Айылҕа алдьатыыны бырастыы гыммат

“Аартык.ру” саайт сытыы тыллаах суруналыыһа айылҕабыт харыстабылын миниистирэ С.Афанасьевы:

“Быйыл сайын Саха сирин араас муннуктарыгар айылҕаҕа улахан хоромньу таҕыста. Дьааҥы сис хайаларын быыһыттан ыас хараҥа былыт саба халыйан тахсан түөрт улууһу күнтэн-ыйтан хаххалаан кэбистэ. Ардаата. Үүнээйилэрэ өллө. Айылҕа харыстабылын миниистирэ Сахамин Афанасьев быһаарыытынан — айылҕа «дьикти» көстүүтэ тахсыбыт. Үөһээ Бүлүүгэ хоптолор өллүлэр — айылҕа бэйэтэ дьаһайда? Саха сирин соҕуруу өттүгэр үрэхтэр уулара көҕөрө өллүлэр — айылҕа бэйэтэ өҥүн-дьүһүнүн кырааскалыыр? Бу бүгүн Бүлүү эбэ уута болоордо. Бүтүннүү. Эмиэ айылҕа көстүүтэ дуо?” – диэн дэлби хоппут этэ.

Кырдьык, икки-үс сылтан бэттэх Саха сиригэр сир баайын хостооһунтан уу, салгын, олорор эйгэ улаханнык киртийэрэ улаатан иһэрэ чуолкайдык көһүннэ. Онон айылҕа харыстабылын миниистириттэн ирдэбил чахчы улаатта. Барыс сомсор эрэ өйдөөх сир баайын хостооччулар былыргы сэбиэскэй курдук маннааҕы дьону сайыннара кэлбэттэрин көрдөрдүлэр. Айылҕаны алдьатыы сиэрэ суох, дьаабылааһын таһымынан баран эрэр. Кыһыл, үрүҥ көмүс, сурьма, ньиэп-гаас хостооччулар, мас кэрдээччилэр, геологтар тайҕаҕа наһаа элбээбиттэрин туһунан иһитиннэриилэр соһуталлар. Дьокутаат И.Шамаев, бэл, федеральнай былаастартан ¥өһээ Бүлүү тыатыгар кимэ биллибэт улахан тэрилтэ хайдах баар буолтун ыйыталаспыта.

Алдаҥҥа Рэдэргэ диэн үрэххэ быйыл сайын “Норд голд” диэн тэрилтэ кытайдары аҕалан үлэлэтэ сылдьара, олор көмүһү сууйбут кирдэрин-хахтарын, хиимийэлэрин  үрэххэ кутан киртитэ олороллорун Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ, уопсастыбаннас тутта. Манна 40 кытай дьонун аҕалан үлэлэтэ сылдьаллар. Кытай киирбитэ сэрэхтээх. Кинилэр көмүс эрэ сууйбаттар, араас үүнээйини хомуйаллар, кыылы-сүөлү бултууллар. Приморьеҕа, Иркутскайга тайҕаны кураанахтаатылар диэн айдаараллар. Бу дьону төһө ыстарааптыыллара буолла? Лиссиэнсийэ былдьаммата чахчы.

Хомойуох иһин, былырыын Экология сылын ыыппыт дойду хайа эмэ регионугар айылҕаҕа кыыллыы сыһыаннаһыы иһин кимтэн да лиссиэнсийэ былдьаабыта иһиллибэт. Улааттаҕына — көрүнньүк ыстараап.

Быһаас Нерюнгрига Дежнёвка, Чульман үрэхтэригэр чох быылын кутан хара хоруо оҥорон тутуллубуттара. Ону хаһаайыннара “Колмар” тэрилтэ 50 мөл. солк ыстарааптаныа диэн аахпыттара. Соһуйуох иһин, арай ити киртитии иһин “Денисовскай” АУо диэн тэрилтэ баара-суоҕа 164 тыһ. солк. ыстарааптаммыт. Икки үрэх киртийиитигэр хаар уута киирэн, чох быыла элбээбит диэн эмиэ айылҕаҕа күтүрээбиттэр. Суруналыыстар бэлиэтии көрбүттэринэн, биһиги министиэристибэбит тэрилтэ хаһаайынын “Колмар” аатын ааттыан куттанардыы наар тумнар эбит. Бу тэрилтэ тойотторо төлөпүөнүнэн Кириэмилгэ быһа тахсар сибээстээхтэр үһү, онон дьыала “ууну охсон баҕаны куттааһынынан” түмүктэммит.

Хоту Верхоянскай олохтоохторо Кэбээйигэ үрүҥ көмүс көрдүүр “Прогноз” тэрилтэ Дулҕалаах үрэҕин киртитэр диэн бэрэбиэркэ туруорсаллар да, борогунуостар хаһаайыттарын төлөпүөннэрэ өссө үрдүк таһымҥа тахсар быһыылаах.Тугу да хамсата иликтэр. Эбэтэр ыраах сытар буолан, саҥалара кэлбэт быһыылаах. Биир иирсээн Иенгра табаһыттара көмүс хосточчулары кытта тыл-тылга киирсибэтэхтэринэн таҕыста.

***

Саамай улахан айдаан АЛРОСА Мииринэйгэ Ииирэлээх үрэххэ баар хвостохранищетын даамбатын кирдээх уу тоҕо көтөн, бырамыысыланнай кир суураллыбыт уута Бүлүү өрүһүгэр киирбитигэр таҕыста. Буруй эмиэ айылҕаҕа түспүт,  үс хонук устата балтараа ыйдааҕы сөҥүү түспүт. Былырыын Миринэйгэ эмиэ бу кэмнэргэ шахта сиҥнэн дьон өлүүтэ тахсыбыта. Тахсыбыт улахан алдьархайдар бары айылҕа уларыйыытын, ирбэт тоҥ хамсааһынын кытта сибээстээхтэр.

Билигин Иирэлээх быһыта абырахтанан кирдээх уу киирбэт буолла дииллэр. Кирдээх уу ааһыа, уу ырааһырыа диэн уоскуталлар. Атырдьах ыйын 25 күнүнэн ууга сууралла сылдьар кир Бүлүүгэ 28 төгүл аҕыйаан, 64,8 мг/дм3  буолбут. Састаабыгар айылҕа кумаҕа, испиэскэ, туорпа баар, буордаах ууга баар металлар эмиэ айылҕаттан суураллан киирбиттэр дииллэр. Бу анаалыстар хампаанньа лабораториятын түмүктэрэ. Дьиҥэр, дьону итэҕэтэргэ тутулуга суох лабораторияларга оҥоруох баара. Хотугу Муустаах муораҕа тиийиэр диэри ити кир икки өрүс түгэҕэр сөҥөр. Балык аһа буолан, киһиэхэ тиийэрин ким да болҕомтоҕо ылбата. Киһи сонньуйуох, былырыын Нерюнгри чох быылынан киртийбит биир үрэҕэр ууга түһэн өлбүт киһини хостообуттара, икки хонукка ньиэгир курдук хараарбыт. Ханнык балык итинник үлүгэргэ тыыннаах хаалыай?!

Былырыын Мииринэйгэ шахта сиҥнибитигэр айылҕа уларыйбытынан  сибээстээн, алмаас хостооһунун атын кутталлаах тутуулар туруктарын үөрэтиигэ кыһамматахтара. Быйыл эмиэ көрүммэтэххэ, эһиил туох алдьархайа буолар? Арай 10 күн дохсун тропик ардаҕа түстүн? Бүлүү ГЭС быһыта уйбат элбэх уута кэллин, дьэ, оччоҕо арбаҕастаах да абыраабат алдьархайа кэлэр.

Онон өрөспүүбүлүкэ салалтата сир баайын хостооччулары кытта олохтоох нэһилиэнньэ интэриэһин көрөр, ким “төлөпүөнэ” ханна тиийэринэн буолбакка, кытаанах сыһыан олохтуон наада. Сир баайын хостооһун айылҕаҕа алдьатыытын бэрэбиэркэлииргэ, дьон доруобуйатын чинчийэр медицинскэй оборудование ылан, ХИФУ базатыгар олоҕуран дириҥ комплекснай чинчийии ыытара наада. Кутталлаах тутуулар реестрдэрин оҥорон, инженернэй быһаарыылары ылар олох ирдэбилэ буолан иһэр.

***

Оттон өрүстэрбит ууларын туруга Саха сирин үрдүнэн соччото суох. СӨ Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин сыл аайы тахсар дакылааттарыттан ылбыт дааннайдарбыт  кэпсииллэр.

***

Источник – Владимир СТЕПАНОВ,

“Кыым” хаһыат.