СВО. Уолбут өлөн-охтон биэриэ суоҕа диэн эрэнэбит!

Тыа хаһаайыстыбатын урукку миниистирин солбуйааччы Василий АФАНАСЬЕВ, 2021 сыллаахха “бэрик ылбыт” диэн ыар дьыалаҕа буруйданан, күлүүс хаайыытыгар барбыта. Суутунан 13 сылга хаайыллан тута Амыр уобалаһыгар утаарыллыбыта. Былырыын ол дойдуттан АБДь-га барыан баҕалаахтары анараа ыыталаабыттара. Маннык “анал” байыастары, биллэн турар, инники кирбиигэ ыыталыыллара өйдөнөр.

Дьэ, туох да диэбит иһин, ыар тургутууну тулуйан тостубакка, самныбакка, быыһы-хайаҕаһы тобулан, өйдөөн-төйдөөн сылдьыы манан аҕай дьыала буолбатах. Маннык ыар тургутууну мээнэ киһи тулуйбат, ис-иһиттэн дьиҥ күүстээх эрэ киһи уйан эрдэҕэ. Хаҥыл (позывнойа) бу күннэргэ дойдутугар хомондьуруопкаҕа кэлэ сылдьарын таба тутан туох ханнык буолбутун, байыаннай дьайыыга хайдах сылдьарын аһаҕастык хайдах баарынан кэпсииригэр көрдөстүм.

– Василий, хаайыыга киирээт, сотору буолан баран сэриигэ хантараактаһан барбыт эбиккин. Ол туһунан кэпсээ эрэ.

– Бастаан манна 1-кы хо­луон­ньаҕа киирэн баран, анал байыаннай дьайыы саҕа­ламмытын кэннэ, тылланан сэриигэ бара сатаабытым да, тоҕо эрэ миигин ыыппатахтара. Амыр уобалаһыгар баар ИК-3 этаптанан, икки ый айаннаан алтынньыга тиийбитим. Онно тиийбитим кэннэ, кулун тутар ыйга саҥа сокуон, бирикээс тахсан, хаайыылаахтары “вагнердар” курдук эмиэ АБДь-га ыытар нобуор буолбута. Мин кэргэммин, дьоммун кытта сүбэлэһэн баран, былырыын муус устар 19 күнүгэр барарга баҕабын биллэрэн, хантараакка илии баттаспытым. Амыртан барарбытыгар, мин соҕотох саха этим. Биир ый полигоҥҥа дьарыктаммыппыт. Ол полигоҥҥа сылдьар бүтэһик күннэрбитигэр уолаттар сүбэлэһэн, мунньахтаан баран, миигин рота хамандьыырынан талбыттара.

– Хаайыыттан барбыт дьон, тута “Вагнер” этэрээтигэр киирэр буоллаххыт? Атын аатынан дуу?

– Былырыын муус устар ыйга “вагнердар” суох буолбуттара. “Анал кэнтингиэн” этэрээттэрин Оборуона министиэристибэтэ ылбыта. Онон хаайыыттан барар дьон бары кинилэринэн барар буолбуттара. Ол аата, атыттары кытары булкуспакка, биһиги “Шторм” диэн этэрээт буолбуппут. Ыам ыйын 24 күнүгэр бастакы бойобуой сорудахпытыгар киирбиппит. Олус ыарахан этэ. “Старомайорская” диэн дэриэбинэни (Соҕуруу Донецкай өттүгэр баар) икки аҥаар ыйы быһа кыайан ылбатахтар этэ. Онно өстөөх сэбилэниитэ күүстээҕэ, дроннара кыымаайы курдук дыыгынаан кэлэн буомбалыыллара. Ол киирсиигэ икки рота кыттыбыта. Биһиги ротабыт уонна 69 биригээдэттэн иккис рота (эмиэ хаайыылаахтар) киирэн, бэс ыйын 10 күнүгэр өстөөҕү сэриилээн ылбыппыт. Хомойуох иһин, бу киирсигэ элбэх сүтүктэммиппит.

Дэриэбинэ иһи­гэр киирсии буол­лаҕа. Бастаан артиллериялаах, дроннаах этибит. Онтон дэриэбинэ иһигэр киирэн баран, өстөөҕү кытта сирэй-сирэйгэ көрсөн, кырыктаах киирсиилэр саҕаламмыттара.

– Уопсайынан, билиҥҥи сэрии үксэ дронунан киирсии быһыылаах дуу? Оттон эһиэхэ төһө элбэх дрон баар этэй?

– Билиҥҥи сэрии үксэ – икки өттүттэн дронунан киирсии. Быһааскыттан дроннар күүскэ киирбиттэрэ. Ол иннинэ бэрт аҕыйах буолан улаханнык туһаныллыбат этэ. Ол хаалбыт дьону барыбытын “үгүс бойобуой уопуттаахтар” диэн, полигоҥҥа аҕалбыттара. Бойобуой чаастары кэрийэ сылдьан, инники кирбиигэ киириэхтээх саҥа кэлбит уолаттары дьарыктыыбыт.

– Хаайыыга араас өйдөөх-санаалаах, таһымнаах дьон баар буоллаҕа. Оннук дьону салайа, хамаандалыы сылдьар, бука, ыарахан буолуо?

– Кырдьыгынан эттэххэ, хаайыыга олорор дьонтон быстар аҥаардара эрэ мөкү өйдөөх-санаалаах буолар. Хаайыылаах буолла да куһаҕан диир сатаммат. Холобур, миигин кытта сылдьыбыт уолаттар аҥаардара норкуотугу тарҕатан түбэспиттэр. Мин санаабар, бу – социальнай боппуруос. Сэбиэскэй саҕана 158 ыстатыйаны (уорууну) “норуот ыстатыйата” диир эбит буоллахтарына, билигин норкуотугу тарҕатыыны оннук ааттыахха сөп. Эдэркээн оҕолор сыччах харчылаһар эрэ туһуттан киирэн биэрээхтииллэр эбит. Түргэнник харчылаһаары курьер курдук үлэҕэ наймыланан киирэн тутуллаахтаабыттар. Мин кэтээн көрүүбүнэн, бу эдэр дьон киирэн-тахсан, кэпсэтэн-ипсэтэн суолларын солонон сылдьаллар. Хаайыыттан тахсар да буоллахтарына, инникитин урбааҥҥа сыстан үлэлиэхтэрэ дии саныыбын. “Кытаанах эрэсиимтэн” тиийбит дьон үксүлэрэ арыгылаан баран киһини өлөрбүттэр. Өйдөөхтөрүгэр кинилэри киһи хайдах даҕаны “дьиҥ өлөрүөхсүт сылдьар” диэбэт. Күүһүлээһиҥҥэ түбэспит дьону сэриигэ ыыппаттар.

– Бэрээдэк хайдаҕый? Арыгылааһын, норкуотук­тааһын, бэйэ икки ардыгар тыл-тылга киирсибэккэ охсуһуу эҥин тахсар дуу?

– Ханнык этэрээккэ сылдьаргыттан тутулуктаах. Холобур, мин сылдьар этэрээппэр хамандыырым “вагнеровец” буолан, арыгылааһын олох көҥүллэммэт. Арыгылаабыт дьону “обнуляйдыыллар” диэн кэпсииллэрин элбэхтэ истибитим, ол аата, арыгылаабыт дьону хамандыыр бэйэтэ ытан кэбиһиэн сөп. Ол гынан баран бу сылдьыбыт кэммэр оннук ыар быһыы-майгы тахсарын биирдэ даҕаны көрбөтөҕүм. Биһиэхэ, накаастыыр да буоллахтарына, дьаамаҕа угаллар уонна бастакы кирбиигэ уочарата суох ыыталлар. Кыргыһыыга саспакка, куоппакка, этэҥҥэ сорудаҕы толорон, сэриилэһэн тыыннаах кэллэҕинэ, накаастабылы уһулаллар. Инники кирбиигэ сылдьар сүрдээх ыарахан. Онтон тыыннаах тахсарыҥ – кыра бырыһыан. “Арыгылаан баран бэйэ-бэйэлэрин ытыалаһаллар үһү” диэн эмиэ истэрим. Ол иһин арыгылааһыны утары кытаанах хааччаҕы киллэрэр буоллахтара. Биһиги пуолкабытыгар арыгылыыр киһи суох. Атын салаалартан арыгылаан тутуллубут дьону биһиэхэ ыыталлар. Биһиги мэлдьи инники кирбиигэ сылдьар буоламмыт, сүтүк элбэх, онон дьон тиийбэт буоллаҕа.

– Эн чааскар саха уолаттара бааллар дуо?

– Амыртан барарбар соҕо­тох саха этим, үгүстэр бары ити диэки эрэгийиэннэр олохтоохторо этилэр. Антах тиийбитим кэннэ сахалар бааллар. Илиҥҥи байыаннай уокурукка элбэх саха сэриилэһэ сылдьар. Ол иһин, бэйэм уолаттарбын өйөөн, инники кирбиигэ сылдьааччыларга дроннары утары киирсиигэ көмө буолуо диэн, саа ыла кэлэ сылдьабын.

– Онно бэйэҕитигэр баар саалар, аптамааттар дроннары ытарга барсыбаттар дуо?

– Уолаттар ордук туохтан охтоллорун кэтээн көрөн анаалыстаабыппынан, 56 бырыһыаннара – дронтан! Утары киирсииттэн, аптамааттан, бүлүмүөттэн өлүү – олох кыра бырыһыан, оттон 40 бырыһыана – артиллерия, миинэ. Ол иһин бу дрону кытта киирсээри доруоп саа хомуйа сылдьабын. РЭБ (Система радиоэлектронной борьбы) диэн баара да, кэнники кэмҥэ туһата кыччаан иһэр. Тоҕо диэтэххэ, өстөөхтөр дроннарын оҥоһуу өйгө (искусственный интеллект) көһөрдүлэр уонна оптоволокно олортулар. Оптоволокно боруобатынан барар буолан, биир даҕаны радиоэлектроннай систиэмэҕэ бэриммэт. Дрон эйгэтэ ис-иһигэр киирдэххэ, олус уустук. Аны өстөөхтөр тас дойдулартан хааччыллыылаах буолан, түргэн үлүгэрдик уларыта охсоллор. Ол иһин, ону-маны толкуйдуу сатаабакка, судургутук доруоп саанан ытыалаан суулларбыт ордук. Дрон 30–40 м чугаһаата даҕаны саанан төһө баҕарар ытан түһэриэххэ сөп. Илдьэ сылдьар аптамааппыт дрону ытарга барсыбат. Доруоп саа ботуруонун иһигэр сүүс доробууна баар, ол иһин, дрону ордук табар буоллаҕа. Бэйэбит ытан көрдөхпүтүнэ, 30 м доруоп ыһыллан, биир миэтэрэ радиустаах табар этэ.

– Саха сирин олохтоохторо төһө элбэх сааны туттардылар?

– Түгэни туһанан, сааларын туттарбыт дьоҥҥо махталбын этэбин. Биэс күн иһигэр Дьокуускай куораттан уонна чугас сытар улуустартан кэлэн 112 сааны туттардылар. Маны сэргэ Росгвардия 209 былдьаммыт сааны биэриэхтээх. Билигин докумуон оҥорсо сылдьабыт. Саалаах хаһаайыннар инникитин кыһалҕаламматтарын курдук, барыларын учуоттан устан, туттарыы-ылыы докумуонун оҥорсо сылдьабыт. Барыта табылыннаҕына, ол сааларбын илдьэ төттөрү барыахтаахпын.

– Билигин кэпсэтии бара турар…

– Кэпсэтии кэмигэр, төт­төрүтүн, кыргыһыы сытыырхайан биэрдэ. Онон биһиги аармыйабыт төһө элбэх сири ылбытынан инникитин кыраныыссаланар буоллаҕа. Инньэ гынан биһиги төһө кыалларынан иннибит диэки бара сатыыбыт. Өстөөхтөр, биллэн турар, сирдэрин биэримээри утарылаһа сатыыллара өйдөнөр.

– Биир үксүн эдэр уолаттар уопуттара суоҕуттан буулдьаҕа киирэн биэрэллэрэ буолуо?

– Икки өрүттээх диэххэ сөп. Саастаах дьон эт-хаан өттүнэн арыычча мөлтөх буолан, киирэн биэрэллэрэ баар. Ыараханы көтөҕөн баран, хас эмэ килэмиэтири сүүрэҕин. Оннукка кинилэр систэрэ быстар, эстэн хаалаллар, дронтан кыайан куоппаттар, арыт ыалдьаллар даҕаны. Оттон эдэрдэр, хомойуох иһин, соһуйан, уолуйан, куттанан уйулҕалара тулуйбакка түргэнник тостоллор, сыыһа-халты туттан, буулдьаҕа киирэн биэрэллэрэ үгүс буолар. Биир үксүн өйдөрө-санаалара сиппит, эт-хаан өттүнэн бэлэмнээх, кыанар, сиппит-хоппут орто саастаах уолаттар тыыннаах хаалаллар быһыылаах. Уопсайынан, киһиттэн бэйэтиттэн улахан тутулуктаах. Үчүгэй дьарык, мындыр өй, толкуй наада. Араас күчүмэҕэй баар буолар, онно барытыгар бэлэм буолуллуохтаах.

– “Тыа сиригэр улааппыт саха уолаттара ордук бэлэмнээх буолаллар” диэн үгүстэр этэллэр. Бэйэҥ кэтээн көрүүгэр, хайдах бы­һыы­лааҕый?

– Саха уолаттара, кырдьык, тыаҕа улааппыт, хара үлэҕэ миккиллибит, булка, айылҕаҕа сылдьа үөрүйэх буолан, быдан тулуурдаахтар, быыс-хайаҕас булан, туран-олорон иһэллэр, толкуйдаахтар. Онон быдан бэлэмнэр. Хайдахтаах да ыарахантан толлон турбаттар, ыһыктынан кэбиспэттэр. Араас ыксаллаах түгэн буолар. Онно барытыгар, саамай сүрүнэ диэн, уолуйуо, куттаныа суохтааххын. Ымыр да гыммакка, илэ өйүн тута сылдьар киһи, биллэн турар, кыргыһыыга киирсэн кыайыылаах тахсара баар суол. Уолуйуу, куттаныы сыыһа хамсаныыга тиэрдэр. Штурмовиктар саамай ыарахан өттүгэр сылдьаллар. Ханнык баҕарар кыргыһыыга наар инники күөҥҥэ сылдьар буойуннар, эппиккэ дылы, өстөөҕү илэ бэйэтин көрөн тиис тиискэ киирсэ сылдьар дьон. Онтон атыттар артиллерия, авиация, тааҥкалар, атын тиэхиньикэлэр ыраахтан сэриилэһэр буоллахтара. Кыһыҥҥы өттүгэр барыта бырыы да бадараан буолан улахан тиэхиньикэ кыайан хаампат буолар. Онно дьэ ол сатыы штурмовиктар биригээдэлэрэ сүрүн күүһү ылаллар.

Биһиги дьоммут тыа уонна сэрии усулуобуйатыгар арыычча бэлэм буолан, атын эрэгийиэн уолаттарынааҕар ордуктар. Ол иһин элбэх киһи барар. Былыргы сахалар этэллэринии, “элбэхтэн элбэх, аҕыйахтан аҕыйах охтор”. Хомойуох иһин, үгүс уолаттарбыт сырдык тыыннарын толук уурдулар. Биһиги уолаттарбыт ордук бэлэм буоланнар, уустук сорудахха элбэхтик сылдьаллар. Хамандыыр сорудаҕы чахчы толоруо диэн эрэммит эрэ киһитин ыытара өйдөнөр, кини сорудах туолуохтааҕын эрэ көрөр. Бэлэмэ суох дьону ыыттаҕына, дьонун да сүтэрэр, сорудаҕын да толорбот. Ол иһин соччо бэлэмэ суох соҕуруу эрэгийиэн дьонун ыытыан кэриэтин сорудаҕы толоруо диэн эрэммит сатабыллаах, толкуйдаах, бэлэмнээх саха уолаттарын ыытара саарбаҕа суох. Биһиги уолаттарбыт ол иһин мэлдьи инники күөҥҥэ сылдьаллар, хорсун быһыыны оҥороллор. Барыта икки өрүттээх. Арассыыйа интэриэһин көмүскүүргэ Саха сирэ бэйэтин байыастарынан, гуманитарнай көмө­лөрүнэн сүрдээх улахан кылааты киллэрсэ сылдьар. Өрөспүүбүлү­кэбит хас биирдии улууһа, нэһилиэктэрэ, тэрилтэлэрэ бары турунан АБДь-га сылдьар уолаттарбытыгар күүс-көмө буолаллара, бородууктаттан, таҥаһыттан саҕалаан тиэхиньикэтигэр тиийэ хааччыйа сылдьаллара олус хайҕаллаах. Дьоммут бэйэлэринэн тиийэн уолаттары көрсөллөрө хас биирдии буойуҥҥа күүһүгэр күүс эбэрэ саарбаҕа суох. Бэл, өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Сергеевич хаста даҕаны тиийэ сырытта, уолаттары кытта көрсөн кэпсэттэ, барыларыгар бэлэх-туһах туттартаабыта. Тепловизордары, “чыычаахтары” биэрэллэрэ да үлүгэрдээх көмө буоллаҕа. Түгэни туһанан, өрөспүүбүлүкэм олохтоохторугар барыларыгар барҕа махталбын тиэрдэбин!

– Эйэлээх сирдэргэ олох бэйэтин тэтиминэн бара турарыттан, дьон туох да буолбатаҕын курдук үөрэ-көтө сылдьалларын, эмискэ сэрииттэн тахсыбыт киһи, бука, соһуйа көрөрө буолуо.

– Бастаан, чахчы, ыарахан буолар. Холобур, биһиэхэ биирдэ хамандыырбыт үс күн сынньалаҥ биэрбитэ. Азов муоратын кытыытыгар турар Урзуф диэн куораттыҥы тииптээх бөһүөлэккэ тиийбиппит. Онно инники кирбииттэн тахсыбыт дьон, дьэ, чахчы, улаханнык соһуйбуппут. Лас-Вегас курдук уот-күөс бөҕө, муора кытылыгар пляжка купальниктаах, суортуктаах дьон туох да буолбатаҕын курдук, үөрэ-көтө сынньана сылдьаллара. Ити бөһүөлэктэн баара-суоҕа 60 км тэйиччи сиргэ киһи бөҕө уоттаах кыргыһыыга өлө-сүтэ турар, оттон онно – олох атын хартыына. Уоттаах кыргыһыы буола турар сириттэн таҕыстыҥ да – төрүт атын олох. Бастаан утаа, бэл, биһиги, өйбүтүн туппут дьон, ылынарбытыгар ыарахан этэ. Кэнники толкуйдаан баран, “мобилизованнайдартан” уратылар бары үлэ курдук ылынан бэйэлэрин баҕаларынан бараллар. Биһиги, холобур, өстөөхтөн Ийэ дойдубутун көмүскээн үлэлии сылдьар эбит буоллахпытына, атыттар манна бэйэлэрин үлэлэринэн эмиэ дойдубутугар күүс-көмө буолаллар. Манна үлэлии-хамсыы сылдьар дьон судаарыстыба сайдыытыгар эмиэ кылааттарын киллэрэ сылдьаллар.

– Тыый, ол сэрии буола турар сирин чугаһыгар олорор куораттар, дэриэбинэлэр куттамматтар дуо? Алта уон килэмиэтир тэйиччи диэн наһаа чугас дии… Арай эмискэ дрон көтөн кэллин?!

– Оннук үөрэнэн хаалбыттар. Холобур, сэрии буола турар сириттэн баара-суоҕа икки килэмиэтирдээх бааһынаҕа хамбаайын үлэлии сылдьар буолар. Сэрии буола турар диэн тохтоон хаалбаттар, олох салҕанар, үлэлээбиттэрин курдук үлэлииллэр, дьиэ кэргэттэрин аһатыахтарын, былааны толоруохтарын наада. Ол бааһынаҕа алҕас тааҥка киирдэҕинэ, “ыһыыбытын, бурдукпутун, үүнээйибитин тэбистигит” диэн айдаан бөҕөтө буолаллар. Ол иһин кытыы суолларынан бара сатыыллар. Тыытыллыбатах бааһына сытар буоллаҕына эбэтэр соторутааҕыта кыргыһыы буолан бүппүт эбэтэр миинэлээх бааһына диэн буолар. Ханнык баҕарар сэриигэ буоларын курдук, көннөрү дьон буулдьаҕа алҕас киирэн биэриитэ да баар. Сороҕор өстөөхтөр соруйан да оннук мөкү быһыыланаллар. Дөрүн-дөрүн оннук быһыы-майгы тахсыталыыр.

– Бааһырбыт уолаттарбыт сытар госпиталларыгар бара сылдьыбытыҥ дуу?

– Москубаҕа икки госпитальга сылдьан, саха уолаттарын көрсүтэлээбитим, Бэс Чагдаҕа уонна Вороново диэн атаҕа суох уолаттар быратыас кэтэр балыыһалара. Ковидка ананан тутуллубут тыһыынчанан киһи сытар улахан балыыһата. Онно толору сыталлара, бары – эдэр уолаттар. Ким – биир атаҕа суох, ким – икки атаҕа суох, кимиэнин эрэ сототунан, тобугунан быспыттар. Көрөргө ыарахан… Эдэркээн оҕолорго ыарахан балаһыанньа. Бу дьон бары дьиэлэригэр төннөн кэлэн, хайдах-туох буолаллар, тугу үлэлииллэр, дьоннорун хайдах иитэллэр?!

– Анал байыаннай дьа­йыыт­тан кэлбит уолаттары көрсөргө өрөспүүбүлүкэ бэлэм быһыылаах…

– Онтон, биллэн турар, өйдүүн-санаалыын уйулҕа өттүнэн айгыраабыт, доруобуйалара эмсэҕэлээбит, араас бааһырыыны ылбыт дьон кэлэллэрэ өйдөнөр. Онно хас биирдии киһи бэлэм, дьиэ кэргэттэрэ күүстээх өйөбүл буолуохтарын наада. Үөрэххэ киллэрэн, үлэ булан биэрэн, тэрилтэлэргэ үлэ миэстэтин таһааран бүттүүн көмөлөһүөхпүтүн наада.

– Оттон бэйэҥ, эмиэ ынырык кыргыһыыга ууну-уоту ортотунан сылдьыбыт киһи, туругуҥ хайдаҕый?

– Антах сылдьан биирдэ даҕаны сэрии туһунан түһээ­бэппин. Оттон бу дьиэбэр кэлэн баран, бастаан утаа ана­раа сылдьарбын, кырыктаах кыргыһыыны түһүүр этим. Кэргэним “эмиэ кошмары түһээ­тиҥ” диэн уһугуннарааччы. Билигин үөрэнним. Хайдах ылынаргыттан, толкуйгуттан бы­һыы­лаах. Сүрэххэр, дууһаҕар олус чугастык ылынар буоллаххына, ааһан биэрбэтэ өйдөнөр. Биһиги сэриигэ тиийэрбитигэр өйбүтүн-төйбүтүн туппут дьон буоллахпыт, мин, холобур, орто сааспар сылдьар киһи буоллаҕым.

– Хаайыыга сыппыт дьон сэриигэ бардахтарына, туох баар буруйдара барыта сотуллар диэн этэ. Чахчы, оннук дуо?

– Хаайыыттан барбыт дьон бастаан хантараакта­һарбытыгар, биллэн турар, бастакы боппуруоспут – ол. Хаһан, хайдах босхолонобутуй уонна ол хайдах быһыылаахтык барарый диэн ыйытыылар киирэллэр. Былырыын кулун тутар ыйга барыта чуолкайданан сокуон тахсыбыта. Икки түгэҥҥэ босхолонуллар этэ: бастакытынан – хантарааккыт бүттэҕинэ, анал байыаннай дьайыы түмүктэннэҕинэ, улахан бааһырыы ылан эбэтэр инбэлиит буолан төнүннэххитинэ уонна сааскытын ситтэххитинэ, ол аата, 65 сааскын туоллаххына. Иккиһинэн – судаарыстыбаннай наҕараада ыллаххына, туох баар буруйуҥ, ыстараабыҥ сотуллар. Мин “За отвагу” судаарыстыбаннай наҕарааданы ылар туһунан дойду бэрэсидьиэнэ илии баттааһыннаах ыйааҕым алтынньы 21 күнүгэр тахсыбыта. Ол күнтэн ыла барыта сотуллуохтаах. Оборуона министиэристибэтэ бэйэтин өттүттэн үлэтин барытын ыытта. Алтынньы 21 күнүгэр наҕараадабын ылабын уонна тохсунньу 6 күнүгэр, ахсынньы 20 күнүгэр “анал кэнтингиэн” ротатыттан көннөрү контрактникка көһөрөр. Быйыл тохсунньу 6 күнүгэр кинилэр бырагыраамаларыгар хайыы үйэ “судимоһым” барыта сотуллубут этэ. Оттон бу гражданскай өттүгэр сүрдээх күчүмэҕэй эбит. ИДьМ-тан ыспыраапка ыллым. Онно судаарыстыбаннай наҕараадалаах диэн сурулла сылдьар. Ол гынан баран онно сууттаммытым сотуллубутун туһунан суруллубатах. Миэхэ суутунан 30 мөлүйүөнү төлүүрүм туһунан ыстараап баар, онтубун суут бириистэбэ күн бүгүҥҥэ диэри хамнаспыттан тута олорор. Алтынньы 21 күнүттэн ыстараабым эмиэ сотуллуохтаах диэн туруорсабын да, бакаа хамсаабакка турар. Суукка эмиэ хадатаайыстыба биэрдим да, суут туох да хамсааһыны таһаарбакка олорор. Гражданскай өттүгэр сууттаммыты сотуу боппуруоһугар күчүмэҕэйдэр тахсаллар эбит. Мантан инньэ сэрии бүттэ­ҕинэ, хаайыыттан барбыт “анал кэнтингиэн” байыастара кэлиэхтэрэ турдаҕа. Ол дьон эмиэ маннык кыһалҕаны көр­сү­бэттэрин наадатыгар, социализация баралларыгар, үөрэххэ киирэллэригэр, үлэ булалларыгар, олохторун оҥос­тол­лоругар бу боппуруостар быһаарыллыахтарын наада эбит. Кэнники кэлэр дьоҥҥо судургутутар суолу тобула сылдьабыт. Дьиҥэ, мин оборуона өттүттэн туох баар докумуонум барыта баар да, суут, борокуратуура, суут-бириистэп өттүттэн бакаа хамсааһын тахса илик.

– Судаарыстыбаннай наҕараадаҕын туох хорсун быһыыны оҥорон ылбытыҥ туһунан кэпсиэҥ буолаарай.

– Бэс ыйын бүтэһигэр бойобуой сорудаҕы толорбуппут. Биэс буолан “лесополосаны чисткалаабыппыт”, мин онно бөлөх хамандыырынан барбытым. Онно өстөөх өттүттэн бэйэ бэйэлэриттэн сүүсчэкэ миэтэрэнэн тэйиччи сытар алта бүлүмүөт туочуката баара. Олор биһиги сүрүн күүстэрбит хаамыыларын, хамсааһыннарын харгыстыыллара. Ол бүлүмүөт туочукаларын барыларын кэрийэ сылдьан суох оҥорбуппут. Кэлин үөһэттэн уһуллубут видеоны ылан көрбүппүт. Онно көстөрүнэн, алта уонтан тахса киһиэхэ бэһиэ буолан саба түспүт эбиппит. Аҥаардара сонно охтубуттара, сорохторо куоппуттара. Хас биирдии “опорникка” (опорнай пууҥҥа) 6-8-10 киһи баар этэ.

– Тыый, ол алта уон ки­һиэхэ, алта бүлүмүөт туочукатыгар хайдах бэһиэ эрэ буолан киирбиккитий?

– Билигин сэрии букатын атын. “Аҕыйах да буолан элбэх киһилээх утарылаһааччыны кытары киирсиэххэ сөп” диэн көрдөрбүппүт. Биллэн турар, ыллыҥ да мээнэ сүүрэ турбаккын. Барытын ханан хайдах эргитэн-урбатан бараргын, ханна тиийиэхтээххин ымпыгар-чымпыгар тиийэ толкуйдаан, быһаарсан, сүбэлэһэн эрэ баран бараҕын. Биһиги киирсиибитин дрону көтүтэн салайан биэрбиттэрэ. Бэйэбит өттүбүтүттэн дрон-камикадзелар көмөлөрүнэн бу алта туочуканы сүтүгэ суох ылбыппыт. Арай биир уолбут оскуолактан бааһырбыта. Биир да сүтүгэ суох сорудаҕы чиэстээхтик толорбуппут иһин мэтээл биэрбиттэрэ. Оттон иккис мэтээлим… Урожайнай диэн өрүс уҥуор турар нэһилиэнньэни морпехтар хаста да ыла сатаан баран кыайбатахтар этэ. Онно “морпехтарга көмөлөһөн бу нэһилиэнньэни ылыахтааххыт” диэн сорудах кэлбитэ. Эмиэ олус уустук сорудах этэ. Бастаан үс нэдиэлэни быһа морпехтарбытын полигоҥҥа дьарыктаабыппыт. Нэһилиэнньэни хайдах ыларбытын таактыкабытын эмиэ эрдэттэн ымпыгар тиийэ толкуйдаан, сүбэлэһэн, бэлэмнэнэн баран, хас да өттүттэн араас бөлөҕүнэн тоҕо анньан киирбиппит. Сорохтор сатыы, сорох бөлөх матасыыкылынан, тааҥканан. Урожайнайы кыра сүтүктээх биэс чаас иһигэр ылбыппыт. Мин бөлөҕүм биир да сүтүгэ суох тахсыбыта. Онно “За боевые отличия” диэн мэтээлинэн наҕараадаламмытым. Бу – Оборуона министиэристибэтин саамай үрдүк наҕараадата.

– Василий, сотору, баҕар, анал байыаннай дьайыыбыт бүтүө. Дойдугар кэллэххинэ, тугу гынар былааннааххыный?

– Эрдэттэн оннук буолуо, ону гыныам диир табыгаһа суох. Бастатан туран, АБДь-тан тыыннаах эргиллэн кэлиэхпин наада. Хайдах-туох балаһыанньа буоларынан көрүөм. Уруккум курдук үлэлээн-хамсаан, өрөспүүбүлүкэбэр туһалыахпын баҕарабын. Баҕар, бэйэ дьыалатын тэринэн үлэлиэм, көстөн иһиэ.

– Бүттэҕинэ, барыларын биирдэ ыыталаан кэби­һэллэрэ буолуо дуо?

– Суох буоллаҕа, кыра-кыралаан ыытыахтара. Бастаан “мобилизацияҕа” түбэһэн барбыттары ыытыахтара, онтон контрактниктар хантараактара бүтэринэн кэлиэхтэрэ. Сорохтор урусхалламмыт куораттары, нэһилиэктэри чөлүгэр түһэриэхтэрэ, үлэ-хамнас хара баһаам буоллаҕа. Барыларын биирдэ ыытан кэбистэхтэринэ, “социальнай взрыв” буолуон сөп. Ол иһин, кэлбит дьон хайдах социализация ааһалларынан, баралларынан көрөн ыыталыахтара. Ити өттүгэр биһиги өрөспүүбүлүкэбит бэлэмнэнии үлэтин ыыта олорор. Ааспыкка кэлбит дьону үлэ миэстэтин хааччыйыы туһунан мунньахха сылдьыбытым.

– Анараа сылдьан, уолаттары бэйэлэрин кытта кэпсэтэн, ыйыталаһан көрдөххүнэ, санаалара-оноолоро хайдаҕый, туох былааннаахтарый?

– Биллэн турар, бары үлэ­лиир былааннаахтар. Анараа 200 тыһыынча хамнаска сылдьыбыт дьон манна кэлэн 30–40 тыһыынчаҕа үлэ­лиил­лэрин саарбахтыыбын. Сүрүнэ, дьоһуннаах үлэни-хамнаһы булан биэрдэххэ, атын кыһалҕаларын бэйэлэрэ да быһаарыныахтарын сөбө буолуо. Үлэтэ суох хаалбыт, илиитэ, атаҕа суох инбэлиит дьону эйэлээх олоххо төттөрү аҕаларга судаарыстыба өттүттэн улахан көмө эрэйиллэрэ буолуо.

– Оскуола оҕолоругар байыаннай үөрэҕи ыытыы булгуччулааҕын билигин буола турар балаһыанньабыт ырылыччы көрдөрдө. Эн маныаха туох санаалааххыный?

– Оскуола алын сүһүөҕүттэн саҕалаан хас биирдии оҕо модун Арассыыйабыт хас биирдии кыраайын, бэйэбит Сахабыт сирин, хас биирдии улууһун, бэйэтин дьиэ кэргэнин төрүччүтүн билэрин ситиһиэхтээхпит. Оҕо хайдах-туох дойдуга олорорун билэр эрэ буоллаҕына, ботуруйуоттуу санаалаах, дойдутун таптыы, ытыктыы улаатыаҕа. Оттон улахан кылаастарга сэбиэскэй кэминээҕи курдук НВП уруогун хайаан даҕаны киллэрэр наада эбит. Мин аныгы кэм ыччата сэриигэ бэйэтин хайдах тутта-хапта сылдьарын, тугу сатыырын-сатаабатын, төһө бэлэмнээҕин, куорат уонна тыа сирин уолаттара туох уратылаахтарын кэтээн көрдөҕүм. Ол иһин маннык байыаннай үөрэхтэр хайаан даҕаны баар буолуохтаахтар эбит диэн бигэ өйдөбүллээхпин. Хомойуох иһин, биир үксүн эт-хаан өттүнэн мөлтөх, саа, аптамаат диэни үйэлэригэр көрбөтөх да, билбэт да ыччат тиийэр. Оннук дьон буулдьаҕа киирэн биэриилэрэ үгүс буоллаҕа. Байыаннай оскуолалары арыйарбыт буоллар, сэрииттэн кэлбит уолаттарбытыгар да үлэ миэстэтэ тахсыа этэ. Бойобуой уопуттаах киһи дьарыктыыра олох атын буолара өйдөнөр.

– АБДь ыар содулуттан оһол ылбыт дьон оҕолору кытта үлэлииллэрэ хайдаҕа эбитэ буолла?!

– Биллэн турар, улахан хамыыһыйаны, талыыны, үөрэ­ҕи ааспыт биирдиилээн дьону оскуолаҕа киллэриэхтэрэ. Атыттар идэлэринэн үлэ­лиэхтэрэ. Чааһынай харабыллар сулууспалара да бааллар. Бырамыысыланнас, тыа хаһаайыстыбатын да салаатыгар үлэлиэхтэрэ. Аны олох сэриитэ суох табыллыбат буолбут дьон анал бөлөх тэринэн син биир ханна сэрии буола турар сирдэригэр барыахтара-кэлиэхтэрэ турдаҕа. Мобилизованнайдар үксүлэрэ үлэлээх дьон барбыттара буолуо, ол дьон кэлэллэригэр эмиэ үлэлэригэр төттөрү киллэриэхтэрэ. Биир үксүн, хантараак баттаһан барбыт дьон үлэтэ-хамнаһа суох буолуохтарын сөп. Олору үөһэ эппит үлэлэрбэр көрөн ылыахтарын сөп буолуо.

– Василий, аһаҕас кэпсээниҥ иһин махтал. Дойдугар этэҥҥэ тыыннаах эргиллэн кэлэн өрөспүүбүлүкэҕэр туһалыыргар баҕарабын!

Сэһэргэстэ Туйаара СИККИЭР.

***
Источник: Кыым

Фото: sakhaday