Тыа сиригэр сахалыы өйдөөбөт, саҥарбат оҕолор баар буоллулар. Төрүөтэ тугуй?
12-14 сыллааҕыта эбитэ буолуо, ыалбыт аҕата дойдутугар ыраах улуус нэһилиэгэр бара сылдьан бэрт дьикти кэпсээннээх кэллэ. Оччолорго, үрэх баһын нэһилиэгэр нуучча диэни телевизорынан эрэ көрөр сиргэ, букатын сахалыы саҥарбат, өйдөөбөт САХА оҕото баар буолбут диэн сөҕүү бөҕөтүн сөҕөн кэлбитэ.
“Хайдах саха ыалыгар маннык оҕо баар буолан хаалбытай?! Атын оҕолоро бары сахалыы саҥараллар, арай, ити биир ортоку уоллара туура тугуу да өйдөөбөт да, саҥарбат даҕаны… Дьэ, дьикти, үйэ төннөөрү гыммыт дуу диэх айылаах”, – диэн ыалбыт баһын быһа илгистибитэ.
Бу кэнники уонча сыл иһигэр итинник оҕолор туох да наһаа элбээтилэр.
Aartyk.Ru тоҕо маннык балаһыанньа үөскээтэ, аҥардас Ютуб эрэ буруйдаах дуо диэн дьонтон ыйыталаста.
Владислав КРИВОШАПКИН, общественник, Үөһээ Дьааҥы улууһа:
-Итинник көстүү баар буолла. 200 – 300 киһилээх нэһилиэк оҕолоро (сорохторо диэххэ наада) нууччалыы кэпсэтэ сылдьар буолаллар. Улуус киинигэр оҕолор быдан нууччалыыллар быһылаах. Ити төрүөтэ элбэх.
Бастакытынан, оскуолаҕа сүнньүнэн нууччалыы үөрэтии барар. Учууталлар, ордук эдэрдэр, нууччалыы саҥаран үөрэтэллэрин ордороллор. Тоҕо диэтэххэ, учебниктар бары нууччалыылар. Ону сахалыы тылбаастыы сатаан эрэйдэммэккэ, учебниктан быһа саҥараллар. Онон үөрэх бүтүннүү кэриэтэ нууччалыыга көспүтэ ыраатта.
Иккиһинэн, оҕо-ыччат сэҥээрэр интернет, телевидение контена сахалыы тылынан суоҕун кэриэтэ.
Үсүһүнэн, Дьокуускайга, киин куораттарга үөрэнэр ыччат сахалыы саҥара туран нууччалыы көһөн хаалаллар. Олор дойдуларыгар кэлэ сылдьан бырааттарыгар-балыстарыгар сабыдыаллыыллар. Итинник киин сиргэ сылдьан “сайдан” кэлбит эдэрдэр тыаҕа ыал буолан олохсуйдахтарына даҕаны, үксүн нууччалыы кэпсэтэллэрин, тыл, этии кыбыталларын ордороллор.
Ити барыта мунньуллан тыа сиригэр, дэриэбинэҕэ төрүт саха да өйдөбүлүгэр нууччалыы тылы туттуу, саҥарыы, кэпсэтии улаатан иһэр. Ол оҕолорго түргэнник дьайар.
Оччотугар хайдах дьаһанабыт? Бастатан туран, үөрэх, оҕо иитиитин тэрилтэлэригэр, ордук оҕо саадтарыгар, начальнай кылаастарга – сахалыы тылынан үөрэтии, иитии боппуруоһа туспа көрүллэн, үбүлэнэн, болҕомто ууруллуох кэриҥнээх. Тыа сирин оскуолаларыгар үөрэх программатыгар саха тыла киэҥник туттулларыгар анал болҕомто ууруллуохтаах. Анал көҕүлүүр, тэрийэр дьаһал, этии наада.
Телевидениеҕэ, интернеккэ ыччат-оҕо интэриэһин тардар ыраастык сахалыы тылынан эйгэ сайдара наада. Тыа сиригэр оҕо театрын тэрийиэххэ баара. Ону сэргэ Саха театрын, саха суруйааччыларын ыалдьыттатар олус көмөлөөх буолуох этэ. Саха театра букатын гастроллаабат буолан хаалла. Тыа дьоно, оҕолор сахаларын тылын көннөрү күннээҕи “бар – кэл” диэнинэн муҥурдаммакка, уус-уран литературнай, төрүт тылын баайын истэллэрэ буоллар умсугуйуох этилэр. Оҕо тылы истэн ылынар, саҥара үөрэнэр.
“Бар – кэл” диэн эрэ таһымынан саҥарыы, кэпсэтии, быстах наадаҕа эрэ саха тыла туттулларын истэ үөрэммит оҕолор араас атын уустук өйдөбүлгэ, санааҕа, санааны этэргэ саха тыла кыаҕын, баайын билбэт, туттубат буола улааталлар. Ол иһин бэйэлэрин санааларын сайа этэргэ нуучча тыла ордук кыаҕы биэрэр курдук буолан, нууччалыы кэпсэтиигэ көһөллөр.
Нууччалыы кэпсэтии урут үөрэхтэммит, сайдыбыт тыаттан төрүттээх сахаҕа баар дьыала этэ. Билигин тыа оҕолоро эмиэ эрдэ “сайдар”, “үөрэхтэнэр” курдук буоллулар. Интэриэһиргиир, кинилэри угуйар – тардар эйгэлэрэ нэһилиэктэн, улуустан, республикаттан букатын да ыраах, атын буолан иһэр. Ол барыта нуучча, омук тылынан.
Ыал – ыалтан атын. Ол быһыытынан сахалыы сайаҕастык кэпсэтэр ыаллар оҕолоро сахалыыларын умнубаттар. Манна ордук кырдьагас аҕа көлүөнэлээх, эһэлээх – эбэлээх ыаллар оҕолоро ордук сахаларын тылыгар иитиллэн улааталлар быһыылаах.
Уопсайынан тылга син биир көҥүл конкуренция, дьон – норуот ортотугар болҕомто иһин күрэх баар, ол быһаарар оруоллаах. Республика былааһа өскөтүн төрүт омугун, төрүт сахатын тылын дьылҕатын иһин кыһанар буоллаҕына, сүрүн соруга республика иһигэр саха тылыгар атын тыллары кытта күрэххэ – тирэх, кыах, тыын, күүс, эйгэ биэрэ, тэрийэ сатыахтаах. Дьиҥ тыыннаах, дьайыылаах көмө, дьиҥнээх күүс уонна эйгэ.
Арыйаана Андыҥда, норуот эмчитэ, Ньурба улууһа:
-Мин санаабар аныгы төрөппүттэр бириэмэни кытта тэҥҥэ сайдан истин диэн оҕолорун наар үөрэх эрэ өттүнэн ыыта сатыыллар. Оттон үөрэхпит барыта – нууччалыы, омук тылынан. Үлэҕэ үөрэппэттэр, айылҕаҕа сырытыннарбаттар, оттоппоттор, сир аһын хомуйтарбаттар, булка-алка сыһыарбаттар. Оттон тыа сиригэр ынах-сүөһү, сылгы иитии, мас мастааһын, от оттооһун – бу көннөрү илии-атах үлэтэ эрэ буолбатах эбээт. Бу – омукпут төрүт дьарыга, онтон тахсар олоххо көрүүтэ, анаарыыта, сиэрэ-туома, өйдөбүлэ силистэнэн үүнэн тахсар биһигэ. Сылгы-сүөһү иитии хас биирдии мала-сала, дала, күрүөтэ-хаһаата, өйдөбүлэ, сыһыана – бэйэтэ туспа өбүгэ билиитэ, сахалыы итэҕэл сэһэнэ. Ол оннук төрүт дьарыкка сыстыбатах буоллаҕына, оҕо хантан тыл дэгэтин арааһын билиэҕэй, токкоолоһон туох суолталааҕын араарыаҕай?
Аны билигин эбээ, эhээ олохпут тупсан тус-туһунан дьиэлэннибит. Былыр үс көлүөнэ биир балаҕаҥҥа олороро. Кырдьаҕас эбээ-эһээ кэпсээнэ, сэһэнэ, үһүйээнэ, остуоруйата – оҕоҕо тыл дэгэтин, эгэлгэтин иҥэрэрэ, умсугутара, сүрүн сахалыы өйдөбүллэри биэрэрэ. Эбээ-эһээ сиэнин батыһыннара сылдьан от-мас арааһын, сир-дойду суолтатын кэпсиирэ-ипсиирэ. Ити барыта төрөөбүт тылы таптыырга төһүү күүс этэ буоллаҕа. Ол ситим билигин суох. Тыа сирэ хороҕор муостааҕа, сыспай сиэллээҕэ бараннаҕына тылбыт-өспүт эмиэ тутайар.
Мария Евсеева, учуутал, Дьокуускай к.:
– Ол ютуб, мультик содула эмиэ буолар, аны төрөппүттэрэ оннук саҥарарын биһирииллэр, киһиргэтэллэр, киэн тутталлар. Бу маннык тыа сиригэр нууччалыы эрэ саҥарар оҕо үксүгэр аутист буолар эбит, мин кэтээн көрүүбүнэн.
Аутизмнаах оҕоҕо нууччалыы саҥарар дэбигис уонна чэпчэки, сахалыы ыарахан. Ол эмиэ биир биричиинэ буолла.
Икки тылынан тэҥҥэ үчүгэйдик саҥарар оҕо эмиэ элбэх, тыа сиригэр да, куоракка да. Дьиэтигэр дьонунаан тото сахалыы кэпсэтэр, уулуссаҕа доҕотторунаан нууччалыы саҥарар. Бу оҕо үөрэҕэр үчүгэй буолар, манныгы биһириэххэ эрэ наада.
Манна төрөппүт оруола, ирдэбилэ баар буолар, эбэтэр бииргэ оонньуур, чугас киһитигэр бас бэринэн оҕо икки тылы баһылыыр диибин. Онон төһө да ютубу көрдүн сорох оҕо сахалыы саҥатын умнубат.
Саха кылааһыгар үөрэнэрэ улахан оруолу оонньуур. Мин 3-с кылааска үөрэнэр сиэн уолум Айыы кыһатыгар үөрэнэр, бу оскуола оҕолоро икки тылы тэҥҥэ тутан баһылаабыттар. Ол истиэххэ олус үчүгэй. Саха тылын олимпиадатыгар сиэним миэстэлэспитэ. Учуутала да бэркэ сахалыы саҥаран үөрэтэр. Дистанционнай уруоктан иһиттэххэ биир да нуучча тылын кыбыппакка ыраастык сахалыы саҥарар учуутал.
Куорат төрөппүттэрэ биир үксүн сахалыы тылы оҕолоругар үөрэтэртэн, аахтарартан сүрэҕэлдьээн эбэтэр иллэҥэ суох буолан, нуучча кылааһыгар биэрэллэр. Үс тылы сэргэ үөрэтэр ыарахаттардааҕа биллэр, ол да буоллар оҕо төрөөбүт тылын билэрэ – саҥарар, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарарын умнуо суохтаахпыт.
Андрей КРИВОШАПКИН-Айыҥа, суруйааччы, рунолог:
-Оҕо сэттэ сааһыгар диэри ийэтин кытта ситимэ быстыбат. Ийэтэ нууччатымсыйбыт буоллаҕына, эбэтэр төлөппүөнтэн арахсыбат, социальнай ситим кулутугар кубулуйбут буоллаҕына, оҕото эмиэ соннук барар.
***
Күндү ааҕааччыларбыт, маннык хоруйдары кытары сөбүлэһэҕит дуо? Эбэтэр бэйэҕит санааҕытын комментарийга суруйаргытын күүтэбит.
***
Aartyk.Ru
Билигин тыыннаах дьоннортон 60-70 с төрөөбүт дьоннор бары нууччалыы саҥараллар дии, оннооҕор 50 с төрөөбүт дьоннор кытта. Онтон 80-90 сыллааҕылары олох этэ да барбаккын. Бу дьоннор оҕолоро , сиэннэрэ төрөппүттэрин үтүктэллэр буоллаҕа дии.
“Төлөпүөн НОМЕРА”, “хаһыс КЛАССка”, “ШКОЛА”, дии сылдьар оҕонньордоох-эмээхситтэр хас улуус аайы бааллар.
Сорох “закомплексованнай”, бириэмэтигэр үөрэҕи ылбатах төрөппүттэр кэлин оҕолорун, мин курдук буолбатыннар, нууччалыы үчүгэйдик саҥардыннар диэн соруйан нууччалыы үөрэттэрэллэр.
Төрөппүт оҕону кытта кэпсэппэт бэйэбит сороҕун эмиэ нууччалыы саҥарабыт
Нууччалыы эйгэҕэ утарыласпакка, быһа бэринэн олорон биэрбиппит содула буолар итинник көстүү. Дьиктитэ баар үөрэҕи ылбатах ,, мөлтөх” диир дьоннорбут ордук нуучамсыйаллар, оҕолоро эмиэ оннук буолаллар эбит.
Аутист диэ, интэриэһинэй түмүк эбит
Саха тылын туттуу тыыннаах эйгэтин боппуруостарынан дьарыктанар, уорэтэр, инники суолу – ииси хайар Республика салалтатын тасымынан туох уорган, киэн хамыысыйа эгин диэн баар дуо? Того эрэ биллибэт – костубэт курдук дуу, эбэтэр мин эрэ билбэппин, а так улэлэрэ – хамнастара кумаагынан хара басаам дуу? Киэн, улахан общественнай тумсуу да суох бысылаах. Кыра, агыйах кисилээхтэр, кыарагас ыырдаахтар бааллар бысылаах. Онтон “Саха конгресса” эгин диэннэрбит бу боппуруосу олох да аахайбаттар, халлаанынан дайбаасын. Аны син элбэх, син костор араас атын общественнай тумсуулэр туура нууччалыы мунньах, сурук, дьасал буолан хаалаллар.
Тыа сиригэр аутист ого элбээтэ, ол нууччалыы кэпсэтиигэ барар диэн этии буолбут дуу? Аутист ого хайа да тылынан кэпсэтэрэ уустук ини. Тыа сиригэр аутист, инвалид ого агыйах даганы. Тотторутун, тыа сиригэр ого сытыыта, ойдоого, интернетинэн киэн кругозорга тахсыбыт ого нууччалыыга барар. Нууччалыыга эрэ диэн буолуо дуо, ордуктара оссо омук тылыгар бараллар. Англияттан кытайга тиийэ.
Саха а5ыйаата уксэ эбэнки эбээн бурээт буолла.Аны кэлин кэлии омук о5олоро элбэхтэр.Кимнэрэ да биллибэт.Олор бары нуучча кл.уорэнэллэр.Эбэцки дьахтар армянин уолун нуучча шк.биэртэ.О5ото я русский диир.Ол баар! Сырайа армян.Олоруц Саха тылын ыарыр5аталлар ол иьин нуччалы судургу.Эьиги атын хааннах омуктары куускутунэн Сахалыы сацарда сатыыгыт.Барытын аьа5астык утарар туьэрэр дьоццо.Россия5а укроптары паспорт босхо биэрэ биэрэ эмиэ биир оннук.Дьэ тугу ситистигит.Сэрии эрэ.
Школалаама хайаама. Өссө үөрэтэр кини.
Ону-маны, детсады, оскуоланы, ютубу, космоьы буруйдаан бутуц. О5о диэн губка буолла5а. Диьэ иьигэр сахалыы сацарыц, дьыаланы барытын саха тылынан быьаарыц – о5о5ут эьигиннээ5эр учугэйдик сахалыы билэр буолуо. Эдэр сайдар айыл5алаах.
Биир хомолтолоо5о баар.Эмиэ да кулуу курдук.Улууска мунньахтыы коьон тахсан баран бары нууччалыы доклад лекция отчёт аа5аллар.Сырайдара бары биир дьон нуучча суох сиригэр.Аны промыш.куораттарга правит.отчетугар кэлэн кэлэ5эйдии тураллар.Дьаабы.Торообут тыла суох эбээн эбенки бурят хоро дьоно хайдах Сахалыы сопко сацарыахтарай.Кинилэргэ нуччалы тургэн.Судургу.Тыл Института таах харчы сии олорор.Школаны ВУЗтары кытта улэлээбэт.Эгэ детсадка Барыа Дуо.Син биир бу сэп тоттору суругу конноро турар.Сатаан суруттарбат.Ол курдуктар.
Бастаан бэйэҥ сахалыы саҥара-суруйа үөрэн, онтон өйдөөҕүмсүйээр.
Хочу мэйии бу кытай телефона нууччалыы эгэ схалыыны сопко суруттарбат.Сахалыы киьилии алфавит суох.Урут биир учугэй алфавит эрэ баара.Билигин харчыга диэн мэнээх оцорбуттарын бу сэп ылыммат тоттору тэбэ турар.Саха тыла международный яз.киирбэт программа ол иьин ылыммат.
Төрөппүттэр бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэппэттэр, Телефон хаһан тахсаллар. Оҕолорун кытта кэл, бар, аһаа, мэ, сиэ диэнтэн ураты кэпсэтии суох. Оҕолоругар телефон ылан биэрэн баран төрөппүт быһыытын толорбут курдук сананаллар. Ити бытовой өттө.
Дьиҥ дириҥэ саха тыла историческай оруолун билбэт буолуу. Саха тылын кыра омук, аҕыйах киһи саҥарар, инники кэскилэ суох диэн санааһын баар. Оскуолаҕа былыр саха тыла(древнетюрский язык) уонунан үйэлэргэ баһаам элбэх киһи кэпсэтэр тыла, Аральскай муораттан Сахалиҥҥа дылы араас норуоттар бэйэ бэйэлэрин кытта кэпсэтэр тыллара этэ диэн кэпсэммэт.
Мин санаабар саха тылын грамматиката аһара сатабыла суох, ол эбэтэр сатаан быһаарыллыбатах. Саха тылын грамматикатын оҕо өйдөөбөт, өйдүүр билэр да төрөппүт ахсааннаах. Ол иһин ону өйдөөбөккө оскуолаҕа эрэйдэммит төрөппүттэр оҕолорун нууччалыы үөрэтэллэр. Мин санаабар саха тылын грамматикатын саҥалыы көрөн сөргүтэр кэм кэллэ.
Билигин цифровой гаджет үйэтэ, ону кытта тэҥҥэ хардыылыахха баар этэ. Араас омук, оҕолор сөбүлээн көрөр мультиктарын сахалыы переводтаан киэһэ телевизорга(оҕо утуйаары көрөрүн курдук) уонна интернет ресурсаларыгар көстөрүн курдук ирдиэххэ. Омук мультиктарын саҥардарга үчүгэй диктордары (мин санаабар славянскай хааннаах, кинилэр куолайдара бэлэстэрэ былыргы сахалыы саҥаҕа ордук барсар, дорҕоон ис түгэҕэр буолбакка таска иһиллэр) булан эрчийэн иитэн таһаарыахха. Кыра акцент баара омук мультиктарын саҥарарга ордук табыгастаах буолуо дии саныыбын. Мультиктары сахалыы саҥардарга анал хамыыһыйа тэрийэн, талааннаах ыччаты түмэн, бюджеттан үбүлээн государственнай программа кынан тэрийиэххэ. Биирдиилээн энтузиастар ону кыайар кыахтара суох.
Сахалыы саҥарар ол эбэтэр ыллыыр омук дьонугар анал знак толкуйдуохха