Курс валют
$
91.98
0.11
100.24
0.27
Курс валют
Курс валют
$
91.98
0.11
100.24
0.27
Меню
Поиск по сайту

Күңңэ Сүгүрүйүү – Аан Дойду барытын былыргы биир Итэҕэлэ этэ

17.05.2017 00:37 14
Күңңэ Сүгүрүйүү – Аан Дойду барытын былыргы биир Итэҕэлэ этэ

Ытыктабыллаах “Итэҕэл” рубрика ааҕааччылара!

Саха төрүт итэҕэлин тула кэпсэтиини, мантан антах, Утуман Таман ыытар буолуоҕа. Кини Итэҕэлгэ сыһыаннаах суруйуулар ааптардара, идэтинэн геолог.

Ааҕааччыларбытын санааҕытын сааһылаан этиниҥ, кэпсэтиигэ кыттыҥ диэн ыҥырабыт.

***

Утуман Таман “Аартыкка” анаан суруйбут бастакы кэпсэтиитин бэчээттибит:

– Былыр, бу билигин күүскэ тэнийбит: Буддизм б.э.и. VI – IV үү., Христианство 2017 с. уонна Ислам 1400 с. үөскүөхтэрин иннинэ, Күңңэ Сүгүрүйүү – Аан Дойду барытын биир Итэ5элэ этэ.

Кырдъа5ас итэ5эллэринэн аатырар Зороастризм, Иудаизм б.э.и. 1000 с. анараа өттүгэр, бу итэ5эллэр арыый иннинэ эрэ үөскээбиттэрэ да, билигин да кинилэр курдук миллиардынан ахсааннаах сүгүрүйээччилэрэ суох. Итэ5эл хайа ба5арар кэмңэ, хайа ба5арар дъоңңо наада. Бу – дъон биир сиэринэн, бииргэ олороллорун сөбүлэһиитэ.

Былыргы Итэ5эл дъон төрүт айыл5аларынан – Солнечнай система оңоһуутун утумнаан олорууларын сиэрэ. Аан Дойду Былыргы Итэ5элин сүрүн Таңарата – Күн уонна араас атын дъайыылаах Таңаралар – Айыылар, Ангеллар. Ону наука5а «планетарное солнцепоклонство древности» диэн ааттыыллар.

Наука – хантан бу Түң былыргылар күн систематын планеталарын барыларын билэллэрин сатаан быһаарбат эрээри ааттарын туһанар. Бу олох былыргыттан кэлбит Итэ5эл буолан, дъоннор эмиэ курдат итэҕэйэллэр эрэ эбит.

Холобур: майялар Күнү – Киин, нууччалар Дажьбог, Ярило, Египетка – Ра, Греция5а – Гелиос, Месопотамия – Шамаш дииллэр этэ. Билигин да бу “Ра” диэн тыл бары омуктарга тэнийбит.

Холобур: Россия5а – радость, радуга, рассвет, красный, Индия5а: Раджа – царь, князь, Англия5а: red [рэд] – красный, Франция5а: рапира – перо, луч, арабтыы: рахмани – милостивый, рахими – милосердный, еврейдыы: рабби – господин, гректыы: радиус, луч, диэн тыллар бааллар.

Рай диэн эмиэ Күн диэн суолталаах.

Наука суо5уна бу күн систематын дъон билбэт кэмигэр, күн систематын билии тылга эрэ баара. Ол иһин ону кэнники үөскээбит итэ5эллэр, тылга эрэ баар, атына биллибэт – «язычество итэ5элэ» диэн ааттаабыттара.

Бу үс улахан итэ5элгэ тэңнээтэххэ, былыргы итэ5эл балар быдан иннилэриттэн баар. Ханна хаһан үөскээбитин туһунан чопчу биһиги этэр кыахпыт суох.

Египет жреһа Манефон суруйбутунан, 26 тыһыынча сыл анараа өттүттэн бу Итэ5эл Сиргэ баар. Ол иннинээ5итэ төһө дириңин эмиэ биһиги билэр кыахпыт суох. Бу бүтүн Добун билиитэ диэххэ эрэ сөп.

Сиргэ геология хронологиятын аа5ыытынан, 11700 сыл анараа өттүгэр, плейстоцен – голоценовай диэн ааттаах улахан уларыйыы буолбута. Сахаларга номоххо, олоңхо5о бу уларыйыыны «Түң Эстии», «Таңара Тэбиитэ» диэн ааттаабыттар.

Бу, Түң Эстии, Аан Дойду бары норуоттарын номохторугар, сорохторго литератураларыгар, историяларыгар киирбит. Саамай дъоңңо тар5аммытынан, христианнар библияларыгар суруллубут «Великий Потоп», маны наука5а «библейский потоп» диэн ааттыыллар.

Сахаларга православие киирбитин кэнниттэн буолуо, «Муой Мотуок» диэн ааттааһын эмиэ баар. Бу арааһа библия5а баар «ордубут Ной» аата сылдъар буолуон сөп.

Шумердар көстүбүт туой табличкаларыгар (б.э.и. 5500 с.) эмиэ бу түбэлтэ уонна Ной курдук киһи эмиэ оннук быыһаммытын туһунан кэпсээн баар.

Сиргэ бу кырдъык улахан уларыйыы буолбута. Сир географията уларыйбыта: саңа хайалар, саңа океаннар, саңа материктар үөскээбиттэрэ. Греция бөлүһүөгэ Платон этэринэн, «Уот уонна Уу өлөрүүлээх иэдээннэрэ уонна маннык улахан өлүүлэр Сиргэ хаста да буолбуттара, онтон атын кыра иэдээннэр муңура суох элбэх этилэр» диэн.

Ол туһунан киниэхэ Египет жрецтара кэпсээбиттэрин кини сурукка, история5а хаалларан киһи-аймах иннигэр өңөлөммүт. Жрецтар кэпсээннэрин, Платон, «Тимей» уонна «Критий» диэн диалогтарыгар киллэрбитэ ол эрэ бу былыргы Атлантида континенын туһунан сурукка ахтыы Аан Дойду историятыгар баар.

Платон айымньыларын икки-хас киһи кэпсэтиитин курдук суруйбут. Кэлин 1969 сыллаахха, Голландия5а Лаэварден куорат библиотекатыгар көстүбүт илиинэн суруллууга эмиэ бу түбэлтэ суруллубута көстүбүтэ.

Аан Дойду бары норуоттарын номохторугар Түң Эстии ахтыллара кини киһи-аймах ону-маны быһаарсар буолбутун кэннэ кырдъыктыы буолбутун туоһулуур.

Египетка аңардас бу жрецтар касталара, ол аата былыргы дириң билиини тута сылдъан уостан уоска, сурукка бичиккэ киллэрэн кэнэ5эски көлүөнэлэргэ былыргы билиини тиэрдиэхтээх аналлаах дъон баар буола сылдъыбыттара. Ити, бэйэтэ кырдъык, дириң былыргыттан кэлбит билии баарын туоһулуур. Ол курдук Иранңа – магтар, Англия5а – друидтар, нууччаларга – волхвтар, Индия5а – брахманнар, еврейдарга – халдейдар, сахаларга – ойууннар, сахаһыттар – диэн ааттаах былыргы итэ5эли, билиини тута сылдъар анал дъарыктаах дъон баар этилэр.

«Саңа итэ5эллэр» киириилэригэр бу дъону былыргы билиилэринээн, кинигэлэринээн үгүстэрин суох оңорбуттара. Арай Индия5а брахманнар касталара тыытыллыбакка ордон хаалбыта. Ол иһин Индия5а былыргы арийдар (Аар Айыылар) билиилэрэ билигин да соро5о баар. Кэнники Түң Эстии кэнниттэн олоххо уларыйан 4000 сыл анараа өттүттэн – индуизм диэн Индия 90 % сүрүн Итэ5элэ буолан сылдъар.

***

Былыргы Күңңэ Сүгүрүйүү Итэ5элэ бу биһиги билигин биһиги сахалар тилиннэрэ сатыыр Айыы, Аар Айыы, Үрүң Аар Айыы, Үрүң Аар Айыы Таңара5а Итэ5элбит. Биһиэхэ, сахаларга, ол олох Түң Былыргы Сах Са5анаа5ы Итэ5эл, сирбит тымныы буолан, атын итэ5эллэр уонна норуоттар наһаа культурабытын самнарар гына дъайбаккалар, арыыланан ордон хаалбыт.

Үгүс элбэх өйдөбүллэр быдан умнуллубуттар эрээри тылбытыгар, номохторбутугар, сиэрбитигэр, олоңхолорго ордон хаалбыт. Кэнники, ити былыргы билиини тута сылдъааччы дъоннор – ойууннар, сахаһыттар этилэр.

Ойууннар бу 20–30 сс. диэри бааллара: Быртааһап ойуун, Алыһардаах уда5ан о.д.а. Бу билии киһи доруобуйатыгар туһатын утумнаабыт дъон отоһуттар: Ньыыкан, Куома Чааскын, Гурий Турантаев о.д.а.

Ойуун буола сатыыр дъон эмиэ баар буолан эрэллэр эрээри элбэх утумнаах билии быстан умнулунна5а. Этэргэ дылы, «бэлэскэ силлэппит» ойуун билигин суо5унан суох буолуохтаах да, «ойуун утума хайа эрэ а5а ууһугар баар буолла5ына, эргиллэн кэлэ турар» диэн этии эмиэ баар.

«Түң Эстии», «Таңара Тэбиитэ» сахаларга биһиэхэ билигин көстөрүнэн Өлүөнэ өрүс Эңсиэли, Туймаада, Эркээни хочолорун өссө оңоро илигинэ Майа, Төңүлү, Боро5он туһаайыыларынан уста сытта5ына буолбута.

Былыргы өрүс сүнньэ интернетка www.Google.ru сайта /Карты/ диэңңэ киирдэххэ ырылыччы көстөр. Бу сирдэр кумахтаахтар, бэс, бэрдъигэс мастардаахтар, хортуоппуй үчүгэйдик үүнэр. Кума5ы айыл5а5а өрүс сүүрүгэ эрэ суолугар баар хайа тааһын үлтүрүтэн оңорор, тыал эбиискэ эрэ буолар, онтон бэс мас кумахтаах сиргэ үүнэр. Түң Эстии быдан инниттэн кэлэр биһиэхэ оччолортон умнуллара са5аламмыт былыргы биһиги Күңңэ Сүгүрүйэр Итэ5элбит. Былыргы дъон эмиэ өрүстэр сүнньүлэрин батыһа олорбут буоллахтарына, бу сирдэргэ көмүллүбүт дъон олорбут сирдэрэ баар буолуохтаахтар. Меркатор картатыгар.

***

Былыргы Итэ5эли киэң билиигэ 90-с сылларга Л.А. Афанасьев – Тэрис таһаарбыта. Онтон ылата бу былыргы Итэ5эл сахаларга номоххо, олоңхо5о баара киэңник биллибитэ. Ол иннинэ бу Итэ5эл баарын сурукка бастакынан киллэрбит В.Ф. Трощанскай (1874 с.), онтон научнайдык ырыппыт киһинэн убайбыт А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй (1910 с.) буолар.

Политсыльнай Василий Трощанскай Былыргы Саха Итэ5элин билигин Турция5а, Иракка олорор бэйэлэрэ государствота суох курд – езидтар хара итэ5эллэригэр маарыңнаппыт. Ол кини бэйэтин тус көрүүтэ эрэ буолан баран, бары итэ5эллэр биир төрүттээхтэрин эрэ быһыытынан маарыңнатыахха сөбө буолуо. Ол үлэни кэлин Өксөкүлээх, бу сахалары соччо билбэт эрээри сэнээн суруйбут диэбит курдук ис хоһоонноохтук ырыппыт.

Ити барыта кэмигэр өйдөнөр суоллар буолан баран, бу мантан ордук инники сахалар итэ5эллэрин туһунан суруйуулар а5ыйахтар диэххэ сөп. В.Л. Серошевскай «Якуты» (1896 с.) үлэтигэр сахалар олохторун, итэ5эллэрин туһунан сиһилии суруйбут. 90-с сс. бу кинигэни саңаттан таһаарыы наһаа сөптөөх быһаарыныы.  Американскай экспедиция (1903 с. эргин) матырыйааллара саха итэ5элин арыйыыга эмиэ элбэ5и эбэллэр.

Оччотоо5у дъон олоңхолорун звукозаписьтаабыттара кытары баар. Соро5ор архивтан, олоңхолортон урут аахайыллыбатах түмүктээһиннэр тахсан кэлэллэр.

Советскай кэмңэ, былыргы олоххо баай-дъадаңы диэн араарыыга, ийэ-а5а ууһунан олорбут дъоңңо ол араарыы сөп түбэспэтэ арыллыбытыгар, былыргы саха сиэрин саңаттан көрүүлэр эмиэ тахсан кэлэллэр.

В. Фефелова уонна атын да генетиктар чинчийиилэринэн, саха хантан хааннаа5а, кимтэн кииннээ5э биллэн эрэр буолла.

Өксөкүлээх Былыргы Итэ5элбит умнуллубута ырааппыт, Айыылар суолталара, ааттара буккулубуттар, эбиитин бу олоңхоһуттар, алгысчыттар тылларын тубсаран бэйэлэриттэн эбэр, буккуйар буолбуттар диэбит.

Онноо5ор кини оччолорго тылынан матырыйаал бө5өтүн үрдүгэр сылдъан, маннык билиммит онон мин онно орооһумуум диэн М.С. Иванов – Багдарыын Сүлбэ «Түгэх өбүгэлэр» диэн кинигэтигэр эмиэ эппит. Кэлин олоңхолорго ахтыллар персонажтары фольклорист Н.В. Емельянов уонна этнограф Е.С. Сидоров араартаан ырыппыттар. Айыылары, тойоттору Л.И. Егорова суолталарынан сааһылаабыта оруннаах буолан та5ыста.

***

Онтон билигин Айыы Итэ5элин, Аар Айыы Итэ5элин тар5атааччылар, атыттар да5аны Айыыларын ахсааннарыгар, суолталарыгар биир тылга сатаан киирбэттэр, бэйэлэрин эрэ көрүүлэрин өрө тутаннар, уһуктубут Итэ5элбит отучча сыл ылыныллыбакка сылдъар.

Кинилэр үлэлэригэр былыргы итэ5эл сиэрдэрэ туомнара баар. Үлэ-сыра бө5өтүн ыыттахтара, арай кыратык арыллан биир тылга – Айыл5а оңоһуутугар киириилэрэ эрэ суох. Түмүгэр бу Былыргы Итэ5элбит уһуктубутун кэннэ, 90-с сс., бүтүн биир Айыы Итэ5элигэр иитиллиэхтээх көлүөнэ олоххо государство өттүттэн киһилии өйдөбүлэ суох улаатта. Дъиңэр олох кыра хаалан турар.

Айыылар диэн, бу хаһыс эрэр халлааңңа олорор бэргэһэлээх о5онньоттор диэнтэн бу көстөн турар – Күн, Ый, планеталар диэххэ эрэ наада. Оччо5о туох баар саха итэ5элин тар5атааччылар мөккүөрдэрэ барыта сотуллар, Айыыларбыт орун оннугар түспүт, сааһыламмыт кырдъыга мэктиэлэммит, биллибитэ ырааппыт наука билиитигэр итэ5эйии, ону  оскуола өйдөөн саңа билии эрэ буолан тахсар. Кэмигэр бу этиңи Ылдъаа Борукуос буолбакка, былыттар электрическай разрядтара буолар диэни билии уонна ол онно итэ5эйии эрэ курдук буолан тахсар.

Ханнык эрэ биир өйдөбүл тар5анара, дъиңинэн, бу государство дъарыга. Ол государство иһигэр биир санаалаах, дъоно сомо5олоох, ыччата иитиилээх буоларын ситиһии ирдэбилэ. Сокуон туох эрэ буруйу оңорбот буолууну эрэ салайар. Онтон күннээ5и сиэри-майгыны иитии, аны итэ5эл сиэргэ-майгыга бииргэ буоларын сөбүлэһии эрэ быһаарар. Оччо5о эрэ биир сомо5о, биир санаалаах буолар хайа ба5арар дъон түмсүүтэ – государство.

Биһиэхэ, сахаларга, ол өйдөбүлбүтүнэн төрүт итэ5элбит буолуохтаах этэ. Киһилии сиэргэ-майгыга иитии дъиэ5э эрэ хаалла. Ону да ким билэринэн, сатыырынан иитэр. Ол билбиттэрэ-сатаабыттара араас буолан тахсар.

Билигин, оннук кэмҥэ, государство таһымыгар иитиллибэтэх дъон, о5олорун иитэр кэмнэрэ кэллэ да, биһиги син биир, биир сиргэ тэпсэңнии турабыт. Итэ5элбитигэр биир санаа5а киирбэккэбит сиэрбит-майгыбыт барыбытыгар биир буолар гына тар5аммакка сылдъар. Били, Иван Крылов үгэтигэр баар рак, сордоҥ, куба курдук балаһыанньа.

“Итэ5эл баар уонна наада” диэн санаа сыарҕатыгар көлүллэн бараммыт, уон аңыы хайысханан соһо сатыыбыт. Билигин олох атын кэм кэллэ Былыргы биһиги Итэ5элбит сайдыылаах, үөрэхтээх киһи-аймах барыта өйдүүр билиитэ буолла.

Итэ5элбитин кимиэхэ ба5арар билигин быһаарыахха сөп уонна наука ситиһиилэринэн үксэ быһаарыллар. Бу кэмңэ, бу, биһиги сахалар үөрэхтэнэн, соңнуу сатаабыт православиеларын сэбиэскэй былаас этэңңэ суох оңорон, онтон сэбиэскэй былаас бэйэтэ эстэн, бэйэбит төрүт итэ5элбитин уһугуннаран, аны ол итэ5элбит Аан Дойду барытын төрүт былыргы со5отох итэ5элэ – билиитэ буолан тахсыбыта дъэ дъикти.

Манна биһиги сирбит тымныыта, ойдом олорбуппут түрүөт буолан та5ыста. Бачча5а диэри ити биһиги кыһал5абыт диир суолбут биһигини, биһиги уонна Бүтүн Аан Дойду былыргы итэ5элин быыһаабыт суол буолан та5ыста. Онон сахалар бары ол былыргы жрецтар курдук Сир дъонун оло5о сайдыылаах, киһилии эрэ буолар наадалаа5ын дъэ өйдүүр буолуор диэри, былыргы билиини – итэ5эли тылбытыгар, сиэрбитигэр илдъэ кэлбиппит. Бу кэпсиир былыргы итэ5эли саңа көрүү бары көрүүлэрин бииргэ холбуур, кинилэри биир научнай көрүүгэ киллэрэр, бары арыйбыт көрүүлэрин туһанан туран.

Бэйэбитин  билигин «Ар5аһыттан тэһииннээх Айыы Хаан аймахтарабыт, көхсүттэн көнтөстөөх Күн Улууһун о5олоробут», – дэнэбит. Бу былыргы олоңхолортон кэлбит этии. «Ар5аһыттан тэһииннээх» диэн бу Ый туһунан этии Э.К. Пекарскай тылдъытыгар «Тэһииннээх Ый» диэн өйдөбүл баар. Ый тэһииннээх курдук Сиргэ наар биир эрэ өттүнэн – сирэйинэн буола сылдъан тула эргийэр диэн суолтата, бу ырытар этиибитигэр толору өйдөбүлүгэр эрэ ситэ быһаарыллар.

“Тэһиин” диэн ат айа5ар кэтэрдиллэр үүн тимирэ уонна ону салайар быатын муоһатын эмиэ холбуу соро5ор тэһиин диэн ааттыыллар. Холобур «Үүннээн, тэһииннээн биэр» диэн этии дъаһайан, салайан биэр диэн суолталаах.

Биир өттүнэн, “ат” диэн дьиэ кыыла – сүөһү буолла5а дии, онон бу этиинэн бу салайыллыахтаах дъону, киһиттэн сүөһү таһымыгар түһэрэрдик көрүллүөхтээхтэрин өйдөтөн туран диэннээх.

Саха тыла ити курдук соро5ор хас да хос ис хоһоонноо5о, кини хаһан эрэ билиңңитээ5эр быдан дириң сайдыыга туһанылла сылдъыбыт тыл буоларын туоһулуур. «Айыы Хаан аймахтарабыт» диэн быһа тардыыны, бу ырытар этиибит ырытыытын суолтатын оннунан бүтэһиккэ хаалларыа5ын.

«Көхсүттэн көнтөстөөх Күн улууһун о5олоро» диэн быһа тардыы эмиэ акка сыһыаннаах. Манна «Дъөһөгөй о5олоробут» диэн этии, саха оло5о акка ыкса сыһыаннаа5ын туоһулуур. Кэмигэр бу аттаах киһи сатыы хаама сылдъар дьоңңо холоотоххо, билигин самолёттаах дуу, танкалаах дуу киһиэхэ тэңнээх этэ.

Ол иһин былыргы этиилэр акка сыһыаннаан быһаарыллаллара этии быһаарыылаах суолталаа5ын бэлиэтииллэр. “Көнтөс” диэн эмиэ аты баайарга, тутарга, айааһыырга, мэччитэргэ төбөтүгэр кэтэрдиллэр быа, билигин судургутан “бас быата” диэн ааттыыллар.

Көнтөс суолтата диэн ат ыраах баран хаалбатын диэн кинини тутар уһун быа.

«Күн улууһа» диэн бу Күн Тиһигэ – солнечнай система туһунан этиллэр. Бу быһа тардыылар холбуу өйдөбүллэрэ Ый Сиргэ наар биир өттүнэн, Сири кылгас быалаах тула эргийэр диэн уонна Сирдээх Ый бииргэ уһун быалаах Күн тула эргийэ сылдъаллар, уонна оннук Сир курдук айыылар Күн тула хастар да диэн.

Манна, бу бүтэһиккэ, хаалларбыт «Айыы Хаан аймахтарабыт» диэн быһа тардыыттан «Айыы» диэн тылы холбуу суолта5а туһанным. Бу сүрдээх былыргыттан кэлбит толору ис хоһоонноох этии эбит, онон кини толору эрэ этилиннэ5инэ, толору уонна быһа тардыыларын ис хоһооннорун толорутук биэрэр эбит.

Дъэ аны «Айыы Хаан аймахтарабыт» диэн быһа тардыыны ырытыа5ын. «Күн улууһа» диэн солнечнай система туһунан этиллэр буолла5ына: Күн тула а5ыс планета ол аата а5ыс Айыы эргийэр. Манна сөптөөх этии: «А5ыс айыыларым аргыстастыннар, сэттэ иэйиэхситтэрим эңэрдэстиннэр» диэн. Бу парад планет буоларын ба5арыы туһунан этии.

Айыылар суолталарынан уонна ханна туралларынан аахтахха, Ахтар Айыыһыт – Меркурий, Эдьээн Иэйиэхсит – Венера, Күрүө Дьөһөгөй – Сир, Айыы Хаан – Марс, Уһун Дъурантай Халлаан Суруксута Улуу Тойон – Юпитер, Ада5алаах Улуутумсуйар Улуу Суорун – Сатурн, Ураанай Тойон Куохтуйа Бахсы – Уран, Аан Дьааһын – Нептун.

Аны Иэйиэхситтэр диэн бу этии суолтатыттан да тахсарын курдук, Айыылары тула, иэйэ – күөйэ көтө сылдъар спутниктар. Наука5а өргө диэри галилеевскай диэн ааттаах Күн Тиһигэр сэттэ спутник биллэр этэ, билигин быдан элбэх биллэр эрээри, Сиргэ чугас бу сэттэ спутник буолаллар: Сиргэ – Ый, Марска: Фобос – Илбис Кыыһа, Деймос – Оһол Уола, Юпитерга: Ганимед – Албан Буурай, Ио – Бэги Суорун, Европа – Одун Мо5ой, Каллисто – Сүрдээх Сүгэ.

Бу иэйиэхситтэр ааттарыгар олоңхолорго Улуу Тойон улахан уола Албан Буурай аатырар эрээри, соро5ор Одун Мо5ой эмиэ буолар. Онон манна бутуурдаах со5ус, кэлин хайа эрэ бэлиэнэн араарыллыа дии саныыбын. Солнечнай система саамай активнай космическай объега – Ио майгытынан Мэңнээх Мэңийэр Бэги Суорун хайаан да буолар буолан баран, Сүрдээх Сүгэ эмиэ буолуон сөп курдук.

Онон Айыы Хаан диэн Марс буолан тахсар. Биһиги Марс планетаттан төрүттээх-хааннаах буолан тахсабыт. Манна, бу биһиги, Итэ5эл билиибит Айыыларын сааһыланыыта бэйэтэ быһаарыы буолан тахсар. Холобур кыһыл о5о төрөөтө5үнэ, биһиги сахалар Айыыһыты ахтабыт уонна киниэхэ дъүөрэлээн Иэйиэхсити о5ону харыстаатын диэн көрдөһөбүт. Олоңхо5о этиллэринэн: «Улуу Тойон уола Үрүң Аар Тойон кыыһын ойох ыларын көңүллээбит уонна дъоңңо сүрү, уоту уонна ойууннары биэрбит» диэн. Бу тыллар барылара суолталаахтар:  «Үрүң Аар Тойон» диэн Күн, кини кыыһа бу биһиги олорор Сирбит туһунан этиллэр.

Манна Күн Тиһигин – солнечнай система оңоһуутун көрөн ылар то5оостоох, оччо5о эрэ бу ырытар этиибит суолтата толору арыллар. Солнечнай система оңоһуутун быһаарар олоңхо5о өссө биир этии баар: «А5ыс-то5ус иилээх-са5алаах, атааннаах-мөңүөннээх Аан Ийэ Дайды». «Ии» диэн планета эргийэр орбитата – Айыы суола. А5ыс Айыы баар буолла5ына а5ыс орбита – ии баар буолуохтаах. Онно бу этиибитигэр «то5ус» диэн аа5ыы уонна «са5а» диэн эбии тыл киирэр. Бу солнечнай система оңоһуутугар баар иилэргэ – орбиталарга тохсус аа5ыынан «пояс астероидов» – са5а киирэр.

Кини кырдъык кур курдук буолбакка, таһыттан көрөр киһиэхэ са5а диэн ааттанара ордук табыгастаах курдук. Былыргылар олоңхолорго этэллэринэн, бу ааттыыр Айыыларын таһыттан көрбүт курдук дъүһүннэрин сөпкө ойуулууллар. Холобур, Улуу Тойону «Уолугун төрдүгэр улар са5а урдаах, уолуйан уһуктар» диэн этэллэрэ Юпитер планетаны үкчү ойуулуур.

Кырдъык кини экваторын аннынан кытаран көстөр тохтоло суох тыаллары таһаарар, куруутун үлэлии турар бээтинэлээх. Ону бу уларга холууллара, ырыа5а да ылланарынан «Хара улар хааһын курдук» диэн айыл5а5а баар кыһыл дъүһүнү этээри гыннахтарына үксүн улары ахталлар.

Дъулуруйар Ньургун Боотур олоңхо5о «Ада5алаах Улуу Суорун Тойон» ахтыллара бу – Сатурн планетаны кольцоларынаан ойуулууллара көрбүт эрэ киһи маннык этиэн сөп диэн санааны үөскэтэр.

Са5а – пояс астероидов Марс уонна Юпитер икки ардыгар бэрт киэң сиринэн (1,5 а.е. – 5,5 а.е.) тайаан сытар. 1 астрономическай единица диэн 150 мөлүйүөн км, бу Сир Күнтэн ыраа5а. Бу са5аны былыргылар Мэңэ таастардаах са5а диэн ааттыыллар эбит.

Өлбүт киһи уңуо5ар таас ууруллара эмиэ ол суолталаах. Астероидтардаах кур диэн 100 м – 950 км дылы туоралаах көтө сылдъар көһөңө таастар. Астероидтардаах кур уобалаһыгар Күн эттиктэри тардар уонна анньар күүстэрэ тэңнэһэн хаалаллар. Ол аата онно Күн гравитацията суох. Салгыы бу алахан планеталар -Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун электромагнитнай күүһүнэн Күн тула тутуллан сылдъаллар.

Кинилэр Сир курдук кытаанах буолбакка, сахсаххай газ уонна быыл оңоһуулаахтар. Оңоһууларынан сулуска кыранан тиийбэттэр. Ол иһин буолуо олоңхолорго Улуу Тойону «Үдүк-бадык, болоорхой Күн» диэн эмиэ ааттыыллар. Бу астероидтардаах кур иһинээ5и халлаанын, былыргылар Мэңэ Халлаан диэн ааттыыллар эбит.

Научнайдыы быһаардахха бу – “внутренний ряд планет”. Мэңэ таастар мэңэстэн иһэр курдук аргыый а5айытык бэйэ бэйэлэрин батысыһан үтүрүспэккэ, Айыылар айыылар хайысхаларынан эргийэллэр. Сөп буола-буола, Күн кыра-кыралаан Мэңэ таастартан чугаһаабыттарын бэйэтигэр ааһан иһэр Айыыларынан тартаран мэңийэн иһэр.

Мэңэ таас көтөн иһэн суолугар, холобур, Сир түбэстэ5инэ охсуллуон да сөп. Бу Күн Тиһигэр быыстала суох бара турар аһылык курдук процесс. Тас дъайыыттан Күн активноһа улаатта5ына, Күн бу мэңэ таастары мэңийэрэ ордук күүһүрэр. Ол иһин геологическай активность кэмигэр, Сиргэ астероидтар түһүүлэрэ хойдор.

Геологическай активность диэн геологическай катаклизмнар – Түң Эстиилэр буолуулара. Сиргэ оннук элбэхтэ буолбута олор границаларынан геологическай эпохалар оңоһуллубуттара.

Сир геологическай активноһа – Күн геологическай активноһыттан ситимнээх. Күн геологическай активноһа чугас хайа эмит Сулус активноһыттан тутулуктаах.

Африка5а догоннар диэн былыргы омуктар бааллар, кинилэр былыргы Зимбабве диэн ааттаах обсерватория курдук алдъаммыт тутуулаахтар. Олор бэйэлэрин Улахан Ыт бөлөх сулуһугар баар Сириус (Сир уус диэбит курдук) сулустан төрүттээхпит дэнэллэр.

Онтон чугас баар Египет пирамидалара үкчү Орион бөлөх сулустарын турууларын үтүктүүлэрэ эмиэ туох эрэ дириң ыраах суолталаа5ын этэр буолуохтаах. Кинилэр кэпсээннэринэн, былыргы египет суруйууларынан уонна баар оңоһуутунан, Сириус-  бу биһиги солнечнай системабыт курдук буолан баран биир планета оннугар киниэхэ кыра сулус эргийэр. Ол кыра сулус Сириус-В сөп буола-буола ийэ сулуһугар Сириус-А киирэн ылар эбит. Оччо5о Сириус-А түллэх гынан улаатан биэрэр эбит. Ол улаатыыттан 20 а.е. ыраахтаах Күн эмиэ улаатан биэрэр.

Күнү кытта тэңңэ Сир уонна бары планеталар түллэх гынан улаатан уонна Күнтэн тэйэн биэрэллэр. Сир ол түллэх гынан улаатыыта биһиэхэ глобальнай геологическай катаклизм – Түң Эстии буолар.

Онон дъэ өскөтүн Улуу тойон – Юпитер улахан уола Үрүң Аар Айыы Тойон кыыһын – Сири ойох ыларын көңүллээбит. Сир хаһан эрэ эмиэ Меркурий – Айыыһыт курдук саңа төрөөн баран улаатан Венера (Афродита греч.) – Иэйиэхсит курдук ситэн, ол аайы Күнтэн тэйэн биэрэн аһа5астык утарыта туран чугаһаспыт кэмнэригэр, Юпитер биир спутнигын бэйэтигэр тардан ылбыт диэн буолан тахсар.

Маны бу библия5а сурулларынан: «Ева вырвала запретный плод – яблоко из Эдемского сада, тем самым зародила жизнь на Земле» диэнэ эмиэ бу итэ5эллэр бары биир төрүттээхтэрин туоһулуур.

Сиргэ Ый баар буолан эрэ тыынар тыыннаах: хамсыыр харамай, үүнээйи, күнүс-түүн баар. Манна «Сүрү биэрбит» диэн быһа тардыы Сүргэ Ый баар буолара быһаарыылаа5ын суолталыыр.

“Сүр” диэн Итэ5элинэн – Ыйы уонна Сири бииргэ көрүү аата. Киһи аймах ханнык эрэ Сир оло5ун олох тиһэх кылгас кэмигэр үөскээн сылдъабыт. Ол курдук сүдү улахан эволюция кэмэ турар – бу, биһиги, Сиргэ киһи буолан сылдъарбыт оңоһуутугар.

Киһи оло5о – киһи аймах оло5ор түгэн эрэ, киһи аймах оло5о Сир оло5ор онноо5ор кылгас түгэн, Сир оло5о Күн Тиһигин оло5ор эмиэ түгэн эрэ, Күн Тиһигин оло5о Галактика оло5ор сулустарын ахсааныгар үллэрбит са5а түгэн эрэ (биһиги галактикабытыгар 220 млрд сулус баар), биһиги галактикабыт оло5о Космос – Добун оло5ор хас миллиард галактика, метагалактика баар да, соччо5о үллэрбит са5а түгэн эрэ. Соччо ыраахтан, дириңтэн, киэңтэн кэлбит бу биһиги киһи буолан, киһилии майгыланан сылдъар эволюциябыт суола уонна киһилии майгыны тутуһуохтаахпыт суолтата.

Онон, холобура, дьэ дьахтар ситэр сааһыгар тиийэн, эрдэнэн, о5олонон оло5у салгыыр үөскэтэр. Олох бэйэтин хаамыытынан эмиэ баран иһэр тохтоон хаалбат. Сиргэ олорор дьоннор сайдаллар, олохторо тупсар, бэйэлэрэ эмиэ киһилии буолар суол ордугун билэн оннук олорор буолаллар. Арай, планеталара улааппытын курдук кэмигэр сөп буола-буола улаатан, ол аайы Күнтэн тэйэн биэрэн иһэр. Кэм-кэрдии кэлэр мэңэ таастардаах са5а5а чугаһаан хаалаллар.

Бастакынан, «Күрүөтэ» – атмосферата суох уонна эргийэн чугаһаан да биэрээччи спутник – «иэйиэхсит» охсууну ылар. Охсуллан-охсуллан түмүгэр алдьанар, үлтүрүйэр. Биир улахан көһөңө үлтүркэй 2000 км туоралаах ийэ сиригэр – планетатыгар «Айыытыгар» түһэр. Түспүт сиригэр 8500 км бар5алаах (диаметрдаах) кратер үөскүүр.

Түһүүтэ күүһэ бэрдиттэн, ийэ сирин курдат өттүгэр 22 км үрдүктээх вулкан төлө тэбэн тахсан киэң ба5айы сиргэ лаваны халытар. Маннык хас да улахан үлтүркэйдэр түһэллэр үгүстэрэ бу планета эргийэрэ эмиэ Сир курдук прецессиялаах буолан, спутник үлтүрүйэр кэмигэр иннигэр буолан биэрбит хоту полушариетыгар түһэллэр. Ол аата бу кэмңэ хоту полушарие5а кыһын эбит. Охсуу күүһэ бэрдиттэн, планета бэйэтин оннугар дьигис гыммыт, ол түмүгэр атмосфератын – салгынын Күн магнитнай тыала атмосфератын – салгынын «күрүөтүн» көтүтэн кэбиспит. Атсмосфера суох буолбутун кэннэ, Күн уота а5ыйах сыл иһигэр гидросфератын – океаннырын тоңоро-тоңоро ириэрэн паар оңорон көтүтэн, эбиитин иһиттэн ыгыллан тахсыбыт уутун эмиэ барытын а5ыйах полярнай уобаластарга муус ордорон, планета түүрүллэн ыга тардан, уута баранан кууран хатан кыччаан хаалар.

Икки улахан үлтүркэйдэр спутник алдъаныытыгар, арыый планета5а касательнай (бис, биһилии) тэтими ылбыт, икки үлтүркэй ийэ планеталарыгар спутник оруолун толороннор биирэ 9400 км, иккиһэ 23 тыһыынча км ыраа5ынан көтө сылдъаллар. Чугаһа сиргэ түһэ охсумаары олус түргэнник эргийэр, ыраа5а чугаһаан хаалаары гыммытын ийэ сирдэригэр ордубут олохтоохтор, ядернай зарядынан ытан, арыый тэйитэн биэрбиттэр. Ол ытыы суола 10 км бар5алаах (диаметрдаах) кратер суола спутник аңаар өттүгэр көстө сылдъар. Биир улахан Ил иэйиэхсит үлтүркэйэ охсуллубут Мэңэ таас бэйэтэ. Ити курдук буолан тахсар биһиэхэ Сиргэ олохпут инники кэскилэ.

Сайдыыларын уһугар тиийэн баран, планеталара маннык дъыл5алаах буоларын билэн бараннар, ол планета дьоно бэйэлэрин олохторун сал5аарылар эмиэ кинилэр курдук оло5о саҥа са5аланыахтаах планета5а көһөн, онно оло5у са5ан биэрбиттэр эбит.

Ол өлбүт планета аата «Айыы Хаан» – Марс, биһигини кинилэр кэлэн сахпыттар, ол аата геннай инженерия көмөтүнэн бэйэлэрин хааннарын ДНК-ларын бу биһиги Сирбитигэр оччолорго баар араас хамсыыр харамайдарга: кыылларга, көтөрдөргө, балыктарга бэйэлэрин хааннарын ДНК-ларын киллэрбиттэр. Ол иһин сирдээ5и киһи аймах 2,5 мөлүйүөн сыллаа5ыта сиргэ үөскээн баран, 5,5 тыһыынча сыллаа5ыга диэри тааһы-тааска охсон уот ылына сылдъыбыт дъон эмискэ тимирдэнэн тутуу бө5өтүн тутан, философскай сүүрээннэр үөскээн бараллар: Египет, Месопотамия, Индия, Монголия, Арабскай халифат, Греция, Рим.

Киһи аймах дириң былыргы историятын үөрэтиигэ мөккүөрдэр үгүс элбэхтэр уонна бу геологическай да сааһа аа5ыы эмиэ мөккүөрдээх. Биһиги бу саха тылыгар баар билиилэрбит аныгы науканан бигэргэтиллэригэр эрэ тохтуо5ун. Онон ити «Айыы Хаан аймахтарабыт» диэн этии биһиги өлөн эрэр Марс планетаттан кэлэннэр сахпыттара диэн этинэрбит быһыыта. Айыы Хаан дъоно планеталара өлбүтүгэр олох эстэн хаалбатахтар быһыылаах. Техническай-научнай сайдыылара биһигиннээ5эр быдан инники буолла5а дии. Ол иһин билигин кинилэр сирдэрин анныгар бүтэй халың өстүөкүлэ галереяларга олороллор быһыылаах.

Баалларын биллэрэннэр 2013 с. Челябинскай куоракка субу түһэн эрэр 17 м туоралаах, 18 км/с түргэннээх Мэңэ тааһы (астероиды) кэнниттэн ситэн кэлэн Чэбэр (ыраас уулаах) (Чебаркуль) күөл үрдүгэр үлтү ытан кэбиспитэ. Ону хас да сиртэн массыына авторегистратордара, хайа эрэ видеонаблюдение камералара устубуттара баара интернетка сылдъар.

Траекторията оруобуна 1 200 000 нэһилиэнньэлээх Челябинскай куоракка түһэн испит. Сир көхсө киэң ээ, ону бу оруобуна стратегическай суолталаах аны ыкса Челябинск-10 диэн ядернай зарядтары оңорор кыра куораттаах куоракка түспүтэ буоллар, ядернай сэрии автоматически буолуо этэ. Ону айыыларбыт «Бээ бу дъон киһитийэллэрэ чугаһаата быһыылаах, бэйэлэрин наһаа кыыл курдук сэймэктэспэтиннэр диэн тохтоппут буолуохтаахтар».

Баалларын уонна биһиги сайдыыбытын оһуоба киһилии буоларбытын кэтии сылдьалларын биллэрдилэр дии саныахха сөп. Бу туһунан 1-й каналга Андрей Малахов «Пусть говорят» биэрии оңорон көрбүтэ да, биһиги «тимир» наукабыт онно эппиэт, ырытыы биэрбэтэ.

Бу эмиэ Марска күн аайы кэриэтэ көстөр дъон олоруутун туоһулуур матырыйааллары аахайбат буолууга тэңнэнэр. Урусхалламмыт куораттар, Сир диэки көрө сытар киһи хахай аңардаах Сфинкс сирэйэ, илиитин уунан олорор дъахтар скульптурата, дъоннор черептара, хоруоп муннуга, кэриэс, пирамидалар, туох эрэ дъиэлэр билигин хайы-үйэ аа5ан ситэриллибэт да буолла.

Биир тылынан – урут Марс үрдүгэр дъон олоро сылдъыбыттара бүппүт эрэ диэххэ сөп. Марс – Айыы Хаан буолла5ына, биһиги ол дъон аймахтарабыт дэнэрбит олох оруннаах буолан тахсар. Дуом.

***

Ыам ыйын 16 күнэ, ийэм Новгородова Елена Иннокентьевна 9 хонуктаа5а.

***

Утуман Таман,

“Аартыкка” анаан.

 

 

 

Обсуждение • 14

Добавить комментарий
  1. Бэтиэхэ дии

    “Утуйуман таЬыйыман” диэн курдук ааттаах эбит батта?

    • Ордос

      Былыргы Итэ5эл, Египет уонна Марс Сфинкстара көрдөрөллөрүнэн Сир дъоно са5ыллыыларынан олохторугар үс суоллаахтар; кыыллыы (хахай), киһилии уонна кинилэр икки ардынан (дъиэ кыылыныы – куоска, сүөһүлүү). Кыыллыы диэн бу охсуһуу, өлөрсүү, сэрии. Сүөһүлүү диэн албыннааһын, уоруу, сымыйалааһын, улахамсыйыы, сэнээһин, аанньа ахтыбат буолуу, биллибэтинэн туһанан элэктээһин, аан аһа5аһынан туһанан олбуорга киирбит холобур ынах курдук быһыы. Киһилии диэн бу баарынан, аһа5астык, албыннаабакка, онон-манан туһанан хаарыйбакка, көнөтүнэн, чиэһинэйдик, суобастаахтык сылдъыы. Сахалыы честь, суобас диэн тыллар суохтар, барыта киһилии диэн тылынан солбуллар. “Киһи буол, саха буол” диэн өбүгэлэрбит этэллэрэ. Чиэһэ, суобаһа суох киһи диэн билиңңи курдук былыргыга суох. Кини киһи буолбатах. Биир тылынан бу киһи кыыллыы быһыыланна, таарыйа эттэххэ кыыһырар диэн эмиэ итинник кыыллыйар диэн суолталаах. Эбэтэр сүөһүлүү быһыыланна. “Дъон да сүөлүргүө” диэн этии баар. Билигин дъон сүөһүтүйүүтэ наһаалаата, киһиргэс оңостор буоллулар. Ол син биир кэскилэ суох. Бары киһилии буоллахпытына эрэ быыһанабыт.
      Утуман Таман диэн бу мин өбүгэлэрим кэнники сахалыы ааттара. Ийэм Новгородова Елена Иннокентьевна, а5ата Новгородов Иннокентий Саввич. Төрөөбүт аатым Иннокентий диэн эһэм аатынан этэ. Архивтан хос эһэм Савва а5ата Утуман диэн (Мэңэ, Бахсы). Христианизация5а итинник барыбытын ассимиляциялыыр сыалтан уларыппыттар. А5ам Фадеев Николай Дмитриевич кэнники сахалыы ааттаах өбүгэтэ Таман – Алексей Фадеев (Мэңэ, Доллу, 1812 с.) буолбут. Онон мин өбүгэлэрим сахалыы ааттара миэхэ кэлэн холбоон 2013 с. Таман Утуман Николаевич диэн саха буолбутум. Эһэм Миитэрэй а5абын эмиэ мин курдук санааттан буолуо сахалыы ааттаабыт эбит Удъуус диэн. Эһэм өлбүтүн кэннэ тулаайах о5ону Николай диэн суруйбуттар.
      Хас биирдии омук бэйэтэ ураты тыллаах, дъүһүннээх, сирдээх, ааттаах, итэ5эллээх, дъонноох. Биһиги да сахалар эмиэ ураты дъон буоллахпыт дии. Ордос диэн бу мин интернетка нигым хаста да суруйбутум быһааран. Геологпын онон сайта регистрацияланарбар ханнык аат булабын диэн этэ ону остуолум үрдүгэр геологическай шкала турарыгар Ордовик Силур диэнтэн уонна ол иннинэ ханна эрэ бу слойдар көтөн хаалбыттар диэн кэпсэтии баара кылгатан Ордос диэн буолбутум. Онтон кэлин билбитим бу төрүт төрүктэр – Сир төрүк омуктарын (тюрк диэн тыл, турок омук быһаарыыта итинник суолталаах) хотугу Кытайга сирдэрэ эбит. Олортон көмүскэнэн сордоохтор ити Кытай истиэнэтин туттубуттар үһү. Билигин ол Сиргэ куранах тэңэ Ордос диэн совеременнай куорат тутуллан турар. Кангбаши диэн киин болуоссат бу Хаңаластар баһылыыллар диэн суолталаах эбит. Оройуоннар ол аата улуустар хоһууннарга арахсаллар биһиэнин курдук хаһаактар ночлегтарыгар – нэһилиэктэригэр (Ф.Г. Сафронов “Жизнь якутов до прихода русских”) буолбакка. Биһиги курдук дъоннор (Внутренняя Монголия) олорор кураанах куораттара, киһитэ олох а5ыйа5ын иһин. Уонна ити Ленские столбы кембрийскай боруодалар ол аата 500 мөлүйүөн сыллаах тааһырбыт кумах дъаптал5ата хаһан эрэ былыргы Түң Эстиилэргэ аллараа ыга сытан эстиилэргэ быһыталаммытын Алданскай щит өрө анньылларыгар холбуу тахсыбытын булан оруобуна онон түбэһэн Элиэнэ эбэ барахсан туруору хайдыыларынан суурайан кэрэ көстүүлэри таһаарбыта буолар. Өрүс ар5аа кытылыгар дъэ Ордовик Силур боруодалара, Кембрий аллараа тимирэн хаалар. Бу сири уруккаттан экспедицияларга да сылдъан, ааһан да иһэн наар сөбүлүү көрөбүн. Бу Булгунньахтаахтан салгыы Улахан Аан, Тойон арыы утарыларынан. Бэйэм Покровскай трактка олоробун. Күн аайы техника бө5өтө матырыйаал бө5өтүн Покровскайтан, Мохсо5оллоохтон, Бэстээхтэн куоракка таһар. Аны куораппыт инчэ5эй тоңмут кумахха сваяларга ытыртаран эрэ турар. Ирбэт тоң ирэн эрэр уруккута буолбатах. А5ыйах сылынан ити диэки көһөрбүт эрэ буолуо дии саныыбын. Бу проблеманы Виталий Степанов Градосфера диэн таһаара сатаабыта билигин баара дуу суо5а дуу да хата харчы эккирэтиитигэр билигин 20 этээскэ чугаһатан эрэбит. Кытайга турар син биир кураанах Ордос куорат туох да сваята суох Ордивик Силур таастарыгар көтөн кэлэн олоро түһэрэ буоллар Чыңыс Хаан памятнигын, Мэңэ таас курдук музейдарын, үгүс элбэх акка аналлаах памятниктарын , о5олорго Диснейленднарын кытта Хаңаластар сирдэригэр Кангбаши болуоссаттарынаан наһаа үчүгэй буолуо этэ дии. Ол курдук буолуо биһиги сайдыыбыт өскөтүн биһиги былыргы Итэ5элбитин ылыннахпытына, биир санаалаах буоллахпытына, өбүгэ аатын, тылын, билиитин түүннэри утуйбакка ууну таһыйбатахпытына (түүн 1 чааска суруйбут), сүөһүтүйбэтэхпитинэ, кыыллыйбатахпытына.

  2. Ордоска

    Наhаа уhун, итэ5элин сурун схематын онор, тезистерин, сурун каноннарын. ус киитин, ус сурун ейдебулун, христианство ус киита: сир, уу, салгын. Саха Итэ5элин научнайдык уерэппит ученайдары аах: Бравинаны, Н. Алексеев- Ойууну, А. И. Гоголевы туох диигин?

  3. Ордуоска

    Саха итэгэлэ наhаа ” терминнэр”википедиата курдук буолан эрэр.Уонна хантан сибээстээгин,ситимнээгин эрэ кэпсииллэр.Саха итэгэлин уерэгэ,Саха итэгэлин терминнэрин,уонна историятын эрэ уерэтии курдук буолла.Холобур саахымат фигуратын туhунан кэпсиир курдук.Бу пешка,бу ферзь,бу ат,бу слон диэбит курдук.бу фигуралар ханна уескээбиттэрэ,хайдах историялаахтарын уhуннук кэпсиэххэ сеп.Бу фигуралар солнечнай да систиэмэни кытта сибээстээх буолуохтарын сеп.Биhиги итэгэлбит дьининэн ол пешканы,ол аты,ол слону хайдах септеехтюк хаамтарарбыт суох.Эбэтэр пешка иннигэр хас хаамыы варианта баарый,онтон саахыматчыт биир эрэ варианы талар.Атын варианты таллагына кыаттаран сеп.Ол туhунан итэгэлгэ быhаарыы суох.

    • Ордос

      Былыргы Итэ5элгэ ол туһунан дъэ баар. Киһи хайдах гынна5ына сөб буоларын туһунан дъэ сиһилии быһаарыллар. Манна кылаабынайа то5о оннук буолла5ына эрэ табылларын быһаарар. Саңа Итэ5эллэргэ оннук буолуохтаах онон бүтэр то5о оннук буолуохтаа5ын ким эрэр хаһан эрэ эппит онон бүтэр. Холобур Исламңа пророк иннинэ ким да биир да итэ5эл суох этэ диэн. Ол иһин дъэ ити ИГИЛлар Сирия5а былыргы памятниктары алдъаталлар. Өссө былааска Египетка “Братья мусульмане” кэлэ сыспыттара, программаларыгар пирамидалары суох оңоруохтаах этилэр. Ынырык буолбатах дуо? Христианство5а бу Сир Кұнұ тула эргийэрин Ватикан бу 1992 с. эрэ билиммитэ. Дъиңинэн бу итэ5эллэр бары былыргы итэ5элтэн киһилии буолуу сүрүн өйдөбүллэрин ылбыттар. Саахымат курдук холобур киһи үс куттаах диэн. Ийэ Кут мэйиигэ олорор Күнү кытта ситимнээх бу киһи өйө. Буор Кут сүрэххэ олорор киһи этин сиинин салайар киинэ Сири кытта ситимнээх бу киһи эмоциональнай өйө. Үһүс Кут Салгын Кут буолбатах. Салгын Кут бэйэтэ туспа баар бу информационнай хонуу. Чугас космическай объектартан Ый ордон хаалар. Функция размноженияны салайар киин ахта5а баар. Улаханнарынан суолталарынан Күн – Сир – Ый диэн бэрээдэк тахсан кэллэ.

  4. Сахалыы сиэр- майгы

    диэн баар даганы,ситэри арыллыбатах.Сиэрдээх буол диибит,гынан баран сиэрдээх киhи тугу гынара суох,эбэтэр киhи бэйэтэ уерэтиэхтээх диибит.Киhи бэйэтэ уерэтэр боллагына того итэгэл нааданый.Холобур массыынаны ыытарга уерэнэр киhини- ” будь хорошим водителем” диэбит курдук.Онтон массыынаны ыытарга элбэги уерэтиэххэ наада.Холобур Ислам,Христианство диэн итэгэллэргэ элбэх томнаах ” свод морально- этического поведения верующего” диэн баар.Онно сарсыарда уhуктуогуттан киэhээ утуйуор дылы хайдах тутта хапта сылдьара кытта баар.Уонна ологун устун тугу гынара эмиэ сурулла сылдьар.Биhиги итэгэлбит кинигэлэригэр 1-2 страница эрэ баар ” сиэр- майгы ” туhунан.Онон итэгэлбит сана кинигэтэ сурулла сылдьар диэбит курдук эбит.Ессе да ыраах итэгэлбит атагар турара.

    • Ордос

      Сиэр-майгы туһунан сөбкө этэ5ин. Бу сааһылана илик. Үлэ бө5өтө баар. Тэрис кинигэлэрэ Айыы Суола, В.А. Кондаков “Аар Айыы Итэ5элэ”, кэлин бу Ю. Холмогорова “Айыы үөрэ5ит төрүтэ”, И. Баишев “Айыы тыына”, “Айыы сырдыга”, В.Р. Ларионов “Саха Айыы киһитэ”, Д. Баппа5ай “Киһитийии” мантан да элбэхтэр: Б.Ф. Неустроев – Мандар Уус, А.И. Кривошапкин – Айыңа, о5олорго анаан А.Н. Павлов – Дабыл, Сайыына о.д.э. Манан туспа кырдъык анал дъарыктаах дъон сааһылаан, оруннаан. Атын норуоттарга баар Күңңэ сүгүрүйүү матырыйаалларын эмиэ хомуйан ону бииргэ сааһылаан үлэ бө5өтө буолла5а дии. Мин кинигэбэр Добун оңоһуутуттан тахсар чөллөр диэн ис хоһоонноох бүтэһигэр киллэрбитим саха дъонун холобурдарынан ол эмиэ сал5аныан наада эбит дии санаабытым кэңээн барарыттан. Онно сүрүн сүнньэ бу сиэр-майгы то5о маннык буолуохтаа5ын Добун оңоһуутунан быһааран. Тэрис этэр дии киһи айыл5аны үтүктэр диэн дъэ ол. Ити үлэни мин салгыыр былааннаах этим. Арыллан истэ5ин өйдөөн иһэбин сааһылаан суруйуом дии саныыбын.

  5. Олонхого,угэстэргэ

    барыта баар диибит даганы,онтон талан хостоон,танар олус уустук.биир- икки саха учуонайа кыайбат маннык улэни.Аны саха тылын,литирирэтиирэтин элбэхтих аахпытым,уерэппит эрэ дьон танар кыахтаах.

    • Ордос

      Манна бу Н.В. Емельянов анал үөрэхтээх этнограф учуонай “Сюжеты якутского олонхо” диэн улэтитигэр саха олонхолорун ырытан баран маннык интериэһинэй эбит дии санаабытым түмүктэри оңорбут. Систематизировал свод сюжетов олонхо на три основные группы: 1. О заселении Среднего мира; 2. О родоначальниках племени ураанхай саха; 3. О защитниках племени Айыы и ураангхай саха; Бу оло5ун тухары олонхону ырыппыт учуонай түмүгэ. Мин санаабар наһаа маарыңныыр бу саңа көрүүгэ. Олоңхону өссө былыргы билиини билигин да уонна куруут илдъэ сылдъар информационнай библиотека, архив курдук көрөр кэммит кэлэн эрэрэ буолуо. Техническай сайдыы баран иһэр. Өскөтүн аймахтарбыт Дъөппөннөр TOYOTA автогиганнара 2020 с. ити о5олор оонньуур уонна телевидение туттар квадрокоптерын курдук көтөр массыыналары оңорорун са5алыыр буолла5ына биһиги сахалар сатаатар бу олоңхобутун тута сылдъыбыппытынан Аан Дойду сайдыытын күөнұгэр киирсэн биэриэ этибит буолла5а дии. Олоңхоһуттар эрчиллэннэр атын турукка киирэн бараннар былыргы сайдыылаах цивилизация билиилэрин таһаарыахтарын сөбтөр. Ону туһанан биһиги эмиэ техническай, технологическай сайдыы суолугар киириэ этибит буолла5а дии. Хаһааңңа диэри бэйэбит нефтьпытын дъон хостоон атыылаан туһанарыттан көрдөһөн быһа тутан ылан атыылаһан оһоххо оттуохпутуй. Олох инники сайдыыта биһиги былыргы олоңхобутугар баар былыргы сайдыылаах цивилизация билиитигэр. Олоңхону этнографтар эрэ буолбакка бары специалистар көрүөхтэрин наада, оччо5о эрэ атына көстүө дии саныыбын. Олоңхо биһиги сайдыыга күлүүспүт.

  6. Ордос

    Киһи киһилии буолла5ына эрэ киһи буолар, киһилии буолбата5ына кыыл эбэтэр дъиэ кыылын (сүөһү) суолунан барар. Маннык бу Египет Сфинкса этэр диибин. Когда заговорит Сфинкс диэн тема5а биир тезис.
    Хайа ба5арар киһи, хаһан ба5арар, хайдах да буолбутун кэннэ, кини киһи буолан төрөөбүтүн иһин кини киһилии суолга киириэн сөб. Бу иккис тезис
    Кыыһырыма (кыылыйыма), Куттаныма (куккун араарыма – Ыйдаах Сир Күнтэн тутулла сылдъаллар ол быата быстыбата5ына эрэ киһи тыыннаах, ол аата куттаннын да өлө5үн диэн суолталаах. Бу итирии, кутуруу диэңңэ эмиэ суолталаах. Сахалар нууччалар да5аны былырыг итэ5эллэрин тута сылдъар кэмнэригэр арыгыга ылларбаттар эбит. Ол туһунан нуучча воеводалара ыраахтаа5ыга үңсүүлэрэ баар. Онтон ити православие киллэрэннэр сахалары сорохторун арыгыһыт оңоро сылдъаллар. Бу бэйэтэ киэң тема то5о сахалар арыгыга ылларалларый диэңңэ “Итэ5эл уонна Арыгы” диэн аныгыскы ыстатыйам темата буоллун. Салгыы чөл Ыксаама олорн хаалыма диэн бу эмиэ Айыы суолунан Күңңэ – Өйгө сиэттэрэн олоххор баран ис диэн. Манна бу Айыы чөллөрүн быһаарыыга этиэхтээх этим ол онтон аныгыскы тема буоллун.
    Үс киит быһаарыыта кинигэбэр баар. Кинигэм куорат бары кинигэ ма5аһыыннарыгар, киоскаларыгар баар. Суох буолла5ына ыйытын ким эрэ кэрийэ сылдъан кистиир атын отделларга илдъэн кыбытан кэбиһэр, сороххо көрдөөтөххө эрэ хантан эрэ булан таһаараллар. Хаста да кэрийэр оннук таһаартара сатаан баран чэ дъаабыланнынар диэбитим. Син биир ханан эрэ тахсыа ким эмэ аа5ыа билиэ диибин. Кинигэ аата сахалыыта “Үрүң Аар Айыы Таңара Итэ5элэ”, нууччалыыта “Вера Белого Аар Айыы” диэннэр 200 солк. ханна ба5арар.
    Үс киит диэни мин Үс Күүс диэн суолталыыбын, сорохторго слоннар диэн ээ. Үс физика күүһэ; Термоядерный синтез, ядерный распад уонна үһүс күүс преобразование энергии в материю при достижении абсолютного значения давления. Манна Е=mp2 диэн формулалаах иңин, маны 2006 с улахан уолбунаан Дмитрийдыын “Универсальная тройная ядерная реакция” кини физика5а үөрэнэр этэ. “Шаг в будущее” диэн конференция5а кыттыбыппыт, онон матырыйаала онно киирбитэ. Манна “Внутреннее устройство планетной системы и гравитация” диэн үлэм эмиэ баар. Бэйэм эмиэ 3 курс физика5а үөрэммитим уонна 20лээхпэр акаары санааттан сахаларга сир баайын хостооһунугар специалистар а5ыйахтар диэнтэн хайа инженера буолбутум. Онон физика5а сыһыаннаахпын. Уолум ол кэннэ бу теорияны туруулаһан ядернай физикатын туттарбата5а онон салгыы бүтэрбэтэ5э. Тарбахха быһаардахха. Термоядернай синтез диэн водороднай бомба холобур. Ядернай распад диэн атомнай бомба. Айыл5а5а, Добуңңа (Космоска) бу утарыта дъайсыы тохтоло бара турар. Былыргы сайдыылаах цивилизация ону “Атааннаах, мөңүөннээх Аан Ийэ Дайды” диэн ааттыыр эбит. Атаан диэн анньар күүс. Мөңүөн диэн тардар. Айыл5а5а физика науката арарыытынан.: сильное, слабое, электромагнитное уонна гравитационное эрэ диэннэр бааллар. Кэлин бу слабое уонна электромагнитное холбуу көрөр буоллулар. Сильное диэн бу атом ядротун иһигэр материяны анньар уонна тардар күүстэр. Атом иһигэр атаан мөңүөн ити сылдъаллар. Таска ону көрдөххө былыргылар этэллэринэн Гравитация диэн бэйэтэ туспа күүс буолбатах бу анньар уонна тардар күүстэр ол сиргэ ол кэмңэ разницалара эрэ буолан тахсар диэн. Ол иһин баччааңа диэри физиктар гравитация тиэрдээчилэрин гравитоннары булбаттар уонна булуо да суохтара диэн буолан тахсар. Суо5у хайдах булуоххунуй. Арай Бозон Хиггса ханна баарын бу “атааннаах мөңүөннэх Аан Ийэ Дайды” диэн тыл быһаарар, адроннай коллайдер онно эмиэ чугаһаабытын дуу ыраа5ын дуу эмиэ биллэрэр. Айыл5а5а эттиктэри анньар күүһү синтез эрэ оңорор, тардар күүһү распад эрэр оңорор. Аны распад быдан күүстээх синтезтаа5ар. Бу реакциялар хатыйсан бииргэ утарыта бэйэ бэйэлэриттэн тутуһан бэйэ бэйэлэрин иитэн аһатан тэңңэ бара тураллар. Ити арылхайдык Күңңэ көстөр таһа. Ол аата распад бүтүүтэ уонна синтез са5аланыыта, ол иһин онно сүнньүнэн водород уонна гелий эрэ көстөллөр. Билбэппит диэмэн барыта сүрдээх борустуой. Мантан ордук Күн туһунан ис өттүгэр наука5а билии суох. Күн ити көстөрүнэн эрэ холобур а5алабын. Сир, планеталар истэригэр үс реакция барар. Күн, сулустар истэригэр биэс ядернай реакция барар да син биир үс эрэ атын атын. Күн таас ха5а суох буолан хах оруолун таһынаа5ы эмиэ синтез-распад пара солбуйар. Сотору буола буола тиэриллэн иһинээ5и параны кытта оннуларынан атастаһаллар. Иһинээ5и пара арыый үчүгэй усулуобуйа5а барар буолан улаатан таһыгар тахсар оннугар таһынаа5ы пара киирэн биэрэр. Эмиэ Күңңэ көрдөрдөххө бу икки утарыта ядернай реакциялар сүрдээх итиини таһаараллар. Тас таһаарыытын бу көрөбүт. Иһигэр ортотугар бу итии эмиэ тахсар ыгыллар онно эмиэ синтез са5аланыыта распад бүтүүтэ. Ол аата водород ыгыллан сылдъар. Геофизика, сейсмика көрдөрүүтүрэр газ кытаанах эттик курдук состояние5а тиийиэр диэри. Ону урут Сир ядрота тимир дииллэр этэ билигин алмаз диэччилэр кытары бааллар. Ити биллибэт эйгэлэри үөрэтиигэ киһи бө5өтө ааттанан суолланан хамнастанан олорор. Мин бу биһиги өбүгэлэрбит сахалар Олоңхолорго этиилэригэр уонна уопсай арыый сыһыаннаах дъон бары билэр билиилэригэр оло5урабын. Чэ манна наһаа тохтообоппун. Ол ыгыы түмүгэр водород газ атомнара бэйэ бэйэлэригэр аһары чугасаһаннар бэйэ бэйэлэриттэн саңа водороду оросуһан таһаараллар. Онон бүтэр туох да Большой Взрыв Big Bang чернай дыра аккреция Пангея Тетис да наадата суох буолан тахсаллар. Баара суо5а бу “Атааннаах мөңүөннээх Аан Ийэ Дайды” диэн сакральнай этииттэн.
    Бу этиллибит учуонайдар бары гуманитарийдар кинилэр былыргы сайдыылаах цивилизация билиилэрин билэргэ арыый техническай точнай наукаларга сыһыан наада. Кинилэр үлэлэрэ ынырык үрдүктүк сыаналанар дириң үөрэтии ону холбуу техническай өттүттэн көрдөххө элбэх быһаарыы тахсан кэлэр. Манна мин бу Егорова Л.И. үлэтин ахтыахпын ба5арабын эмиэ этнограф айыылары суолталарынан бу астрономическайга маарынныыр гына сааһылаабыт. Ол курдук бу гуманитарнай специалист сөб техническай түмүктэргэ тиийбитин мин техническай специалист эмиэ сыһыаннаах гуманитарнай түмүктэргэ тиийбитим курдук көрөбүн. Дъиңинэн бары биир суолу көрдүүбүт киһилии буоларбытын.

  7. КиЬи да кулэр

    Сахалар Сириустан кэлбиппит диэн дьэбэлэйдиир Сырдык конкурена кестубут эбит.
    Марстан кэлбит аатырдыбыт аны.
    Кулэн быар буттэ!

    • Ордос

      Марска олох баар буола сылдъыбытын туһунан интернетка баар элбэх. “Айыы Хаан аймахтарабыт” диибит. Киһи манна күлэрэ суох. Онноо5ор наукабыт бу Чебаркуль астероидыгар эппиэт биэрбэт. Онтон бу көстөн турар кырдъык айыылар абыраллара буолла5а дии. Ол курдук дириңник билигин биһиги научнай схоластика кэмигэр олоробут. Эн этэргиттэн онон соһуйбаппын. О5о төрөөтө5үнэ то5о Айыыһыты ыларбыт Иэйиэхсити ахтарбыт, Дъөһөгөй о5олоро дэнэрбит бу барыта Айыы Хаантан кини Иллээх оло5о огдолуйбутуттан кэлэр. Сырдык туһунан элбэ5и сатаан эппэппин билбэппин биирдэ телефонунан көрсөн кэпсэтиэххэ эрэ диэбиппэр 1500 солк төлөө уонна эмтэнэр курдук уочаракка суруттараңңын кэл ээ диэбитэ. Онтон ылата кэпэсэтэр санаам сүппүтэ. Хам түм саха-виктория5а истээччибин да аһары наһаалыыр мээнэ дакаастаммат этиилэри оңорор диибин. Мин этэр этиилэрим бары дакаастаналлар: “Айыы Хаан аймахтарабыт” диэн этии баар. Айыылар диэн планеталар диэн эмиэ үлэбэр ахсааннарынан суолталарынан дакаастыыбын, Марска олох баар буола сылдъыбытын туһунан дакаастабыл бө5өтө муңура суох. Сириус А уонна Сириус В цикллара Сиргэ сабыдыаллаа5ын туһунан элбэх былырыг суруйуулар бааллар Африка догоннара эрэ буолбатах. Ба5ар Сир уустара диэн тылга маарыннаппытын туоһу оңосторо буолуо. Кэпсэтиибититтэн мин өйдөөбүппүнэн туох эрэр баар курдугу тута хабан ылан омуннаан үлүннэрэн үчүгэй ба5айы кэпсээн оңорон дъон бол5олмтотун тардар. Мин сыалым онтон олох атын мин ба5а санаас бу суруйар ырытар көрдүүр дъарыгым биһиги сахалар киһилии буолар суолбутугар киирдэхпитинэ эрэ точно быыһанабыт симэлийбэппит диэн санааны тиэрдээри. Киһи коллективнай тыынар тыыннаах, биирдиилээн киһи элбэх организованнай бэйэлэрэ итэ5эллээх дъон ортотугар кыайтарар. Биһиги биир сомо5о буоларбытыгар биир санаалаах биир итэ5эйэр билиилээх быраабылалаах эрэ буоллахпытына тэңңэ аахсабыт. Билигин баран иһэринэн хотторон иһэбит почти бары эйгэ5э онтон тахсарга сомо5олостохпутуна эрэ табыллар. Сомо5олоһорбутугар биир санаа тула эрэ буолла5ына буолар. Аны манна биир ханнык эрэ санаа тула хара күүһүнэн большинством голосов буолар буолла5ына биир журналистка олох чопчу эппитин курдук дъоннор “к” диэхтэрэ буолла5а дии. Барыта дъон бэйэтин көңүлүнэн буолуохтаах. Ылыммат буоллахтарына билигин ылымматыннар кэнники син биир ылыныахтара дии ама киһилии буолары ким утарар үһү. Сомо5олоһор санаабыт ол эрэ “Киһилии буолуо5ун, киһилии сыһыаннаһыа5ын” диэн онон бүтэр. Ол санаабыт хантан кэлбитин мин ырытабын уонна то5о оннук буолла5ына эрэ табылларын Добун Айыл5а оңоһуутунан быһаарабын.

  8. Буоллун ээ

    Сырдык, Утуман Туман курдуктар элбээтиннэр ээ.
    Сорох кырдьыктаныа, ейун-санаатын арыгылыыртан энин босхолуо – ол да бэрт батта?

    • Ордос

      Киһи өбүгэлэрин сахалыы аатын көстүбэккэ олороргунан туһанан сэнээн тугу эрэ билэр киһи курдук “батта ” дииргинэн били маңнайгы эппиэттээччигин быһыылаах, буочарын биир. Бу сүөһүтүйүбүт киһи суола, манныктартан кыһыйаммын сахалыы аат ылбытым уонна бу киһитийиэххэйин диэн үлэ суруйан баран салгыы сылдъабын. Сахалыы итэ5эллээх буолар кырдъык арыгыттан киһи итирэрин өйүн сүтэрэрин тохтотор. Былыргы итэ5эли тутар эрдэхтэринэ сахалар да нууччалар да арыгыга ылларбаттар үһү. Эйиэхэ маннык дъону сэниир майгылаахха киһитийиэххин наада оччо5о эрэ инникигин быыһаныан. Сэнээбиккиттэн сэттэ5ин ылыан диэни билбэккин дуо. Киһилии буол ол эрэ быыһыа барыбытын. Сүөһүтүйэн ырааппаккын.

Оставить комментарий