүлүүлүү тардыы” диэн ааттанар. Иккиһэ – эҕэлдьитэн тыаһатыы, хос куолаһы кытыннаран ырыалаан тыаһатыы. Оттон аныгы артыыстар бэйэлэрин суолларын-иистэрин көрдөөн атын түүр элэмиэннэрин киллэрэн боруобалыыллар. Холобур, ити бөрөлүү улуйуу.

Бөрө – түүр, тураан омуктарыгар ытыктанар, сүгүрүйүллэр – тотем кыыл буолар.

Тугу баҕарар сөпкө, миэстэтигэр, кэмигэр туттуу диэн баар. Уопсай түүр төрдүбүт дорҕоонун, тыаһын-ууһун саха музыкатыгар киллэрии, туттуу – байытар. Ол гынан баран ону сөпкө туттуохха, туһаныахха наада.

Аныгы эдэр артыыстар итини кыайбаттар. Сорохтор. Ол иһин киһи кулгааҕын хаарыйар. Холобур, Альбина Дегтерва салалталаах “Айархаан” бөлөх хомус тыаһынан бүтүн айымньыны – ис хоһоонноох, саҕалааһыннаах, түмүктээх – айан таһаарар. “Аан дойду айыллыыта”, “Кудай Бахсы” айымньыларын мин классикаҕа, холобур буолар айымньы ахсааныгар киллэрэбин. Оҕотоойоп “Туундарата” – классика. Ол курдук дириҥ ис хоһоонноох, философскай айымньылар.

Кэҕэлэтии, кыыл-сүөл саҥатын үтүктүү туһунан… Сатаан туттар буоллахтарына сирбэппин. Ону, ордук ыччат дьон, сыыһа-халты туттан көрөөччүнү атыҥыратар. Музыка – көннөрү ситимэ суох тыаһы таһаарыы буолбатах, ис хоһоонноох буолуохтаах.

Юлиана Кривошапкина – Дьүрүйээнэ  классическай, бүлүүлүү сыыйа тардыыга олус тахсыылаахтык, киһини сэҥээрдэр курдук үлэлиир. Марфа Сергеевна Бадаева  үөрэнээччитэ Ким Борисов, виртуоз-хомусчут, аан бастаан классическай ньыманан оонньоон киэҥ эйгэҕэ тахсыбыта.

Кэҕэлэтии икки араастаах. Бастакыта хомус тыаһынан бэйэтинэн таһаарыы – акустическай, иккиһэ – саҥаран. Бастакы ньыматын баһылыыр сүрдээх уустук. Аан бастакынан 1978 сыллаахха Александр Пахомов таһаарбыта. Онтон 1987 сыллаахха Петр Оҕотоойоп хомус тембрыгар сөп түбэһиннэрэн, хос куолаһы кытыаран кэҕэлэтэр ньыманы көрдөрбүтэ.

Кэҕэлэтиини сөпкө туһаннахха айымньы киэргэйэр. Аҥардастыы үлүһүйүү, дьүөрэтэ суох этитии – туһата, суолтата суох. Онон эдэр артыыстарга сүбэм: хомус тыаһынан эрэ үлүһүйбэккэ, хомуһу ытыктаан, убаастаан – музыкальнай айымньы, ис хоһоонноох дьүһүйүү, айымньы оҥорон таһаарарга дьулуһуҥ диэн.

Оттон дирбиэн-дарбаан, охсор  инструменнар тустарынан санаатын эттэ Анна ТОМСКАЯ, СР Үтүөлээх артыыһа, “Кыл Саха” төрүт дорҕоон ансаамбыл музыкальнай салайааччыта, уһуйааччы:

– 1940-1950 сыллардаахха саха бастакы профессиональнай композитора Марк Жирков  былыргы саха музыкальнай инструменнарын хомуйан, чинчийэн научнай үлэ суруйбута. Ол онно көстөрүнэн, 70%-на  охсор (ударнай) инструменнар эбит. Ити билигин Герман уонна Клавдия Хатылаевтар туттар инструменнара (күпсүүр, дүҥүр, табык о.д.а.) Марк Жирков үлэтигэр бары киирэ сылдьаллар. Онон суоҕу айа сатыыллар диэн күтүрээһин олоҕо суох.

Биллэн турар, үгүс инструменнар сиэргэ-туомҥа туттуллаллара. Холобур, табык киһи олоҕор үстэ эрэ охсуллар диэн суруллар. Ону таһынан, күннээҕи олоххо-дьаһахха туттуллар инструменнар бааллара (холобур, сүөһү хомуйуутугар), сэриигэ турунууга, илбиһи иҥэриигэ о.д.а. Сахалар былыргы сэрииһит түүр омук өбүгэлээх буоллахтара, кыргыс үйэтигэр сэриигэ туттуллар туспа охсор инструменнаахтара.

Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, Хатылаевтар төрүт дорҕоону үйэтитиигэ улахан үлэни оҥоро сылдьаллар. Ону сыаналыах тустаахпыт.  Билигин ити былыргы сиэргэ-туомҥа туттуллубут инструменнар көрүҥнэрин, тыастарын-уустарын сыанаттан эрэ көрдөрөр кыахтаахпыт. Сыана аата сыана, тыас-уус стилизованнай, гиперболизированнай буолар. Ол театральнай искусство  бэйэтин туспа сокуона, ирдэбилэ. Оттон дьиҥ олоххо итэҕэлгэ сыһыаннаах сиэри-туому ыытарга  дарбыйар, охсор инструменнары сөпкө туттуохха наада.

Онон Aartyk.Ru экспертэрэ эппиттэринэн, туох барыта кэмнээх-кээмэйдээх, ис хоһоонноох буолуохтаах. Дорҕоону, тыаһы-ууһу сыанаҕа да, сиэргэ-туомҥа да туттуу бэйэтэ ирдэбиллээх, сокуоннаах. Ону билиэххэ уонна тутуһуохха наада. Үлүбээй тыаһыахха эрэ диэн тыаһыыр көдьүүһэ суоҕун таһынан көрөөччүлэри кыйахыыр, туҥуй дьону өссө сыыһаҕа үөрэтиэн сөп.

Төрөөбүт култуураҕытын таптааҥ, сэргээҥ, харыстааҥ.

***

Aartyk.Ru