Аполлонович аналлааҕын билэр этэ

Кузьма Аполлонович Федоров Орто Дойдуттан барбыта түөрт уон хонугун бэс ыйын 2 чыыһылатыгар туолар. Бу дойдуга ким да букатын кэлбэт да буоллар, киһи кэнниттэн дьон өйүгэр-санаатыгар албан аата хаалан кэлэр көлүөнэлэргэ олоххо кини суолун батыһарга, өй-санаа күүһүнэн туһанан күүскэ сайдарга холобур буолан хаалар. Ол иһин өбүгэлэрбит албан ааты сырсан олохторун олороллоро.

Саха итэҕэлинэн киһи салгын кутунан тыыннаах хаалан кэлин аймахтарыгар ийэ кут буолан тиллиэн сөп. Албан ааттаммыт, дьонун салайан омук өйүн-санаатын сааһылаабыт киһи салгын кутунан киирэн дьонугар Үөһээ Дойдуттан көмөлөһөр диэн өбүэлэрбит итэҕэйэллэрэ. Ол иһин улуу баһылыктарын албан аата үйэлэргэ сүтэн-симэлийэн хаалбатын курдук баараҕай мэҥэлэри тутан хааллараллар эбит.

Киһи олоҕо түбэлтэттэн тутулуктаах. Айыыһыт хайдах өбүгэ кыттыгастаах ийэ куту биэрэриттэн көрөн Орто Дойдуга киһи дьоҕур, олоххо кыаҕа бэриллэр.  Ийэ куту киһиэхэ ийэтин нөҥүө киллэрэллэр. Киһи олоҕун тухары ол дьоҕурун сайыннарыан, күүһүрдүөн сөп дииллэр. Дьоҕурдарын ылыммакка моһуогурбуттар эмиэ баар буолааччылар. Онтон сорохтор дьоҕурдарын эрэ сайыннарарынан муҥурдаммакка, өбүгэлэрин суолун тутуһан айыылартан киирбит олоххо аналларын толороллор. Аполлонович аналлааҕын билэр этэ.

Кузьма Эллэйадаҕа киирбит Чурапчылар үһүйээннэрин ааҕан баран баай дьонтон төрүттээх эбиппин диэн астынар буолара. Уонна биһиги Үрүҥ Бас Болтоҥоттон төрүт тардабыт диирэ. Үрүҥ Бас Болтоҥотто саха кэпсээнигэр киирбитинэн, Боотуруускай улуус сэриитин баһылыга, 17 үйэ бастакы аҥаарыгар Кээрэкээн ойууннуун Өлүөхүмэттэн дьоннорун көһөрсөн кэлбит киһи. Нуучча суругар киирбитинэн, 17 үйэ иккис аҥаарыгарҮрүҥ Бас Болтоҥотто урут бултуур сиригэр нуучча промышленниктарын көрсөн иирсибит. Өлөрсүүлээх, хаан тоҕуулаах иирсээн тахсыбыт. Ол кэнниттэн чугас дьонун кытта Кытайга күрээри олордоҕуна тохтоппуттар. Ол дьон сурукка «гурменнар» диэн киирбиттэр. Б. Долгих картатыгар Сиинэ өрүскэ бааллара бэлиэтэммит. Бадаҕа нуучча суруксута «күрэмэн» диэн саха тылын сыыһа суруйбут буолуохтаах. Үрүҥ Бас Болтоҥоттону буруйдаан Бүлүү өрүскэ дьонун кытта көскө ыыппыттар. Бүлүүгэ тиийэн Үрүҥ Бас Болтоҥотто Кутанаҕа кинээс буолбут. Кэлин кини өлбүтүн кэннэ дьоно төттөрү Чурапчыга көһөн кэлбиттэрин олохтоохтор аймахтарбыт эбиккит диэн сэриилэспэккэ билиммиттэрэ үһү.

Онон Кузьма Аполлонович уурунуу суругунан умсугуйбута оруннаах буолан тахсар. Кээрэкээн суруксуттара 19 үйэ бастакы аҥаарыгар диэри Чурапчы Арыылааҕар бааллар эбит. Уус Сыромятниковтар оҥорбут икки  ыҥыырдарыгар нууччалыы мэлииппэни кытта уурунуу суругунан сахалыы алгыс суруллубута музейга баар этэ. Кэлин ол ыҥыырдар мэлийдилэр быһыылаах. Сэбиэскэй былаас саҕана саха суруктааҕа диир бобуллар этэ. Бу бобуу баара Кузьманы суругунан дьарыктанарыгар төрүөт буолбута быһыылаах. Дьиҥэр саха омук үс суруктаах быһыылаах диирэ. Тоҕо эрэ саха киһитэ ойуу-бичик, оһуор-бичик, сурук бичик диэн араарарын туоһу  оҥосторо. Ол этиитэ оруннаах быһыылаах. Ойуу-бичик бу иероглиф, сурук-бичик диэни билигин уурунуу сурук диэн ааттыыбыт. Онтон оһуор-бичик диэн суругу өбүгэлэрбит Айыыһыты уонна Иэйиэхсити кытта алтыһарга туттубут суруктара.

Историяҕа бу сурук сайдыбытын «глаголица» диэн ааттыыллар. Кириллица үөскээбитин кэннэ бу сурук умнууга хаалбыт. Ол туттуллубат буолбутун төрдүн «из-за кудреватости» дииллэр буолан баран, Аллараа дойдуну кытта ситими үөскэтэрин христианнар сөбүлээбэтэх буолуохтаахтар. Онтон уурунуу сурук 10 үйэҕэ Толедскай соборга магияҕа туттуллар диэн бобуллан турар. Ол кэнниттэн религиялар Аан Дойдуга соҕотох көстөр эйгэни эрэ үлэлиир суругу хааалларбыттар.

Кинилиин массыынанан Арыылаах уонна Танда ампаардарыгар баар суруктары кыһын тиийэн көрбүппүт. Танда ампаарын таһыгар хаарга батыллан умса баран түспүппүн Кузьма өбүгэлэр тобуктаттылар диэн күлбүтэ. Арыылаах суругун син дьон билэр, багар манна Чурапчы киһитэ Кузьма өҥөтө да буолуон сөп, онтон Танда суруга улаханнык сахаҕа ахтыллыбат. Дьиҥэр бу ампаардар бэйэ-бэйэлэриттэн чугас бааллар, туристическай маршрут тэриллиэн сөп этэ. Арыылаах Сыромятниковтарыттан уонна Танда Заболоцкайдарыттан тэнийбит саха элбэх. Кинилэр да өбүгэлэрин олохторун сөргүтүөх этилэр.

Кузьма ис иһиттэн уоттаах-төлөннөөх саҥалаах этэ. 2012 сыллаахха Путин быыбарыгар киин улуустары кэрийбиппит. Бэлэм босхо массыына көстүбүччэ. Ол сырыыбыт түмүгэ Путин быыбардыыр штабын салайааччыта Станислав Говорухин илии баттааһыннаах «Благодарственное письмо» бу бэчээттии олорор компьютерым таһыгар остуолга турар. Дьиҥэр бу махтал сурук киниэхэ барыахтаах этэ. Кини курдук дьоҥҥо санаабын тылынан-өһүнэн тиэрдэр кыаҕым, дьоҕурум суох. Киһи сүрэҕинэн-быарынан ылынарыгар тыл этээччи турукка киирэн баран бэйэтин харыстаабакка саҥарар буоллаҕына саха дьоно ылынар. Киһи барыта бу курдук турукка киириини сатаабат.

Киһи киэнэ аҕыс кырыылааҕа дьон олоҕурбут өйүн-санаатын утаран туран саҥа өйдөбүлү көрө охсон дьон санаатыттан атын куолуну киллэрэр кыахтаах. Бу  Аан Дойдуга киэҥник биллэр Андрей Рублев «Троица» диэн иконатын Кузьма Аполлонович саас сааһынан символларга арааран ырыппытыттан көстөр. «Тайная вечеря» диэн Леонардо да Винчи айымньытын эмиэ кини ырытан, календары уларытары утаран оҥоһуллубут айымньы диэн дакаастаан турар. Арҕааҥы кырыылаахтар бу хартыынаҕа дьахтар баарын көрөн «Код да Винчи» диэн киинэ устан тураллар. Мария Магдалена диэн сэлээччэх дьахтары мунньахха кытыннарбыттар диэн ис хоһоонноох. Скифтар оҥоһуктарын үөрэтэн кинилэр сахалыы итэҕэллээхтэрин быһааран турар. Тойон Арыы тайахтарын ойуутун Аан Дойдуга бастакы «Троица» ойууламмыт диирэ. Ол ойууга ойуу-сурук баарын ааҕан турар. Бу сурук кэлин сайдан иероглиф сурукка кубулуйбут.

Киэҥ билиилээх уонна ол билиитин хаҥатары сатыыр киһи этэ. Америкаҕа олоро сылдьыбыт буолан английскайдыы Интернеты хайдах баҕарар киирэн хаһара. Ахеменидтар, скифтар тустарынан нуучча Интернетыгар баар сурук сэдэх. Золотой сечение, спираль Фибоначчи биһиги эйгэҕэ киэҥник тарҕаппыт, билиһиннэрбит киһи эмиэ кини буолар. Айылҕа дьикти көстүүлэрин саха итэҕэлинэн киирэн быһаарбыта эмиэ болҕомтону тардар. Кустук сэттэ өҥүгэр үрүҥ уонна хара өҥү эбэн сахалар тоҕус халлаан өйдөбүлүн киллэрэр этилэр, дьыбардаах сарсыарда күн үс буолан көстөрүн Үс lойду өйдөбүлэ буолар диэн этэрэ.

Саха итэҕэлин тилиннэрэргэ Гаврил Васильевич Ксенофонтов этиитин туһанарбыт. Ханнык да итэҕэл төрдө биһиэнэ эбит диэҥҥэ тирэҕирэрбит. Ол түмүгэр Бекетов кириэһэ оҥоһуллубута уонна Карачун киэһэтэ бэлиэтэнэр буолбута.

Кузьма үчүгэйдик санаабыт киһитигэр сүрдээх эйэҕэстик сыһыаннаһара. Бу уустары түмэригэр улаханнык көмөлөспүтэ. Саха дьонугар уус киһи былыр-былыргыттан ытыс үрдүгэр сылдьар. Ол иһин уустар олоххо, дьоҥҥо атын соҕус сыһыаннаах дьон, мээнэ киһини кытта куодарыспаттар. Кузьма кинилэри кытта биир тылы булан уустар Силис үлэтигэр күүскэ кыттыспыттара. Артемьев Константин Николаевиһы эмиэ кини булан, өйүн-санаатын уһугуннаран уустар кэннилэриттэн иистэнньэҥнэр эмиэ биһиэхэ кыттыһар буоллулар.

Артемьевы кытта былыргы көҥкөлөйтөн сахалар тоҕус халлааннарын ханнык оһуорунан бэлиэтииллэрин булан үөрбүттэрин өйдүүбүн. Бу оһуору чорооҥҥо көһөрөн алгыска туттуллар саха иһитин тилиннэрэргэ үлэни ыыппыта. Бу үлэтин уустар салҕаан билигин Золотой сечение, спираль Фибоначчи туһанан бу иһиппит дьиҥнээх көрүҥэ көһүннэ курдук. Бу чороону былыр киһи аймах төрүт итэҕэлин умнан христианнар сүтэрбит «Чаша Грааля» диэн иһиттэрэ сылдьар диэн быһаарбыта оруннаах быһыылаах.

Дьону эмтиир хайысхаҕа бастаан утаа күүскэ үлэлэспитэ. Аппарааппытыгар көрдөрүөн баҕалаах бастаан аҕыйах буолан булбут гормоннарбытын барытын иккиэ буолан бэйэбитигэр боруобалаан билиҥҥи туттуллар күөрчэх ойууннар оҥоһллубуттара. Бу күөрчэх ойууннартан «Аҕа тутуук» диэн күөрчэҕи улаханнык сөбүлүүрэ. Абааһыны үүрэр эбит диэн сөҕөрө-махтайара.

Бу хайысхаҕа үлэбит Кузьма Аполлонович барбытын кэннэ эмиэ күүскэ сайынна. Аппараат Үөһээ уонна Орто Дойду ыарыыларын үчүгэйдик быһаарар. Онтон Аллараа Дойдуну кытта үлэни ойууннар, удаҕаннар былыр сатыыллар этэ. Хомойуох иһин биһиэхэ ойуун-удаҕан буола сатыыр дьон үксэ мэнэриктэр. Арай Филиппин арыытыгар кистэлэҥ үөрэхтэрэ биҕиги итэҕэлбит өйдөбүллэрин илдьэ сылдьаллара билиннэ. Бу үөрэхтэригэр үөрэммит киһибит “Кузьма Аполлонович ¥өһээ Дойдуттан көмөтө биллэ-көстө күүһүрдэ” диир.

Кырдьык даҕаны кэнники кэмҥэ итэҕэлбит силиһэ-мутуга хойдон эрэр. Ол ону Силис түмсүү дьоно киһибит көмөтө биллэн эрэр диибит. Бу саҥа өйү-санааны бииргэ түмэн кинигэ курдук оҥорон дьоҥҥо таһаарыахха диэн буолла. Саха итэҕэлэ тарҕанарыгар күүс–көмө буолуо диэн санааттан. Хайа баҕарар кураанах куолуһут тыла-өһө хааччаҕа суох дьоҥҥо тарҕанара сатаммат буолла.

***

АЙЫҤА