СУР: “Элбэх ойоҕу-оҕону иитэр кыахтаах, ону ааһан онуоха баҕалаах эр бэртэрэ бааллар дуо?”

Суруналыыс Виталий Иванов-Сур Якутианс.соm  сайтка саха ахсаанын элбэтэргэ элбэх ойохтонууну туруорсан ыстатыйа суруйбут.

“Дьэ, саха омук саамай улахан кыһалҕабыт – ахсааммыт аҕыйаҕа. Хайдах эрэ суолунан муҥ саатар мөлүйүөнү “иҥнэри үктүүрбүт” буоллар бэрт буолуо этэ.

Саха биир саарына, профессор, тюрколог Н.К. Антонов (1919-2002 сс.) туруорсар туруорсуутун билигин да үгүс киһи өйдүүр буолуохтаах – сахаларга элбэх ойохтонуу көҥүллэниэхтээх диэн. Николай Климович  мээнэҕэ туруорсубат эбит.

Дьэ, баччааҥҥа диэри полигамия (элбэх ойохтонуу) куһаҕан содулларын туһунан учуонайдар тула көтө сылдьан үөрэттилэр ини, үөрэппэтилэр ини. Наар куһаҕан өттүн дакаастыыллара – маннык ыаллар дьадаҥы буоланнар, дьахталлар уонна оҕолор үгүстүк ыалдьаллар диэн буолара.

Ону баара американскай уонна британскай учуонайдар саҥа чинчийиилэрин түмүгэ маннык буолбут: полигамия туох-ханнык иннинэ дьахталларга барыстаах. Бу туһунан “Proceedings of the National Academy of Sciences” сурунаалга бэчээттэммит.

Элбэх ойохтонуу эр дьоҥҥо барыстааҕын туһунан этэ да барыллыбат. Уһун удьуордаах, халыҥ аймахтаах киһи, ама, бу орто дойдуга таах олордум диэ дуо!

Оттон дьахталларга маннык быһыы хайдах дьайарын учуонайдар хотугу Танзания 56 дэриэбинэтигэр чинчийбиттэр – моногамнай уонна полигамнай ыаллары. Онно көстүбүтүнэн, “элбэх ийэлээх” ыаллар ас-үөл, сүөһү-ас өттүнэн быдан баай буолаллар эбит. Ону кытта оҕолор да, дьахталлар да доруобуйалара ордугун быһаарбыттар.

Оттон сахалыы-махалыы көрдөххө хайдаҕый?

Иккис, үһүс, төрдүс ойох буоларга саха дьахтара хаһан да сөбүлэниэ суоҕа диэн буолар. Ол эрэн кыргыттарбыт ислам итэҕэллээх кэлии дьоҥҥо кырата иккис ойох буоларга аҕыйаҕа суохтук сөбүлэһэргэ дылылар. Холобур, дойдуларыгар ойохтоох дьоҥҥо маннааҕы одьулуун ойох буолаллара элбэх. Бэл, манна үс буолан биир таджикка тахсан олороллорун туһунан суруйбуттара.

Ол эбэтэр, дьахтарга саамай сүрүнэ – эр киһи “хаачыстыбата” буолар. Манна диэн эттэххэ, саха элбэх киһитэ, ордук тыа сиригэр, ыал буолбакка “уолунан” үйэтин моҥуура баар быһыы. Кыргыттар тоҕо эрэ кинилэргэ тахсыбаттар, ол аата сирэллэр. Барытын килбиктэринэн-муҥкуктарынан быһаарар кэрэгэй буолуо, төрөппүттэрэ, аймахтара тиксиһиннэрэ сатыыллара ханна барыай, ол үрдүнэн “тэҥнээхтэрэ” көстүбэт аатырар.

Билигин суол-иис оҥоһуллан, сибээс, интернет “тобуллан” дьон куоракка симиллэрэ тохтуур чинчилээх. Туох да бырамыысыланнаһа, оҥорон таһаарыыта суох Дьокуускай куораппыт төһө киһини үлэнэн хааччыйыа баарай.

Оттон тыа киһитин сүрүн баайынан былыргыттан баччаҕа диэри оҕолоро буолар. Оҕо – кэскилгэ инвестиция. Элбэх оҕолоохтор ханна баҕарар кэлин син биир “сис ыалга” кубулуйаллар. Элбэх аата элбэх.

Тыа сиригэр элбэх ойохтонор кыахтаах дьон бэйэлэрэ да олус элбиэхтэрэ суоҕа. Сүрүн ирдэбил, биллэн турар, оҕолорун, ойохторун дьоһуннаахтык иитэр кыахтара буолар.

Эр киһи хаһан баҕарар “стратегическай” сыалы туруорунар – кэлэр кэскилин көрөр. Кырдьар сааһыгар халыҥ “аармыйаланыан”, халыҥ аймах аҕа баһылыга буолан дархаһыйыан. Нэһилиэгэр “бөө” диир уһун удьуорданыан баҕарар. Атыыр айылҕата оннук, оттон дьахтар онно наадыйбат.

Элбэх оҕону биир дьахтар доруобуйата, кырдьык, мээнэ уйбат. Оттон, холобур, үс ойох уочаратынан төрүүллэрэ быдан “сынньалаҥ” буолуо этэ.

Оччотугар бары өттүнэн сүүйүүлээх буолар. Аҕыйах да сулумах кыыс оннун булара куһаҕан дуо? Нэһилиэккэ да үчүгэй: бастыҥ, кыахтаах дьоннорун удьуордара уһуур-тэнийэр. Саха омук ахсаана эбиллэр.

Саамай сүрүнэ – бастыҥ дьоммут элбэх оҕолоох буоллахтарына, аҕаларын баппыт үтүө дьон элбиэ турдаҕа. Кыахтаах, кыайыылаах-хотуулаах ыаллар аҕа баһылыктарын көрөн атын да уолаттар холобур ылыахтара.

Судаарыстыба оҕолонор ыалга көмөтө элбэх. Харчынан даҕаны, дьиэ-уот туттарга, социальнай чэпчэтиилэргэ даҕаны. Оттон олохтоох салайыныы маннык ыалларга сиринэн-уотунан көмөлөһүөн сөп этэ. Сир, дьиҥинэн, удьуордаан олохсуйар, сири оҥорор, туһаҕа таһаарар дьоҥҥо бэриллиэхтээх.

Биир саарбахтааһын баар: элбэх ойоҕу-оҕону иитэр кыахтаах, ону ааһан онуоха баҕалаах эр бэртэрэ бааллар дуо?

Мөккүөрдээх соҕус суол дуо? Биллэн турар. Ол эрэн, биһиги курдук аҕыйах ахсааннаах омук үтүктээйи буолан, “сайдыылаах европеецтар” суолларын бата сатаан “буруобут уһаабатын” бигэтик билиэх тустаахпыт”.

***

Суолласта-сулласта СУР.