Казахтар уонна сахалар: уратыбыт уонна атылыыбыт

Орто Азия иккис республикатыгар – Казахстаҥҥа баран кэллибит. Былырыын кулун тутарга Кыргызстаҥҥа айаммыт туһунан манна суруйбуппут.

Казахстан урукку киин куоратыгар Алматыга Красноярскай куорат нөҥүө көттүбүт. Красноярскайга диэри Дьокуускайтан 3 чаас 50 мүнүүтэ, оттон Красноярскайтан Алматыга диэри – 3 чаас. 

-20 кыраадыстан +16 кыраадыска тиийэн хааллыбыт. Алматы куорат хотоолго турар, эргиччи маҥан бастаах  баараҕай хайалыранан хаймыыланан турар. Хайа хаара уулунна да, сырылатар-сырбатар куйаас сатыылыыр. Ол эрээри сорох хайалар дьаҥхаалара хаһан да ууллубутт эбит.

Куорат хотоол сиргэ турар буолан массыына, уматык, оттук чаанын тыал-куус кыайан сайҕаан таһаарбат, онон салгына, ордук куорат ортото, киһи муннугар биллэр сыттаах. “Алматы аҥаара намыһах, аҥаара үрдүк сиргэ турар. Үрдүк сиригэр салгын балайда ыраас”, – диэн олохтоохтор кэпсииллэр.

Хайа быыһыгар турар буолан күүстээх тыала суох дииллэр эрээри, сааскы тыаллара бэрт сытыы. Оттон күннэрэ тэһэ көрөр күүстээх. Ый да, күн да олох халлаан оройун диэкинэн тыгар, сонурҕаатыбыт.

Биһиги бара сылдьар кэммитигэр (кулун тутар 21-23 күннэригэр) оруобуна Наурыз диэн күөххэ үктэнэр, күнү көрсөр улахан бырааһынньыктара буола турар. Наурыз ислам бырааһынныьыга буолбатах, биһиги Ыһыахпыт курдук төрүт түүрдэртэн кэлбит бырааһынньыктара. Бу бырааһынныьыгы итэҕэлиттэн, омугуттан тулуга суох бары билинэллэр. Казахтар сорохторо ислам итэҕэллээхтэр, сорохторо тенгрианствоны эрэ билинэллэр эбит.

“Биһиги исламмыт сымнаҕас. Наһаа узбектар эҥин курдук кытаанах буолбатах”, – дииллэр.

Сорохторо сырдык, арыы саһыл хааннаахтар, сорохторо хараҥа, хойуу баттахтаахтар. Уҥуохтарынан ортолор. Бэрт дэҥҥэ уһун кыыһы-уолу көрөн аһардыбыт.

Казахтар сахалары олус сөбүлүүллэр, сэргииллэр диэн бэлиэтээтибит. Мантан барбыт ыччаппыт сахаларга барыларыгар олус үтүө имидж, пиар оҥорбуттар. “Саха – уһулуччу өйдөөх, үрдүк култууралаах, киэҥ билиилээх” – диир санаа олохсуйбут. “Биһиги аймахтыы омукпут”, – диэн ханыы тардына охсоллор. Соччото суох эбиппит буоллар, улаханнык аймахтаһа сатыа суох этилэр диэн күлсэбит. Онон саханы сандаардыбыт саха ыччатыгар махтанабыт.

Сирэйдэрэ-дьүһүннэрэ сахалартан, биллэн турар, атыннаах. Кыргыттара олус маанылар. Уопсайынан, казахтар бэйэбит курдук симэнэллэрин, киэргэнэллэрин олус сөбүлүүр омуктар эбит. Киргизтэр онуоха холоотоххо быдан боростуойдар, симиктэр этэ. Ол дьон казахтары “улахамсыктар” диэн сэҥээрбэттии саҥараллара.

Казах коллективыгар үлэлиир сахалар майгылара оруобуна биһиэнин курдук, үчүгэйэ да мөкүтэ да диэн күлсэллэр.

Казахтар “ээ, биһиги сүрэҕэ суохпут” диэн кистээбэттэр, билинэллэр, онтуларыттан күлэллэр. Кырдьык, маҕаһыыннара, обменниктара хойут аһыллаллар, эрдэ сабыллаллар эҥин. Үлэ чааһын наһаа тутуспаттар. Хайдах эрэ налыччы баҕайылар, ким да өлө-сүтэ үлэлиэн эҥин баҕарбат курдук. Олохтоох симка ылан баран электроннайга көһөттөрө сатаатым. 1,5 чааһы быһа кэтэһэ сатаан баран аккаастанным. Дьонум сатаабатылар, тутталлара-хапталлара бытааннара да бэрт. Онуоха холоотоххо сахалар киирэн-тахсан, элэгэлдьийэн олорор эбиппит.

Уопсайынан, ай-ти диэбиккэ дылы, ити чааһыгар мөлтөхтөр эбит. Хата саха ыччата тиийэн сайыннара ахан сылдьаллар быһыылаах. Ол иһин бэйэлэрэ сатаабаттарын сатыыр дьон кэлбитигэр ытыктыы көрдөхтөрө. Арсен Томскайы билбэт казах суох быһыылаах диэн түмүк оҥордубут.

Майгылара көрдөөх-нардааах, киһи бэккэ тапсар. Эр дьон саха быһаҕын олус сэҥээрэр эбит, дьахтар – киэргэли. Бэйэлэрин төрүт киэргэллэрэ үксэ мельхиортан уонна модороон оҥоһуулаах. Саха киэргэлэ уранын-намчытын сөҕөллөр. Уустарбытынан киэн тутта санаатыбыт.

Бары кэпсэппит, билсибит дьоммут саха итэҕэлин олус ыйыталаһаллар. “Элбэх ыччат исламҥа барда, баҕа өттүнэн”, – дииллэр. Духуобунас көрдүү сатыыллар быһыылаах. Кырдьык, уһун ырбаахылаах, былааттаах дьахталларын 80 бырыһыаннара бары эдэр кыргыттар. Саастаахтара син биир бэйэбит курдуктар. Саастаах дьахталлара олус муодунайдар.

Алматыга официальнай даннайынан 2,5 мөл. киһи олорор даҕаны, олохтоохтор 4 мөл. баар диэн бигэ эрэллээхтэр. Былааһы үгүс эдэр өттө соччо сөбүлээбэттии саҥарар,  саастаахтара Назарбаевтарыгар биһиги Михаил Николаевка сыһыаннаһарбытын курдук сыһыаннаһаллар. “Клановость, кумовство дииллэр. Аймаххар хайдах көмөлөһүө суоххунуй?” – дэһэллэр. Алматы өттүгэр, Казахстан соҕуруу уобаластарыгар аймаҕы кытары тутуһуу олус күүстээх. Оттон хоту өттүгэр атын дииллэр: “Каждый сам за себя”.

Тылга сыһыан эмиэ ыарыылаах: “Казах оскуолата, казах кылааһа, оттон оҕолор переменаҕа бары нууччалыы саҥараллар”. Эмиэ ютубу буруйдууллар. Ордук Казахстан хоту өттүгэр балаһыанньа кытаанах диэтилэр.

Казахстаҥҥа биир итэҕэллээх түүрдэртэн  татаардар элбэхтэр эбит. Бизнес бөҕө, ылсыы-бэрсии, атыы-тутуу, дьыала-куолу буолунай.  Сылдьарбыт былаһын тухары икки-үс эрэ нуучча-казах пааратын көрдүбүт. Ону “татаркалар буолуо” диэн сабаҕалаатылар.

Харчы чааһыгар кэллэххэ, солкуобайбыт барахсан иҥнэн-бохтон 4,75 тэнгэ. Маҕаһыыҥна сыаналара син биир Москваны кытары араа-бараа. Туох баар санкционнай фирмалар таах кэчигирэһии. Астара-үөллэрэ олус минньигэс, эт ас дэлэй, порциялара эчи улааппытын. Кырдьык, Орто Азияҕа ханна да ас культа. Остолобуойдар бааллар,  биһиги харчыбытынан 4-6 мөһөөккө холкутук тото-хана аһаан тахсыаххын сөп. Сылгыларын улааппытын эрэ кэннэ өлөрөллөр үһү, этэ кытаанах быһыылаах, дэлби илдьирийиэр диэри буһарбыт буолаллар. Төһө да ислам итэҕэл олохсуйбут дойдута да буоллар, маҕаһыыҥҥа ыыһаммыт ветчина эҥин атыыланар. “Манна маҥан хортуосканы күндүргэтэбит, эһиги кыһылы ордорор эбиккит, маҥаны  “кормовой” диэн сирэр эбиккит дии?” – диэн биир киһи ыйытан соһутта. Саха тугу сиирин-сирэрин кытары билбиттэр.

Үлэҕэ сыһыан сахаларга дылы. Кирдээх, хара үлэҕэ эҥин үлэлиэхтэрин баҕарбаттар. Ол гынан баран куораттарын ким эрэ хомуйан эрдэҕэ. Дьокуускайга холоотоххо бэрт чэбэр, мас-от бөҕө. Табахсыттар суохтарын кэриэтэ, итирик киһини буолуохтааҕар арыгыны атыылаһа турар икки эрэ киһини көрдүбүт. Куорат ортото – сэбиэскэй саҕанааҕы дьиэлэр,  саҥа оройуоннарыгар – аныгы үрдүк этээстээх дьиэлэр.

Хайалара кыраһыабай эрээри, сир хамсааһыннаах буолан киһи саллар.  Сир хамсааһына куруук буолар, муус устарга эмиэ буолара буолуо диэн дьаахханаллар. Тула туристарга аналлаах сынньанар, күүлэйдиир сир баһаам. “Сайын сөтүөлүүгүт дуо?” – диэн ыйыттахха: “Отжимаемся”, – диэн күлэллэр. Хайа өрүстэрэ тыбыс-тымныы уулаахтар, киирэн барбах чомполоно түһээт куотан тахсаллар. Ол оннугар термальнай уулар бааллар эбит да, бииригэр да түбэһэн сылдьыбатыбыт. Наурыз буолан киһи барыта сынньана тахсыбыт, миэстэ суох.

Туристар сөбүлээн сылдьар сирдэрэ – Алматы аттыгар баар каньоннар. Былыргы модун өрүстэр суурайбыт хайа хапчааннара. Дьиктитэ диэн, холобур, Саха сирин хайалара – Өлүөнэ очуостара, Харама хайата, Киһилээх – таастара бары киһи, киһи сирэйин курдуктар. Оттон Чарын каньонугар баар таастарга биир да киһи моһуонугар майгынныыр суох. Арай кыылларга, күлгэрилэргэ, драконнарга майгынныыр таастар бааллар.

Күүлэйдии, хаама сылдьан сахалары көрсүөххэ сөп. Студеннар да бааллар, үлэһиттэр да бааллар. Чарыҥ каньонугар саха киһитин көрсүбүппүт бу паркаҕа администратордыыбын, дьоммун аҕалан көрдөрө сылдьабын диэн этэн ааспыта.

Сахалар эрэ буолбакка казахтар эмиэ ыһыаҕы кэтэһэллэр. Быйылгы Алматы куорат ыһыаҕа ыам ыйын 25-гэр  буолар диэн реклама номнуо бара турар. Тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ Дьулустаан Осипов. Бүлүүттэн төрүттээх  уол, Аltanschool төрүттээччитэ. Инстаграмын (МЕТА РФ территориятыгар бобуллубут хампаанньа бородууктата) үксүн сахалыы тылынан суруйан ыытар. Кини төрүттээбит ай-ти оскуолатын Алматытааҕы филиалыгар сүүсчэ оҕо дьарыктанар эбит. Ай-ти таһынан саха ыччата үөрэхтээһин, медицинэ өттүгэр үлэлииллэр.

Алматы куоратыгар сылаастык-сымнаҕастык көрсүбүт саха ыалыгар Каруевтарга махтанабыт. Ыал аҕата Денис – Алматытааҕы Епифанов медицинскэй киинин кылаабынай бырааһа, врач-травмтолог, реабилитолог, мануальнай терапевт. Кэргэнэ Сардаана кардиолог, УЗИ бырааһа. Иккиэн айымньылаахтык үлэлии сылдьалларыттан киһи астынар. Денис клиникатын таһынан араас куораттарынан, дойдуларынан сылдьан биир идэлээхтэригэр, тренердэргэ үөрэтэр семинар ыытар. Киниэхэ анаан-минээн ыраах сиртэн кытары эмтэнэ кэлэллэр.  Сайын Дьокуускайга кэлэн семинар ыытарга, дьону эмтииргэ былаанныллар.

Маны таһынан Казахстаҥҥа билсибит доҕотторбутугар, чуолаан Арман Нургазиҥҥа, Махамбетка, Алияҕа, Шолпаҥҥа махтанабыт. Биир хааннаах, биир историялаах омуктар бэйэ-бэйэбитин билсэн-көрсөн барарбыт үтүөҕэ эрэ. Аҕыйах хонугунан Казахстаҥҥа Саха сирин күннэрэ ыытыллыахтара, онно республикаттан правительственнай улахан делегация барыахтаах. Саха баай култуурата, итэҕэлэ, сиэрэ-туома, тыла-өһө, аныгы искусствота ханнык да омукка интэриэһинэй буолара саарбахтаммат.

***

Туйаара НУТЧИНА,

Aartyk.Ru