Дьокуускайга сахалыы тыыннаах дьиэлэри тутуу – кэм ирдэбилэ

Дьокуускай куорат уларыйыыта балысханнык барар.

Күннэтэ саҥаттан саҥа эбийиэктэр үлэҕэ киирэллэр, социальнай, олорор дьиэ тутуута тэтимирэн иһэр. Бу биллэн турар, дьон –сэргэ киин куоракка талаһара үрдээбитин туоһулуур, уонна биир өттүнэн ылан көрдөххө, олохтоохтор куораттара сайдарын туһугар ис сүрэхтэринэн ыалдьар, тэбис тэҥҥэ кыттыһар буолбуттарын кэрэһэлиир.

Сахабыт сирин киин куората салгыы хайдах сайдыахтааҕын ким-хайдах былааннаан олороруй? Бу туһунан биһиги корреспондеммыт Анна Захарова куорат сүрүн архитекторын уонна тутуу департаменын кытары кэпсэттэ.

Архитектура уонна куорат тутуутун политикатын салалтата Дьокуускай сайдыытын сүрүн акылаатын уурар. Ол эбэтэр тас көстүүтүн, сайдар хайысхатын,  ханнык эбийиэк былааҥҥа баар буолуохтааҕын быһаарар. Бары да өйдөөн көрөргүт буолуо, кэлиҥҥи сылларга киин куораппыт биир истиилинэн тутуллар буолла. Маныаха национальнай колориттаах эбийиэктэр, олорор дьиэлэр элбээбиттэрин олохтохтор да, ыалдьытар да харахтара хайҕыы көрөр.

-Холобур тутааччы маннык этээстээх, тас көстүүлээх  дьиэни тутабын диэн бэйэтэ былааннаан, эскиистээн кэлэр, ону биһиги куорат уоукуругун баһылыгын иһинэн үлэлиир  куораты тутар сэбиэтигэр  көрөбүт, ырытабыт, – диэн киин куорат  кылаабынай архитектора Ирина Алексеева кэпсиир. – Куораты тутуу политикатын олугунан документация  буолар. Онно бастатан туран, генеральнай былаан, сири туттуу уонна баһылааһын,  олохтоох нормативтар, былааннааһын уонна межевание бырайыактара киирсэллэр. Бу докумуоннарынан сирдэтинэн үлэлээтэхпитинэ, киин куорат былааныгар туох да кэһиллии,  сыыһа-халты тутуу суох буолар. Тустаах докумуоннар  Дьокуускай куорат Думатыгар көрүллэллэр, общественай истиилэри ааһаллар.

– Общественнай истиилэр кэнниттэн бүтэһик быһаарыы хайдах ылылларый?

-Манна сүрүн эппиэтинэс куорат баһылыгар буолар. Кини дьон санаатын истэн баран, кыбаартал былаана маннык буолуохтаах  диэн дьаһал таһаарар.  Төһөннөн элбэх дьон санаата этиллэр, болҕомтоҕо ылыллар да,  соччоннон сөптөөх быһаарыы тахсар. Биһиги салалтабыт киирбит бырайыактары ылан ырытан көрөр. Онно коммунальщиктар, муниципальнай салалталары, ресурсниктары кыттыһыннарабыт.  Ол эбэтэр гаас, уот уонна да атын хайысха үлэһиттэрин  оробуочай бөлөҕө үлэлиир, онон  бары өттүнэн кыттыгас, тиһиктээх үлэ ыытыллар.

Хайа да дьиэ арыыга турар соҕотох эбийиэк буолбатах,  ол иһин инфраструктуратын, олорор дьон ахсаанын – барыта учуоттанар. Дьиҥинэн эттэххэ, федеральнай нормативтар ону учуоттаабаттар, урукку сэбиэскэй кэмнээҕи ирдэбиллээхтэр. Холобур, 100 квартиралаах дьиэҕэ  12 парковка миэстэтэ эрэ көрүллэр. Онон, 2015 сыллаахха биһиги олохтоох усулуобуйаны учуоттуур саҥа нормативтары ылыммыппыт. Ол быһыытынан, дьиэлэргэ булгу 40-тэн итэҕэһэ суох парковка баар буолуохтаах диэн ирдиибит. Тутааччы ирдэбилгэ эппиэттээбэт бырайыагы аҕалар түгэнигэр көҥүл биэрбэппит.

Маннык хайысханы  олбуор территорияларыгар эмиэ тутуһан эрэбит. Уруккуттан баар да усулуобуйаларга нормативтары тутуһуоха сөп диэн өйдөбүлү киллэрэ сатыыбыт. Тутааччылар атын быһаарыныылары ылыахтарын сөп. Холобур, оҕо оонньуур сирин дьиэ таөыгар да, иһигэр да оҥоруохха сөп. Сир аннынааҕы гаражтар сатаммат буоллахтарына, сир үрдүгэр бырайыагы толкуйдуохха сөп. Бу маннык быһаарыныылары ылынарга биһиги тутааччыларга ыйан-кэрдэн биэрэбит.

-Чахчы,  кэлин дьон мээнэ олорор эрэ дьиэ буоллун диэн санаабакка, туох баар усулуобуйатын көрөн атыылаһар буоллулар дии.

-Ити уопсастыба ирдэбилэ диэн ааттанар. Билигин дьон-сэргэ атын баараҕай куораттарынан сылдьар, элбэҕи көрөр-истэр, онон эмиэ ыыра кэҥээн, үчүгэй усулуобуйаҕа, бастыҥ дьиэлэргэ олоруон баҕарар буолла. Атыылаһааччы сөбүлээбит  дьиэтигэр элбэх харчыны төлүүрүн кэрэйимиэн сөп. Онон уопсастыба хайдах ирдэбиллээҕэ тутааччыыга улаханнык дьайда. Биһиги билигин чааһынай тутааччылары хайдах да “маннык тут, итинник былааннаа” диэн модьуйар кыахпыт сөп,  сүбэ-ама  курдук этиэхпитин эрэ сөп.

– Оттон ханнык эбийиэктэргэ булгуччу маннык истииллэх тутаҕыт диир кыахтааххытый?

– Бюджет эбийиэктэригэр. Холобур, оскуолаларга, дьыссааттарга, улахан судаарыстыбаннай сакаастарга, аэропорт, спортивнай комплекс тутулларыгар о.д.а. социальнай эбийиэктэри тутууга. Бэдэрээччиттэргэ, үксүгэр, национальнай колориттаах буолуохтаах диэн ирдэбили туруорабыт. Кэлин тутааччылар бэйэлэрин баҕаларынан сахалыы тыыннаах дьиэни тутар буоллулар. Холобур, ити “Стройкон” Сайсарыга саҥа кыбаартала оннук мөссүөннээх.  Уурбаанньыттар бэйэлэрэ ис санааларыттан итинник ылсан үлэлииллэрэ сэдэх уонна олус хайҕаллаах көстүү.

-Киин куораппыт хайа диэки,  ханнык хайысханан сайдан барарын быһаарар эһиги боломуочуйаҕыт дуо?

-Оннук. Саҥа сирдэр, учаастактар ханан турар буолаллара, былаан, межевание, бырайыактааһын, генеральнай былааны оҥорууга эрдэттэн ыйыллар. Билигин генеральнай былааҥҥа саҥа уларыйыылары киллэрэргэ үлэлэһэбит. Холобур, элбэх оҕолоох ыалларга саҥа сирдэри тыырары толкуйдуубут. Онно Бүлүү аартыгар анал сирдэри киллэриэхпитин баҕарабыт. Сир категориятын уларытарга федеральнай киинтэн көҥүл көрдүүбүт. Ол эрээри, хомойуох иһин, тыа фондатын олорор сиргэ көһөрүү уустук.

Маны тэҥэ, хоту хайысханан, “Сатал” кэннинэн Намныыр аартык устун тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах учаастактары туһанаары гынабыт. Покровскай уонна Нам суолларыгар куораттыҥы тииптээх тутуулары ыытыахпытын баҕарабыт. “Сатал” чааһынай тутааччы быһыытынан коттеджнай тутуулары ыытыан сөп этэ. Маннык быһаарыыны генеральнай былааҥҥа киллэрэн, сыл түмүктэниэр диэри ылыннахтарына, планировка, межевание бырайыактарын бэлэмнээн саҕалыахпыт.

-Кэтэх дьиэни туттарга быраабыла киириэхтээх дуо?

– Дьон сирдэригэр хайдах баарынан тутталлар – ким төһө кыахиааҕынан. Дьиҥинэн, улахан куораттарга барыта биир истииллээх тутуулары ыыталлар. Манна биллэн турар, олохтоохтор бэйэлэрэ оннук өйдөбүллээх буолаллара быһаарар оруллаах. Биһиги кыралаан да буоллар, кэтэх дьиэлэри тутууга биир истиили тутуһуннарар курдук үлэ ыытан эрэбит.

-Олохтоох дьон өйө-санаата элбэҕи быһаарар. Эһиги итиннэ хайдах дьайыаххытын сөбүй?

-Биһиги сүрүн сыалбыт – куорат эйгэтин олохтооһун, «Мин манна дьоллоохпун”- диэн бигэ санаа үөскүүрүн түстээһин. Маныаха олорор дьиэ көстүүтэ улахан суолталаах.  Бэйэ тиэргэнин тупсарарга улахан туох да наадата суох, үгүс үбү-харчыны кэтэспэккэ билигин да саҕалыахха сөп. Холобур, олбуордары көҕөрдөн, бөҕү-сыыһы хомуйан, олохтоохтору бэйэлэрин кэннилэриттэн хомуна сылдьалларын ситиһиэхтээхпит. Кэлэр 5 сылга анал бырагыраамма оҥостон, сүрүн болҕомтобутун туларыыр олбуордарбытын, дьиэлэр территорияларын саҥардан, тупсаран биэриигэ үлэлиэхпит. Манна 23 олбуор территорията, 9 уопсастыбаннай сир уонна 100-тан тахса сквер киириэҕэ. Онон куорат олохтоохторугар, бастатан туран, биһигини кытары бииргэ үлэлэһэргитигэр баҕарабын. Соторутааҕыта куорат тупсарыгар кыһаллар гражданнар форумнара буолан ааста. Бу тэрээһин олохтоохтор Дьокуускай сайдарын туһугар ис сүрэхтэринэн ыалдьар, кыһаллар баҕалаахтарын дьэҥкэтик көрдөрдө.

-Үлэҕит барыта чопчулламмыт, былааннаммыт, бэл диэтэр демографияны, дьон көһөн кэлэрин кытары учуоттуур эбиккит. Дьокуускайдар бары да, кыра-кыралаан билэн-көрөн иһэбит.

-Оннук, билигин “олохтоохтор уонна салалта хардарыта сыһыаннаһыыта” диэн өйдөбүл күүһүрдэ. Дьон сүрдээҕин дьаһалта үлэтин кэтиир, сыаналыыр буолла, бэдэрээччиттэр үлэлэрин, итэҕэстэрин аһаҕастык ыйар буоллулар. Бу барыта харда баар буолан дии саныыбын. Дьоҥҥо чопчу эппиэт биэрэр, кыһалҕатын кылгас кэм иһигэр туоратар кыах баар. Холобур, Уан Клик (www.oneclickyakutsk.ru) куорат порталыгар киирэн үҥсүөхэ, этии киллэриэххэ сөп. Уонна быйылгыттан куорат геопортала үлэтин саҕалаата (www.map.yakadm.ru). Дьэ, бу геопортал хардарыта сибээһи олох атын таһымҥа таһаарар сыаллаах. Холобур, итиннэ киирэн көрдөххө,  киин куоракка туох баар сир учаастактара, тутуулара чопчу ыйыллан тураллар. Туох-ханнык бас билиигэ баара дьэҥкэтик көстөр. Учаастак көҥүл дуу, суох дуу, ханнык сиргэ эбийиэк тутуохпун сөбүй – диэн көрөҕүн. Бөдөҥ инвестор буоллаххына  атыы-эргиэн былаһааккаҕа кыттыаххын сөп. Бу геопортал кимиэхэ ханнык учаастак  тоҕо бэриллибэтин дьэҥкэтик ыйар, олохтоммут систиэмэни курдат көрдөрөр, – диэн куорат сүрүн архитектора Ирина Алексеева кэпсиир.

***

Кэлиҥҥи биэс сыл иһигэр олорор дьиэни үлэҕэ киллэрии кээмэйэ икки бүк үрдээтэ. 2016 сыл түмүгүнэн, 375 тыһыынча кв м  үлэҕэ киирдэ. Бу Уһук Илин Уокурукка бастыҥ көрдөрүү буолла. Бу туһунан Арем Артемьев, куорат тутуутун департаменын салайааччыта кэпсиир.

– Владимир Путин ыам ыйдааҕы дьаһалын толорон, 2000 тахса кыбартыыра хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүлүннэ, аҕыс тыһыынчаттан тахса киһи саҥа таас дьиэлэннэ. Бу барыта – олохтоохтор, салалта, тутааччылар түмсүүлээх үлэбит үтүө түмүгэ буолар, –диэн Артемьев тоһоҕолоон бэлиэтиир. -Быйыл квадратнай миэтэрэ киириитин ахсаана 300 000 тэҥнэстэ, урут республика уопсай көрдөрүүтэ бачча буолара. Экономика уларыйда, былаас сөптөөх хайысханы тутуһан үлэлээтэ, тутааччыларга усулуобуйа олохтонно, онон кинилэр  көхтөөхтүк ылсан үлэлээтилэр. Билигин сүрүн болҕомтону, аны  социальнай тутууга уурар былааннаахпыт. 2015-16 сылга манна туһуламмыт “О государственном частном партнерстве”  диэн бастакы сөбүлэҥ баттаммыта. Бу чэрчитинэн, 2019 сылга диэри 12 эбийиэк үлэҕэ киириэхтээх. 5 дьыссаат, 4 оскуола,  3 культура дьиэтэ –библиотека, оҕо искусствотын оскуолата  уонна Гагариҥҥа элбэх функциялаах комплекс тутуллуохтар.

-Урут ГЧП диэн суох этэ,  туох суолталаах докумуон буоларый?

-ГЧП саҥа хайысха. Инвестор бастаан бэйэтин харчытынан  тутар, онтон республика уонна куорат бэлэм эбийиэги киниттэн атыылаһар. Төлөбүр өр болдьоххо оҥоһуллар.

-Хаарбах дьиэлэртэн дьону көһөрүү хайдаҕый?

-Быйыл эргэ дьиэлэри көһөрүүгэ туһуламмыт федеральнай бырагыраамманы түмүктээтибит. Маны тэҥэ федеральнай сокуоҥҥа саҥа уларыйыы тахсыбытын олоххо киллэрэн эрэбит. Ол курдук быйылгыттан  чааһынай дьиэ туттарга хаһаайын хайаатар да көҥүл ылар буолар. Холобур, сирдэх киһи туох баар докумуонун туппутунан департамеҥҥа тиийэн кэлэр, ону биһиги учаастак иһигэр дьиэ  ханан туруохтааҕын ыйан-кэрдэн биэрэбит. Бу саҥа кирии сүрүн сыала – хонтуруол. Дьиэ харыстанар зонаҕа киирбэтин, гаас, уот ситимин таарыйбатын туһугар оҥоһуллар (били, Хатаска тахсыбыт балаһыанньа хатыламматын диэн).  Барыта бэрээдэктээх буолуохтаах.

-Оттон улахан баараҕай таас тутууларга туох ирдэбиллэр кытааттылар?

– Архитектура генеральнай былаан тутуһулларын ирдиир эбит буоллаҕына, биһиги департамеммыт тустаах былаан туолуутун хонтуруоллуубут. Холобур, генплан быһыытынан манна 16 этээстээх дьиэ туруохтаах диэн буоллаҕына, хайаан да 16 этээстээх дьиэ тутуллуохтааҕын хонтуруоллуубут.

–Кэһии баар?

– Биирдиилээн баар, ону суут нөҥүө быһаарабыт. Ол эрээри,  эрдэттэн сэрэтэр буоламмыт оннук түбэлтэ букатын сэдэх.

 -Суол-иис тутуутун өттүгэр туох саҥа ситиһиилэр бааллар?

-Киин куоракка  суол тутуута барыта биһиги дпартамеммыт нөҥүө ааһар.  Быйыл 2018-2022 сылларга үлэлиэхтээх былаан бигэргэннэ. Ол быһыытынан,  уулуссалар өрөмүөннэннилэр.  Быһыллыбыт болдьох иһигэр 27 км хапытаалынай уонна дьаама өрөмүөнэ оҥоһуллуоҕа.

Уопсайынан үлэбит барыта уһун болдьохтоох былааҥҥа олоҕурар буолла. Урут маннык уһуну-киэҥи былаанныыр үлэ барбат этэ. Билигин “2032 сылга диэри социальнай уонна транспорт инфраструктуратын комплекснай сайдыыта” – диэн генеральнай былаанынан үлэлиибит. Холобур, бу быһыытынан 2025 сылга диэри оскуолаларга биир эрэ смена хаалыахтаах, кырачааннар бары хабыллыахтаахтар  диэн оҕо саадтарын  тутар сорук турар. Онон куораппыт тупсарын туһугар өссө да үгүс үтүмэн үлэ күүтэр. Онно биһиги туох баар күүспүтүн, сырабытын ууран туран үлэлииргэ бэлэммит, – диэн Артем Артемьев кэпсээнин түмүктүүр.

***

Кэпсэттэ Анна ЗАХАРОВА,

Aartyk.ru