Хатылы: Олох сокуона биир – киһилии сиэринэн олоруу

Таҥха саҕаланан дьон инники олоҕун тымтыктанан көрөр кэмэ. Таҥха кэмигэр салгыны хамсатар, дьыбардаахха улаханнык саҥарар сэттээх диэн өбүгэлэрбит этэллэрэ. Бу кэмҥэ аан дойду дьулайа аһыллан, чараас эйгэ орто дойду олоҕор, икки атахтаах дьылҕатыгар дьайыыта күүһүрэр.

Айылҕаттан айдарыылаах эмчит, көрбүөччү Хатылы  дьикти дьарыга аһыллыбата ыраатта, сүүрбэччэ сыл буоллаҕа. Ол сыл тухары бэйэтэ биллэ-көстө сатаабат, кини аатын-сураҕын дьон-сэргэ уостан уоска кэпсээн тэнитэр.  Кырдьык баардааҕын, айдарыылааҕын, ураты дьоҕурдааҕын итэҕэтэн кэллэ.

Эмчит киһи дьылҕата уустук, инчэҕэй эттээх эрэ тулуйбат анала. Хас хаттаҕаһы, эриири-мускууру, кут-сүр, уйулҕа хатарыытын, эттэтиитин ааһалларын боростуой дьон сэрэйэрбит да күчүмэҕэй. Онон кэлин наһаа дэлэйдик “айдарыылааҕынан” оонньооччулар хоҥорууларыгар хоҥуннараллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын.

Хатылыны кытары Aartyk суруналыыһа таҥха кэмигэр көрсөн кэпсэтэ сырытта, онтон быһа тардан ааҕааччыбытыгар билиһиннэрэбит:

-Киһи-аймах таабырына: сирдээҕи олох анала тугуй? 

– Орто дойду олоҕо, олоҥхоҕо да этиллэринии,  мэлдьи үрүҥ уонна хара охсуһуута. Бу Орто дойдуга киһи кута үөрэнэ, сайда, сири, сирдээҕи олоҕу тупсара уонна дьылҕатын уларыта кэлэр. Киһи кута өлбөт аналлаах, аньыыны-хараны оҥорбокко киһилии сиэринэн олорбут кут сиргэ төттөрү төрүү турар. Аньыылаах-харалаах кут кыайан төннүбэт, ону ааһан кини ыччатын дьылҕатыгар содуллаах. Өбүгэ төһөнөн сырдык санаанан салайтаран олорбут буоллаҕына, ыччатын олоҕо табыллар, төһөнөн аньыыны-хараны оҥорбут буоллаҕына,  төттөрү ыччатын олоҕун таҥнары тардар. Холобур, сорох дьон олохторугар тугу да оҥорбуттарын иһин табыллыбат буолаллар. Ол өбүгэлэрэ сиргэ кыайан төннүбэккэ сордонор-муҥнанар куттарын ыарыылара кинилэргэ дьайар, ол сору-муҥу кинилэр ылыналлар. Туох барыта бу дойдуга толуктаах. Аньыы-хара сэтэ-сэлээнэ син биир киһини ситэр. Бэйэтиттэн буолбатаҕына бэдэриттэн – оҕотуттан, сиэниттэн иэстэһэр диэн өбүгэлэрбит этэллэрэ.

Олоххо күүстээх тардыһыылаах куттар (үчүгэй куттар) түргэнник сиргэ төннөллөр, тута хаттаан да төрүөхтэрин сөп. Кут сайдар таһыма муҥура суох. Сорох куттар сиргэ төрөөн баран куһаҕан дьайга ылларан төттөрү түһэн хаалаллар, эбэтэр биир таһымҥа тэпсэҥнии тураллар.

-Орто дойду олоҕо сырдык-хараҥа охсуһуута диэтиҥ. Наар охсуһан, тиниктэһэн тахсыы сылаалаах буолбатах дуо?

-Наар үчүгэй – Үөһээ Дойдуга эрэ баар, наар куһаҕан – Аллараа Дойдуга баар. Оттон ааттыын да атааннаах-мөҥүөннээх, оһол суоллаах охсуһуулаах Орто дойду  икки күүс харсыһар сирэ буоллаҕа. Үрүҥ-хара охсуһуута – сайдыыны үөскэтэр. Наар үчүгэйгэ, далбарга олоруу – киһини туохха да үөрэппэт, төттөрү түһэриэн сөп. Хараҥаны көрбөтөх сырдыгы сыаналаабат. Ол Орто дойду – тулхадыйбат сокуона.

-Эмиэ да киирсэргэ эниэргийэ наада.

-Кут – сэниэ, күүс-уох ылар сирэ киэҥ. Биир көрүҥэ – ас. Аһыыр аспытыттан сэниэбит олус тутулуктаах. Сырдык эниэргийэ  Сиртэн уонна Куйаартан кэлэр. Ол аата ас – дьиҥнээхтик күн уотуттан утахтанан, сиртэн эниэргийэ ылан  үүммүт буоллаҕына – Куту үтүө күүһүнэн сэниэлиир. Искусственнай ас храҥа эниэргийэлээх. Киһи кута – иһит курдук, хаһан да кураанах буолбат, сырдык күүстэн эниэргийэ ылбат буоллаҕына, куһаҕан, хара күүстэртэн эниэргийэ ылан толоруна сатаан барар. Ол – киһини, биллэн турар, иһиттэн алдьатар.

-Дьылҕаны уларытыахха сөп дуо?

– Дьылҕаны уларытыы – кут сайдыыта. Орто дойдуга оҕо буолан оройгунан түһэргэр – дьылҕаҥ суруллан түһэр. Ол гынан баран киһиэхэ, дьылҕаҕын уларытаргар мэлдьи кыах (шанс) бэриллэр. Дьылҕаҥ суолун кытары кэккэлэһэ тыһыынчанан суоллар тэҥҥэ бараллар. Олоххор наар үөһэттэн тэлиллибит (программаламмыт) бэлэм ыллыгынан, туох да сыала-соруга суох сүүрүк хоту устан истэххэ сайдыбаккын. Ол аата сирдээҕи сыалгын-соруккун – сайда кэлбиккин толорбоккун. Тыыннаах балык сүүрүгү өксөйөр, киһи эмиэ дьылҕатын уларытарга сыратын-сылбатын барыахтаах, өйүн-санаатын күүрээнин аныахтаах.

-Ханан-хайдах барыахпын арай билбэт буолуум?

-Киһи тэпсэҥниир, мунар-тэнэр, сүүрүк хоту барарын ордорор буоллаҕына, үөһэттэн тургутуу ыыталлар –ыарыы да буоллун, түбэлтэ да буоллун…

-Ол ону өйдөөбөт буоллахпына?

– Харан хаалаҕын. Олох өйдөммөт буоллаххына, кэмниэ-кэнэҕэс кутуҥ тахсан барар.

-“Кэмэ иннинэ барыы” диэн баҕар биир төрүөтэ ол буолуо. Оттон оннук дьоҥҥо айдарыылаах эмчит көмөлөһүөн сөп дуо?

-Хас биирдии киһи дьылҕата кэккэлэһэ тыһыынчанан суоллаах буолар диэтим дии, үчүгэй эмчит биир суол бүөлэннэҕинэ атын суол утаҕар холбоон киһи олоҕун уһатыан, дьылҕата уларыйарыгар көмөлөһүөн сөп.

– Саха урут уорбат, алдьаппат, оҕотун бырахпат диэн буолара. Билигин саха майгыта тосту уларыйда.

-Киһи майгыта-сигилитэ алдьаммыта көстөр. Ити бастатан туран,  төрүт аспытыттан тэйбиппит содула. Урут сахалар үксүн, ааттыын да үрүҥ аһынан аһаан олордохторо эбээт.  Эти – “хараны”  күн ахсын, күнү күннүктээн сиэбэт этилэр. Ол эт аҕыйаҕыттан буолбатах, сүөһүнү олус харыстыыр этилэр уонна кинилэр аһы сатаан, сөпкө аһыыр этилэр. Үүнээйини астарыгар эмиэ тутталлара, араас оттон, отонтон саҕалаан, бэс сутукатыгар тиийэ. Ол барыта кинилэргэ – сырдык эниэргийэни биэрэрэ. Дьиҥнээх айылҕа аһа эрэ кукка сырдык сэниэни биэрэр аналлаах.

Билигин дьиҥнээх ас диэн олох аҕыйаата, суох да буолла. Киһи тугу аһыырынан санаата-майгыта уларыйар, ол кырдьык.  Ас химическэй састааба биир буолуон сөп: айылҕа да, оҥоруу да ас. Ол гынан баран, ити үөһээ эппитим курдук, айылҕа эрэ аһа – сиртэн, куйаартан, сулустан утахтаммыт ас куппутугар сырдык эниэргийэни биэрэр кыахтаах. Дьиҥнээх тыа сүөгэйин сиэтэхпитинэ сүрэхтиин-быардыын сылаанньыйабыт буолбат дуо? Куппут сырдык эниэргийэни ылан үөрэр-көтөр, сэниэлэнэр.  Оттон искусственнай астан киһи куртаҕа эрэ туолар, кут сайдарыгар сырдык эниэргийэ киирбэт, төттөрүтүн хара эниэргийэ киирэн киһи өйө-санаата, кута-сүрэ буомуран барар. Салгыы оннук аһыы сырыттаҕына уопсай сатарыйыыга тиэрдэр. Искусственнай, химиянан хачайдаммыт ас эниэргийэтэ сол курдук хара. Саастаах, сааһыран эрэр  дьон этигэр-сиинигэр ас уларыйыытын содула түргэнник дьайар. Элбэх киһи инсультуура, искэн ыарыытыгар ылларара ол онтон төрүөттээх. Оҕолорбут, ыччаттарбыт организмнара саҥа буолан син утарылаһар курдук. Омос көрдөххө. Ол гынан баран ыарыһах оҕо, ыччат элбээтэ. Кэлин өссө тугунан диэлийэн тахсыа биллибэт.  Кыайын төрүүр-ууһуур да кыахтаах ыччат аҕыйаан иһэрин бэйэҕит да көрө сылдьаҕыт.

“Арҕааҥҥы сиэр-майгы” диэн ааттыыр алдьатыылаах сиэр-майгы өтөн киириитэ жвачкаттан, араас пепситтэн, колаттан  саҕаламмыта диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Сырдык эниэргийэлээх астан көһөн, хараҥа эниэргийэлээх аска көһүү – омук омугун, киһи киһилии сиэрин сүтэрэригэр тиэрдэр.

Урут саха бэйэтин төрүт аһын аһыыр эрдэҕинээҕи майгытын уонна аныгы саха майгытын тэҥнээн көрүҥ ээ. Чыҥха атын.

-Кытайдарбыт астара-таҥастара эмиэ бүтүннүү искусственнай…  

-Кытай аан дойдуга дьайыыта туох да сүҥкэннээхэй. Сүрдээх киитэрэй, улаҕалаах өйдөөх омук.

Кытай урукку Сэбиэскэй союз дойдуларыгар наскытынан, аһынан буолбакка, бастаан, илиҥҥи халандаарынан, гороскобунан өтөн киирбитэ – култууратынан. Сахалар, былыргы нууччалар эмиэ бэйэлэрэ туспа халандаардаах, сыллары түһүмэхтэринэн араарар бэлиэлэрдээх этилэр. Ол ону – сырдык күүстэр оҥорбуттара, айбыттара.

-Отто дьоппуон, кытай гороскобун?

-Хараҥа күүстэр.

-Но…

-Уопсайынан биири өйдүөххэ наада: сир-сир аайы Күн атын-атыннык киирэр-тахсар, айылҕата да син ол тэҥэ атын-атын. Ким эрэ сиэмэ ыһыаҕа, ким эрэ ол кэмҥэ үүнээйитин хомуйуоҕа. Онон сахаларга – саха, нууччаларга – нуучча, кытайдарга – кытай халандаара, сылы ааҕыыта барсар. Атын омугу үтүктэртэн саха халлааныгар күн атыннык тахсыа суоҕа.

-Оттон фэншуй?

-Наука – билии буоллаҕа. Нумерология эмиэ. Сахалар бэйэлэрэ олохторун-дьаһахтарын тэринэллэригэр эмиэ туспа билиилээхтэрэ. Балаҕан түннүгэ-үөлэһэ, аана, хотоно, дала, кыбыыта барыта бэрээдэгинэн, быраабыланан тутуллара.  Биһиги ону умуннахпыт эбээт.

-Атын омук култуурата киирэн байытар дуу, алдьатар дуу?

-Бэйэ култууратын алдьатан, умнан туран атыны батыһыы үтүөҕэ тиэрдибэт. Ханнык баҕарар дойду култууратын соҥноон, ону батыһааччылар элбээтэхтэрин аайы күүһүрэн, кыаҕыран барар. Баай-дуол кыаҕа өй-санаа кыаҕыттан тахсар.  Ол гынан баран хойутун хойут  кытайдар бэйэлэрин норуоттарын искусственнай, химиялаах, буортулаах аһынан-таҥаһынан хачайдаан муҥур уһукка моҥкурдуохтара, бэйэлэрин бэйэлэрэ эһиэхтэрэ.

-Орто дойдуга дьоллоохтук олоруу ырыссыаба баар дуо?  

– Олох сокуона биир – киһилии сиэрдээхтик олоруу. Суобаһа суох киһи өнүйбэт. Былаас, ситиһии, баай-дуол оннук дьоҥҥо син биир быстах эрэ кэмҥэ кэлэр. Охсуута улахан буолар. Айылҕа барытын сиидэлиир, Куйаар уларыйда: сымыйа, көрдөрүнньүк сотуллан иһиэҕэ. Сотору кэминэн секталар, сорох итэҕэллэр  суох буолуохтара.  Аньыыны-хараны оҥорбокко, албыны-көлдьүнү төрөппөккө, айыы санаанан салайтаран олорор киһи бэйэтигэр эрэ буолбакка, ыччатыгар үтүөнү оҥорор.  Хас биирдии киһи омугуттан тутулуга суох Таҥара иннигэр бары тэҥмит, Кини сокуона, ирдэбилэ барыбытыгар эмиэ биир.

-Мусульманнар итэҕэллэрэ аан дойду олоҕор төһө кутталлааҕый? Эбэтэр христианнар аһар күүркэтэллэр дуу?

-Ислам итэҕэлэ син биир христианство, буддизм итэҕэлин курдук ырааһынан сүмэтэ туох да куһаҕана суох буоллаҕа. Итэҕэлинэн сирэйдэнэн, ону иэҕэн бэйэ интэриэһигэр тардыы хаһан баҕарар баара. Ол гынан баран биир хотуурга атын хотуур утары турар буолар. Америка уонна Кытай ислам тарҕанарын тутан тураллар.  Онтон биир өттүнэн Кытай наар босхо барыаҕын Америка харгыстаһар…  Итинник аан дойду оҥоһуута бэйэ-бэйэтин биир өттүнэн бопсо, утарылаһа, иккис өттүнэн  ситэрсэ, көмө буола турар.

-Саха дьылҕата билигин хайдах-туох буолла дии саныыгын?

– Сахалар барахсаттар субу кэмҥэ сүрдээх күчүмэҕэй кэмҥэ үктэнэн олоробут. Атын омуктар астарынан, култуураларынан олорон, ону батыһан бэйэбит ис дьиҥмитин  сүтэрдэр сүтэрэн иһэбит.

Олох кырдьыга – төрүт сиргэ. Бэйэбит сирбитигэр үлэлээн-хамсаан, сүөһүнү-сылгыны иитэн, көрөн-харайан, оҕуруот аһын олордон, үүнээйини үүннэрэн айахпытын ииттиннэхпитинэ – Сахабытын сүтэриэ суохпут.  Кэнэҕэс куорат олоҕо ыарыаҕа, үгүс дьон тыаларыгар төннүөхтэрэ.  Тыа сирэ олорорго табыгастаах уонна арыый чэпчэки буолуоҕа.

Урут омуктар Саха сиригэр быстах кэмҥэ кэлэн харчылаһан барар эбит буоллахтарына, билигин олохсуйардыы оҥостон кэлэр буоллулар. Ыччаттара үрдүк үөрэхтэргэ туох да баһаамнык киирдилэр, государственнай, муниципальнай, силовой, быраап уорганнарыгар үлэҕэ киирэн, өтөн бардылар. Сахалар ахсаан өттүнэн аҕыйахпыт баһыйтарыылаах, хотторуулаах буолуон сөп.

Ол гынан баран барыта наар аанньа буолуо суоҕа. Олох уларыйыаҕа. Ол уларыйыан иннинэ боростуой дьоҥҥо олохпут өссө ыарыаҕа, ордук бааннарга иэстээх-күүстээх дьоҥҥо. Онтон ол кэнниттэн олох көнөн, тупсан барыаҕа. Саха сирэ Россияны кытары дьылҕата биир, онон уларыйыы-тэлэрийии бииргэ барыаҕа.

…Сахалар ураты бэйэтэ күүстээх эниэргийэлээх сиргэ олоробут. Таҥара тоҕо эрэ сахалары маанылаата. Сырдык Күүстэр сахаҕа улуу куттары ыыттылар. Үйэлэргэ биирдэ төрүүр сүдү куттар сахаҕа тутуспутунан кэллилэр. Бу оҕолору билигин Айылҕа харыстаан кистии сылдьар. Уонча-сүүрбэччэ сылынан хайаан да баалларын биллэриэхтэрэ. Сирбитин төннөрүөхтэрэ. Саха сирин эрэ буолбакка Россияны салайсар, салайар сүүнэ дьон буолуохтара.

-Сүрдээх соргулаах тыллары иһиттибит, Хатылы. Махтал!

***

Туйаара НУТЧИНА,

Aartyk.Ru