Сырдык ааттара уһун үйэлэргэ умнуллубатын (3 чааhа)

Сураҕа суох сүппүттэринэн ааҕыллаллар Дьокуускайга милииссийэлии сылдьан ыҥырыллыбыт уонна хайыһар биригээдэтигэр түбэспит Р.Е. Коркин, А.М.Борисов. Бу барахсаттар ханна быстарбыттара биллибэт. 20-ис хайыһар биригээдэтин састаабыгар кыргыһыыга киирбитэ Н.Е. Красильников.

Эмиэ ханна быстыбыта, ханна көмүллүбүтэ биллибэт, ханна да сурукка киирбэтэх. Дьон кэпсээнинэн, Мальта станцияттан кэтэн барбыт көстүүмүн атыылаан 400 солкуобайы аҕатыгар бүрүбүөттээбит, онон икки тулаайах хаалбыт бырааттарын хоргуйан өлүүттэн быыһаатаҕа. Бүөчээни алаас тула олохтоох Красильниковтартан барыта аҕыс киһи сэриигэ ыҥырыллыбытыттан биэһэ эргийбэтэҕэ. Этэҥҥэ тыыннаах ордон, инбэлиит буолан эргийбитэ Д.Д. Красильников. Кини 1943с Мугудай ситэтэ суох орто оскуолатыгар ахсаан учууталынан, үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн үлэлии олорон 1943с бэбиэскэ туппута. Улуу сэриигэ Үһүс Прибалтийскай фронт 17 гвардейскай Духовщинскай дивизиятын састаабыгар өстөөх күүстээхтик бөҕөргөппүт Витебскай куоратын босхолооһуҥҥа бааһырбыта. Дмитрий Даниилович ыараханнык бааһыран уһун сэттэ ыйы быһа госпиталга эмтэнэн дойдутугар эргийбитэ. Саха наукатын дьолугар Д.Д.Красильников сэрии кутаатыттан ордон кэлэн, салгыы үөрэнэн, науканан дьарыктанан, космическай сардаҥалары үөрэтэн, олус күүскэ үлэлэлээн наука кандидата, Ленинскай премия лауреата буолбута.

1942с ыҥырыллыбыт, хайыһар биригээдэтин састаабыгар Ильмеҥҥэ тиийбиттэрэ эрэ биллэр, кэлиҥҥи дьылҕалара биллибэт, сурукка киирбэтэх, туох да суох хас да уол ааттара эрэ биллэр. Бу биригээдэ састаабыгар улуу күөлгэ тиийэн сураҕа суох сүппүтэ Л.В.Оконешников. Сүүрбэтин саҥа ааһан эрэр уол аҕата Баһылай Луукус холкуоһугар саньытаардаан, сылгыны-сүөһүнү аттаан, туйахсыт ыарыыны хаһан-ыраастаан, төрүүллэригэр моһуогурдахтарына кэмигэр көмө оҥорон, холкуоһугар онтон да атын туһата элбэх эбитэ үһү. Оҕотун туһунан биллэрии кэлбитин өрүү итэҕэйбэккэ, “оҕом кэлиэ” диэн отучча сылы быһа кэтэһээхтээн баран, сүүс сааһыгар анараа дойдуга барбыта диэн кэпсиир буолаллара. Аҕа сүрэҕэ ол курдук оҕотун туһугар туох да куһаҕаны сыһыарыан баҕарбатах.

Төлөй нэһилиэгиттэн 1942с ыҥырыллан, кэккэлэһэ алаастарга төрөөбүт-үөскээбит икки доҕордуу уолаттар 20-с биригээдэ састаабыгар Ильмень күөлгэ тиийбиттэрин туһунан учуутал, поэт, суруйааччы Албан аат уордьаннаах буойун А.С.Бродников “Доҕорум хоһуун сүрэҕэ” диэн ахтыы-очеркатыгар бу курдук суруйбут: “…Пуойастан Бологое станцияҕа сүөкэнэн, үгүс-элбэх тимир дьаргылларбытын сүгэн баран сатыы 18 суукка айаннаатыбыт. Ротабытыгар сахалартан биир дойдулааҕым, доҕорум И.Е. Максимовтыын иккиэбит. Уйбааным биэстэ, мин снайперскай уонна эстэр бинтиэкэлэрдээхпит. Эрдэ Уйбаан СНБО-ҕа үөрэнэн иһэн атаҕын тарбаҕа сүгэһэрдээх буолан сыыйыллан тахсыбыта. Холкуоһугар кыайыылаах үлэһит, бастыҥ охсооччу, хомсомуоллаах, араас салайар үлэҕэ сылдьар буолара. Бөдөҥ уҥуохтаах, үүн тиэрбэһин курдук ураты киэҥ харахтаах, күлбүт-үөрбүт, элбэх кэпсээннээх киһи атаҕынан наһаа эрэйдэммитэ… Сэрии ааспыт сирдэригэр ынырык хартыыналар арыллан испиттэрэ. Күнүһүн тыаҕа кирийэ-кирийэ түүнүн хаамабыт. Фронт линиятыгар чугаһаатахпыт аайы тыас-уус, самолеттар көтүүлэрэ,буомбалааһыннара элбээн барбыта… Кыргыһыыга киирэн баран мин табыллан сытан хаалбытым. Доҕорум ханыыларын кытта ыйы-хайы бүрүммүтүнэн барса турбута…”.

Хайыһар биригээдэтигэр түбэһэн Улуу күөлгэ тириэрдиллибит Захаров Г.Е. туһунан быраата Константин Захаров манныгы кэпсээбитэ: “ Кэбээйигэ көһөрүүгэ тиийээт ийэбит өлбүтэ. Интернат, детдом көмөтүнэн балтым Машалыын дьон буолбуппут. Убайым Хабырыыс сэбиэккэ сэкиритээрдии сылдьан доҕотторун сайыһан тылланан аармыйаҕа барбыта. Ильмень күөл мууһугар сэттэ сиринэн бааһыран сыттаҕына, санитардар булан госпиталга тириэрдибиттэр. 1943 с.кыһын нэһиилэ ордон дойдутугар кэлэн Хатылыга холкуоска суоччуттуу сылдьан 1944с саас өлбүтүн табаарыстара таһааран дойдутугар уҥуох туппуттар. Көһөрүүттэн кэлэн баран ону истэн наһаа аһыйбытым-хомойбутум.”
1943с. от ыйыгар Курскай Тоҕойдооҕу кыргыһыыга биһиги дьоммут эмиэ кыттыбыттара. Миномётнай расчёт хамандыыра, учуутал үөрэҕин бүтэрбит эдэр киһи Н.М.Дьяконов, Поныри станция иһин кыргыһыыга фашист пулемета сатыы сэриини атаакаҕа кыайан киирэр кыах биэрбэккэ уотунан тибиирэ сыттаҕына, командир Н.М.Дьяконов расчетугар точканы суох оҥорорго булгуччулаах сорудах биэрбитэ. Минометтарын соһон киллэрэн урут ытаннар бу точканы суох оҥорбуттара, онон “Слава” уордьанынан наҕараадаламмыттара. Аҕа дойду Сэриитин уордьанынан наҕараадаламмыта И.М.Сивцев. Иннокентий Михайлович эмиэ Поныри станця иһин кыргыспыта. Берлин штурматыгар кыттыбыта. Ол туһунан оскуола оҕолоругар “хас биирдии дьиэ иһин үлүгэрдээх кыргыһыы бөҕө. Ытыалаһыы бөҕөнөн таас дьиэ иккис этээһигэр таҕыстыбыт, миигин икки ньиэмэс харбаан ылан түннүгүнэн бырахтылар. Тимир, кирпииччэ бөҕө, мин өлбүт ньэмэстэр үрдүлэригэр түспүт, атахпын тоһуппут этим” диэн ветеран бэйэтэ кэпсиир буолара. Днепр өрүс иһин кыргыһыыларга, Крым тумул арыытын босхолооһуҥҥа биһиги дьоммут эмиэ кыттыбыттара. Одьулуунтан кэлэн олохсуйбут Е.Н.Артемьев Керчь куорат иһин кыргыһыыга ыараханнык бааһыран дойдутугар тыыннаах эргиллибитэ. Оттон кэккэлэһэ сэриилэспит Д.Е.Пермяков бу сэриигэ өлбүтэ. Дмитрий Егорович улахан убайа Уйбаан ханна сэриилэспитэ биллибэт, бааһыран кэлэн үтүөрэн баран үлэ фронугар сылдьыбыта, оттон кыра убайа Дьэримиэй фронтан эргийбэтэҕэ, ханан сылдьыбыта биллибэт. Крымы босхолооһуҥҥа эдэр олоҕун толук уурбута Захаров А.Н.- Маалыҥкай, Калинин аатынан колхуос суоччута. Кырыктаах кыргыһыыларынан Днепр өрүс босхоломмута. Төлөй уолаттара П.А.Абрамов, А.Н.Гуляев, Г.З.Захаров уордьанына наҕараадаламмыттара.
1944.

Сэбиэскэй дойду өстөөхтөн босхоломмута. Сэрии аны Европа дойдуларын фашизмтан босхолооһуҥҥа салгыы барбыта. Мугудайтан 1941с ыҥырыллыбыт сэттэ кылаас үөрэхтээх артиллерист С.В.Сивцев Югославияҕа тиийэ сэриилэспитэ,элбэхтэ бааһырбыта. Броз Тито сэрииһиттэрин нуучча орудиятын туттарга үөрэппитэ. Уоттаах сэрииттэн биэс сыл сылдьан этэҥҥэ эргийэн кэлэн, ыал буолан, тоҕус оҕолонон баран 1965с. үбүлүөйгэ тиийбэккэ оччотооҕу “эмчит үтүөтүнэн” оҕолорун тулаайах хааллартаан олохтон хомолтолоохтук барбыта. Иккис Белорусскай фронт састаабыгар Польшаны босхолооһуҥҥа кыттыбыта, Одер өрүскэ союзниктар сэриилэрин көрсүбүтэ Т.С.Ноговицын. Сэрии бүппүтүн кэнниттэн Тимофей Степановиһы өссө биир сыл Берлин гарнизонугар сырытыннарбыттара. Хаста да бааһыран, контузияланан эргиллэн уһуннук олорбута, алта оҕотун үөрэхтээх, үлэһит, ыал оҥортообута. Берлин штурматыгар сэриигэ иккиһин ыҥырыллан тиийэн муус устар бүтүүтэ 1945с. Е.Е.Красильников Кыайыы туһугар эдэр олоҕун толук уурбута.Егор Егорович Амма оройуонун киһитинэн сурукка киирбит. 1936с. Чурапчыттан 60 киһилээх ыччат десана Амма Абаҕатыгар бурдук үлэтигэр барбыттарыттан хаалан олохсуйбут. 1941с.бааһыран кэлэн, 1943с күһүөрү сайын иккистээн бэбиэскэлэммит уонна дойдутугар кэлэн бэрт аҕыйах ордубут холкуоһун дьонунуун “букатыннаах барыыбын баран эрэбин, уонна эргиллэр биллибэт, дойдубун-дьоммун бүтэһикпин көрө, бырастыылаһа сылдьабын,” диэн Лөгөнтөй Пермякову көрсөн эппитин киһитэ кэпсээбитэ. Берлин штурматыгар кыттыыны ылбыта Төлөй уола Н.Е.Захаров. “Слава”орденнаах буойун этэҥҥэ кэлэн, холкуоһун чөлүгэр түһэрээри үлэ бөҕөнү үлэлээбитэ, тоҕус оҕолонон, барыларын ыал-дьон оҥортоон балачча уһуннук олорбута. Кини бииргэ төрөөбүт быраата Афанасий 1942с.ыҥырыллан, хаста да бааһыран 1946с дойдутугар эргиллибитэ уонна трактористаан олорбут МТС-гар салгыы үлэлээбитэ. Ыал буолан биэс оҕолонон, үлэ бөҕөнү үлэлээн ааспыта. Сэриигэ даҕаны көннөрү наҕараада баар эбит. Атаҕын разрывной буулдьанан тоҕо солоппут Афанасий Егоровичка билисэпиэт наҕараада биэрбиттэрин туһунан байыаннай билиэтигэр суруйбуттар эбит этэ.

Төлөй дьонун 1943с. уонтан тахса киһини Кэбээйигэ балык бултааһыныгар тириэрдэн баран фроҥҥа ыҥырбыттара. Ол туһунан күн сиригэр уһуннук олорбут , уон биир оҕоломмут
И.И.Захаров “ Наар тутууга сылдьыбытым, маҥнай Караганда станцияҕа, онтон Сретенскэй куораты тутууга үлэлээбитим.Миигин кытта Аммосов Н.К. сылдьыбыта. Сорохтор сибиинньэ иитиитигэр, мас кэрдиитигэр, тутууга, Иркутскайга атах таҥаһын фабрикатытар үлэлээбиттэрэ. Мин 1946с уоппускаҕа кэлэн, биэс оҕобун, кэргэммин Мээндийэттэн булбутум. Иккис кэргэммиттэн алта оҕоломмутум. Үөрэниэн баҕалаахтары үөрэттэрэн, барыта уон биир киһини ыал-дьон оҥорбутум,” диэн бэтэрээн бэйэтэ кэпсиир буолара. Дойдутун дьонунуун Кэбээйиттэн ыҥырыллыбыт К.А.Захаров Г.Д.Тарабукинныын тутууга ананан баран тылланан арҕаа фроҥҥа тиийбитэ. Константин Афанасьевич 1945с Кыайыы күнүн кэнниттэн Чехословакия Женберры куоратыгар эдэр олоҕо быстыбытын туһунан докумуон Кыайыы 50с. үбүлүөйүн кэнниттэн көстүбүтэ, онуоха диэри таах сүтэн хаалбыта үһү. Оттон кырдьаҕас учуутал И.С.Хоютанов 1942с Нам оройуонуттан ыҥырыллан Москваттан арҕаа тириэрдиллибит. Фашистар төгүрүктээһиннэригэр түбэһэн баран, төлө көтөн тахсыбыттар. Салгыы сэриилэһэ сылдьан бааһыран төннүбүт. И.С.Хоютанов 1943с иккиһин ыҥырыллан үлэ фронугар сылдьан, 1944с Сталин бирикээһинэн дойдутугар эргиллэн уһуннук учууталлаабыта. Илья Софронович архыыбыгар сүрдээх элбэх кумааҕылааҕын соҕотох оҕото Виктор буолбакка,тастыҥ балта М.И.Хоютанова уура сылдьарын көрбүтүм.Олортон саамай сыаналааҕа – обургу размердаах уопсай тэтэрээтэ этэ, 1942с.төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэн баран тоҕо көтөн тахсыыларын туһунан суруйбут.

Фашистар ылан ааспыт дэриэбинэлэригэр хайдахтаах курдук кыыллыы дьайыылары оҥорбуттарын туһунан. “…Биир дэриэбинэҕэ баанньыкка 5-6 киһини оргуйбут уунан кутан өлөрбүттэр, атын дэриэбинэҕэ пионер оҕолорго сүүстэригэр кыһыл сулус бэчээт ууран, өлөрөн баран кыһыл хаалтыстарыттан ыйаабыттарын көрбүт саха киһитэ тыыннааҕын тухары умнубат көстүүтэ этэ… Төлө көтөн тахсарбытыгар хаайыылаахтары иннибитигэр уктубуппут…”диэн суруга аахпыт, көрбүт киһи умнубат суруйуута этэ. Үлэ фронугар куһаҕан астан-таҥастан, ыарахан үлэттэн ыалдьан Ф.И.Толстоухов, И.Е.Красильников, А.П.Гуляев, Г.П.Сивцев сырдык тыыннара быстыбыта.

Кылгас эрээри хабыр хапсыһыыларга Мугудай уонна Төлөй дьонноро уонтан тахса киһи кыттан 1945с. балаҕан ыйын 2 эбэтэр 8 күнүгэр элбэх урусхаллааһыннаах, аата-ахсаана суох киһи өлүүлээх Аан дойду иккис сэриитин кыайыынан түмүктэспиттэрэ. Онно кыттыбыттара Попов П.Н., Сивцев В.В.,Сивцев Г.С. Аммосов К.К., Красильников С.Н., Попов П.В., Попов Н.Ф.,Тарабукин Г.Д., Васильев Н.И. уо.д.а. Кинилэр бука бары Ага, Гоби кумах куйаардарын күнүһүн саһан, түүнүн хааман, арыт күн биир курууска ууга тиксэн сааларын-сэптэрин сүкпүтүнэн сатыы хааман Хинган хайаларыгар тиийбиттэрэ. Хайаны уһун туннелынан хааман Хайлар куоракка дьоппуоннар саллааттарын таас хайа быыһыгар оҥостубут , ытар, наадаларын толунар хайаҕастаах таас бөҕөргөтүү иһигэр тастарыттан хатаан олордон сэриилэһиннэрэллэрин көрөн бэркиһээбиттэрин кэпсиир буолаллара. Бу куораты хас да хонук сэрииллээн, “катюшалары аҕалан тоҕута ыттараннар ылбыппыт, дьоппуоннар атахтарын таҥаһа чэпчэки буолан тыаҕа түстэллэр эрэ, мастан-маска күлүктэнэн куотан хаалаллар этэ” этэ диэн фронтовик С.Н.Красильников кэпсээбитэ. Аны дьааты наһаа тутталлар этэ. “Холуодьастары дьааттааннар элбэх киһини өлөрбүттэрэ, Хаамаллара сүрдээх тыаһа суох. Бааһыран госпиталга киирбитим. Түүн үөмэн киирэн – эмчиттэри, эмтэнээччилэри олоччу быһаҕынан кэйгэллээн кэбиспиттэрэ. Мин биир уоллуун иккиэйэҕин куотаммыт тыыннаах ордубуппут,” – диэн атын фронтовик Н.И.Васильев кэпсээбиттээх. Икки нэһилиэк дьоно Чаньчунь куоракка тиийэн сэриини кыайыынан түмүктэспиттэрэ. Төлөй уола Н.Ф.Попов муора флотугар сылдьыбыта. Эдэр саастаахтара 1952с тиийэ сулууспалаан баран дойдуларыгар кэлитэлээбиттэрэ. Ол да иһин олох хойукка тиийэ төрөппүттэр оҕолорун, дьахталлар кэргэттэрэ өлбүттэрин, сураҕа суох сүппүттэрин биллэриилэрэ кэлбиттэрин үрдүнэн, кэтэһэн муҥнаннахтара. Ити курдук дьулуурдаахтык, хорсуннук, олохторун, доруобуйаларын сиэртибэлээн туран икки нэһилиэк дьонноро Улуу Кыайыыны уһансыбыттара.

Эдэркээн, сүүрбэччэ-отучча саастаах барахсаттар ким да өлүөн баҕарбатаҕа чахчы, ол да буоллар бүгүҥҥү дьоллоох олох туһугар тыыннарын толук уурдахтара. Төрөөбүт алаастарын үрдүгэр күн сандаара тыгар, халдьаайытыгар кинилэри кэриэстээн, ахтан-санаан, саас ахсын ньургуһун тыллар, кырдалларын үрдүнэн күөрэгэй ыллыыр, алаастарын саҕатыгар хатыҥнар, тиит мастар суугунаһа долгуһаллар, кинилэр тустарынан кэпсии сатыыр курдуктар. Төрөөбүт тэлгэһэлэрин сэргэлэрэ, суулла илик буоллахтарына, саҥата суох соҥуоран кинилэри ахта-саныы турдахтара. Арай дойдуларын, бар-дьоннорун өйдөрүгэр-сүрэхтэригэр кинилэр өрүү тыыннаах буолуохтара. Ийэ дойдуларын көҥүлүн туһугар хорсуннук кыргыспыт үтүө дьоммут туһунан сырдык өйдөбүл үйэлэргэ өлбөөдүйбэтин. Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат. Уһун үйэлэргэ өрүүтүн оннук буоллун.

***
Т.Е.Захарова