Олоҕум кэрчиктэрэ

Алтынньы ыйга  быһыылаах этэ «Кыымы» ааҕа олорон Сметанин Григорий Антонович диэн некрологка иҥнэ түстүм. Сирэйин көрбүтүм, хаартыскатынан  2 -3 кылаастарга, Чурапчы базовай оскуолатыгар үөрэнэ сылдьан үчүгэйдик билэр практикант-студеным эбит.

Григорий оччолорго Чурапчы педучилищетыгар үөрэнэр этэ. Педучилище студеннара, биһигини, базовой оскуола о5олорун үөрэтэр этилэр. Оскуола о5олоро сорохпут ийэтэ, сорохпут а5ата суох этилэр. Ол иһин буолуо интернакка олорон үэрэнэр этибит.

Педучилище студеннара Саха Сирин элбэх оройуоннарыттан бааллара. Бэйэм төрөөбүт нэһилиэкпиттэн (Сылаҥтан) баар этилэр. Холобур, Баишев Борис Пахомович, айма5ым Наталья Николаевна Макарова (кэлин Питимко), Макаров Семен Константинович, Макаров Николай Михайлович. Студент уолаттар сорохторо армияттан саҥардыы кэлбит быһыылаах этилэр. Гимнастеркаларын, саппыкаларын уста иликтэрэ. Уоллуун-кыыстыын биһиэхэ оҕолорго олус элэккэй, куруутун үөрэ-көтө сылдьаллара. Учуутал буоларга Үрүҥ Аар Тойон, Айылҕа  бэйэтэ анаан муспут дьоно курдук эбиттэр.

Киргиэлэйи ахтар-суохтуур этим

Миэхэ оннук киһинэн Сметанин Григорий буолбута. Миигин бэйэтигэр  сыһыарбыта. Общежитияҕа киллэрэн уруһуйдуурга  үөрэтэрэ. Пряник, кэмпиэт сиэтэн, чэй иһэрдэн таһаарара. Иһирдьэ-таһырдьа  көрүстэҕинэ илиибиттэн  сиэтэ сылдьара. Кэбээйиттэн  сылдьарын кэпсиир этэ. 2-3 кылаастарга, базовай оскуолаҕа  үөрэнэр кэммэр, киниэхэ мааны оҕо буола сылдьыбытым. Кэлин, 4-с кылаастан, ийэбит Пелагея Осиповна, бэйэтигэр чугаһатан нэһилиэкпит оскуолатыгар интернакка киллэрбитэ. Онон бииргэ төрөөбүт балтыбынаан, Клара Васильевналыын, орто оскуоланы  бүтэриэхпитигэр  диэри, интернакка олорон туораабыппыт.

Онтон ыла Киргиэлэйи көрбөтөҕүм. Оҕо сылдьан кинини субу-субу ахтар-саныыр этим. Кимтэн кини туһунан ыйытыахпыный.

Газ, нефть үрдүк үөрэҕин бүтэрэн 1972с. Кэбээйи Мастааҕар үлэлии тиийбитим. Онно дьонтон: “Чурапчы педучилищетыгар үөрэммит Сметанин Андрей диэн киһини хайаҕыт билэрий?” –диэн ыйыталаһарым. Ким да эппиэт биэрбэтэҕэ. Онно бэйэм буруйдаахпын. Аатын бутуйан кэбиспиппин. Билигин ситэ толкуйдаабатахпыттан хомойобун, хараастабын. Аны ким-туох истиэй, өйдүөй. Григорий Антонович, бырастыы гын. Быдан дьылларга быраһаай.

Оҕо сааһым сордоох сухата

Мин 9-с кылааска үөрэнэрбэр ДТ-54 трактор мотуоругар генератор холбоон электричество сырдыгын сарсыарда, киэһэ  туһанар буолбуппут. Бу учугэйин! Ол иннинэ чүмэчи, кыраһыын лаампатын сырдыга. Ыраах фермаларга –чумэчи, кыраһыын лампата совхоз тэриллиэр диэри баара.

Аҕабыт өлөрүгэр (Василий Васильевич) ийэбит 4 о5ону  кытта хаалбыта. Улаханнара мин 7 сааспын туолбут киһи этим. Онтон балтым Клара, быраатым Сергей, саамай кырабыт балтыбыт Люба 5 эрэ ыйдаах этэ. Быраатым Сергей ыарыһах буолан эрдэ өлбүтэ. Онон мин эмиэ мөлтөх доруобуйалаах буолан оскуола5а аҕыспар «нулевой» кылааска киирбитим.

Оскуолаҕа киириэм иннинэ хортуоска  олордорго колхозка сухаҕа о5ус сиэппитим. Оҕус муннун кыайан туппакка «тойоммуттан» Макаров Егор Егоровичтэн сороҕор мөҕүллэбин. «Тойонум» Гоша бэйэбиттэн  2 сыл курдук, эбэтэр сылтан эрэ ордук аҕа. Билигин эһээ буолан дойдутугар олорор. Билиҥҥээҥҥэ диэри суханан сир хорутуутун саамай ыарахан үлэнэн ааҕабын.

Оскуолаҕа, кыра  кылаастарга, «Сордоох Суха» диэн Суорун Омоллоон кэпсээнин ааҕан санаабар иҥэн хаалбыт. Куйааска мөлтөх буолан сылайарым сүрдээх, эчи күн уһунун. Тыа оҕотун атаахтаппат буоланнар, мин армияҕа буһан-хатан тиийбитим. Итэҕэһим  кыра унуохтаах буолан бастаан сорохтор сэнии көрөллөрө буолуо. Үлэҕэ буһар-хатар диэн туһалаах.

Бөһүөлэгим дьоно аһыныгас сүрэхтээх, киһи  кыһалҕатын өйдүүр, чугастык ылынар буолан ийэбит көрдөһүүтүн быһа гыммат этилэр. Биир да киһи  аккаастаабат этэ. Бэйэлэрэ эмиэ кыһалҕа бө5ө дьон буоллахтара. Дьиэ таһыгар, окко-маска көмө бө5ө этилэр. Кинилэр  баар буоланнар мин оҕо эрдэхпиттэн үлэҕэ үөрэммитим. Тулаайах курдук санаммат этим. Дьоммор махталым улахан.

Аҕам туһунан

Аҕам  Василий Васильевич  4 кылаас үөрэхтээх. Доруобуйата мөлтөх буолан салгыы үөрэммэтэх. 7 саастаах оҕо мэниктии сылдьан оргуйа турар балык миинин үрдүгэр тоҕон кэбиһэр. Эбэм оҕо хаһыытын, ытыырын иһин төбөтө, илиитин, атахтарын тарбахтара көстө сытар гына  буорунан саба быраҕар. Аҕам онон тыҥатыгар оҕустарар оҕо сылдьан.

Колхоз бастакы  тэриллиитигэр үлэлэспит, олохтоспут. Суотчутунан, онтон «Коммунизм кыһата» колхозка председателинэн үлэлиир. Сайынын ыҥыыр атынан сылдьара. Сороҕор олус сылайан кэлэн атын ыҥыырыттан  кыайан түспэт этэ. Биир эмэ улахан киһи баар буоллаҕына, ийэбэр аҕабытын атыттан түһэрэргэ көмөлөһөр этэ. Улахан киһи суох буоллаҕына, ийэбэр мин көмөлөһөн нэһиилэ түһэрэр этибит.

Окко сайынын (армияҕа барыахпар диэри) аҕам туһунан аҕа саастаах дьон махтанан, хайҕаан кэпсииллэрэ. Кини баар буолан көһөрүү саҕана сут дьылларга   (сэрии кэмигэр) тыыннаах хаалбыппыт диэн кэпсииллэрэ. Аҕаҥ курдук буол дииллэрэ.

Ийэбинэн чугас аймахтарым Макаров Алексей Еремеевич, Макаров Гаврил Николаевич 1940 с. Намнары  (Көбөкөннөр) кытта аҕам дуогабардаһан сир ылан колхоһун дьонун оттотон 1941-42 с.с. сүөһулэрин онно көрөн, кыстатан туораабыппыт диэн кинигэлэригэр суруйбуттар. А5абын  кытта  дуогабар түһэрсэргэ Макаров Егор Акимович, Макаров Федор Васильевич I, Макаров  Егор Григорьевич (биригэдьиирдэр уонна ферма сэбиэдиссэйэ) сылдьыспыттар.

Сылаҥ Макаровтара

Барыта  Макаровтар курдук сурулунна  быһыылаах. Оройуоммут  киинин дьоно дьээбэлэнэн Сылаҥ нэһилиэгин диэки туһаайан маһынан бырахтахха Макаровы таба5ын дииллэр билиҥээҥҥэ диэри. Биһиги нэһилиэк арааһа 70%-на Макаровтар буолуо.

Биир аймаҕым, эмиэ Макаров Семен Васильевич, өйүнэн мөлтөх аҕабыыт барыбытын Макаровтарынан сүрэхтээбит диэн биһиэхэ, оҕолорго кэпсээн биһигини, оҕолору, толкуйга туһэрэрэ.

Ийэм, тойон эрэ айаҕыттан күөх от үүммэт, боростуой үлэһит эмиэ элбэҕи оҥорор диирэ. Фермаҕа  өрөбүлэ суох оччолорго үлэлиирбит диэн этэрэ. Биир кылаас үөрэҕэ суох, муударай киьи, биһиги ийэбит.

Урукку учууталлар, быраастар барахсаттар

Кыра эрдэхпинэ учуутал, врач тиийбэт буолан Россияттан, Украинаттан талан ыыппыттарын курдук бэртээхэй дьон кэлэр этилэр. Учууталлартан Гомзина Нина Ивановнаны, Сафонова Римма Ивановнаны өйдүүбүн.

9-10 кылааска үөрэнэрбэр Калитвина  Валентина Ивановна Воронежтан кэлэн математика5а үөрэппитэ, кылааспытын оскуоланы бүтэриэхпитигэр диэри салайбыта. Үчүгэй баҕайытык ыллыыр этэ. Институтка үөрэнэ сылдьан аатырар Воронежскай народнай хорга  ыллаабыт эбит. Кэлин Сивцев Илья Николаевич диэн инженер-строительга олохтоох сахаҕа эргэ тахсыбыта. Билигин Якутскайга  олороллор.

Сылаҥҥа Горьковскай уобаластан Зинаида  Степановна  фельдшер үөрэхтээх кыыс кэлбитэ. Кыһын ыраах фермаларга  саҥардыы айааһаммыт хаҥыл соҕус атынан сыарҕатыгар от тэлгээн баран сылдьара.

Удмуртияттан Борисова Зоя, Украинаттан Кисель Ольга  кэлбиттэрэ. Борисова бэртээхэй хайыһардьыт буолан Чурапчы аатын республикаҕа киирэн көмүскүүрэ. Саха Сиригэр миэстэлэһэр быьыылааҕа.

Кисель сайын велосипедынан күрэхтэһиигэ Саха Сиригэр миэстэлэһэрэ.

Бастаан кэлэллэригэр халтан соҕус таҥастаах кэлбиттэрэ буолуо, ол үрдүнэн улахан да  тымныыларга сыарҕалаах атынан ыраах кыстык фермаларга тиийэн ыанньыксыттары, атын үлэһиттэри доруобуйаларын көрөн төннөллөрө. Олус элэккэй, үлэһит этилэр.

Оччолорого биһиги санитарнай турукпут мөлтөһүөр эбитэ буолуо. Бэйэм оҕо сылдьан кыһынын ийэбинээн фермаҕа олоро сылдьыбытым. Кэлээт да түргэн баҕайытык олуттаҕас да буоллар сахалыы кэпсэтэ сатыыллара. Сорохторо уу саха буолтара. Холобур, Зинаида  Степановна Баишев Б. П. эргэ тахсан үс бухатыыр уолаттары төрөппүттэрэ. Зинаида Степановна Борис Пахомовичтыын хас сиэннэммиттэрэ буолла, умнубуппун. Онон Горьковскай уобалас кыыһа манна дьолун булан, биһиэхэ Сылаҥҥа көмүс уҥуоҕа көмүллүбүтэ.

Мин 4-5 кылаастарга үөрэнэрим саҕана  Чистополь куораттан (Татария) Эрэҕэ (Роза) Габбасовна Валеева диэн нарын, кыраһыабай баҕайы фельдшер кыыс кэлэн биһиэхэ олорбута. Ийэм көрөөт да сөбүлээбитэ. Дэриэбинэ кыыһа буолан ийэбэр сыстыбыта. Эппитим курдук, Саха Сирин усулуобуйатыгар соччо сыһыана суох таҥастааҕа. Ыраах ферматтан тоҥон ахан кэлэрэ.

Биир күн ийэм  ампаартан аҕам булка кэтэр тайах тириититтэн тигиллибит саҕынньаҕын (онон-манан түүтэ сорулаабыт), эргэ хаатыҥканы уонна угунньа буолар хотон таһыттан күөх оту киллэрэн оһохтон тэйиччи соҕус муостаҕа уурдарбыта. Саҕынньаҕа өйөнөрдөөх олоппоско саба бырахтаран оһоххо чугаһаттарбыта. Сарсыарда эрдэ нэһилиэк  кииниттэн атын нуучча фельдшер кыргыттар атынан кэлбиттэрэ. Ийэм Розаҕа өйүө, хаатыҥкаҕа угунньа курдук күөх оту симэн, аҕам саҕынньаҕын ыраастаан бэлэмнээбит этэ.

Роза хаатыҥканы кэтэн, өйүө ылан баран саҕынньаҕы (аҕам сахаҕа кырата суох киһи этэ) аны кэтимээри гынар. Улахана бэрт диир. Ийэм: Эмээхсин кыыһырар, кэппэтэххинэ, – диэн миигинэн тылбаастатта. Онно биирдэ кэттэ.

Киэһэ хараҥаҕа кэллилэр. Саҕынньах вешалкаҕа ыйанан турар. Роза саҕынньаҕы эргитэ –урбата турар эбит. Ийэм  таба көрөн: ыйыт, үчүгэй эбит дуо? – диэтэ. Роза эрбэҕин чочотон баран, минньигэс баҕайытык, сахалыы- Үчүгэй, үчүгэй –диэтэ.

Убайым Сүөдэр таптала

Оччолорго аҕам бииргэ төрөөбүт убайа, абаҕабыт Элэҥ Сүөдэр улахан уола Баһылай армияҕа сулууспалаан бүтэн кэлбитэ сыл буола илигэ. Нэдиэлэ аайы киирэн биһиэхэ окко-маска көмөлөһөр этэ. 15 км сиртэн сүүрүүнэн киирэрэ.

Эбэм, ийэм түннүгүнэн кэтэһии бө5ө убайбытын Баһылайы. Ордук бииргэ төрөөбүт быраатым Сергей үөрэрэ. Тоҕо диэтэххэ, убайбынаан оттор мас тиэйэн эрбээн кэбиһэр этибит. Быраатым Сергей сынньана туһэр, аны мэник буолан убайын Баһылайы дьээбэлээн сордуур.

Убайбыт сымна5ас, эллэккэй киһи. Бырааппын кытта  тэҥҥэ сырсар, дьээбэлэһэр. Эбэм түннүгүнэн көрө-көрө: бачча улахан киһи ити о5ону кытта сырсар –диэн мүчүҥнүүрэ.

Ийэлээх, эбэм убайбытын кэтэһэр ахан этилэр, сөбүлүүллэрэ. Роза биһиэхэ иккис сылын олорор кэмигэр быһыылааҕа, ийэм убайбар: “Нохоо, бу үчүгэй баҕайы кыыс кэллэ, көр эрэ. Үлэһитэ диэн сүрдээх”, – диэбитэ. Убайым кыыстан симиттэн буолуо мичээрдээн кэбиспитэ. Икки сыл курдук буолан баран холбоспуттара. Икки кыыс оҕоломмуттара. Куоракка көспүттэрэ.

Розабыт доруобуйата биһиги айылҕабытыгар сөп түбэспэккэ ыарытыйар буолбута. Онон дойдутугар Татарияҕа барбыта. Убайым онно тиийэн аҕыйах сыл олоро сылдьыбыта. Розата убайым дойдутун ахтарын көрөр буоллаҕа. Дойдутугар ыыппыт. Онтон кыра кыыһа Василя аҕатыгар кэлбитэ. Убайым ыалдьан 80 сааһын ааһан баран өлбүтэ. Розата Татарияҕа улахан кыыһыгар Фаридаҕа олорор.

“Нууччалары сөбүлээбэт” аатырбытым      

Саха эрээрибин норуотум үгэһин, итэҕэлин билбэт эбиппин. Ити эмиэ биир итэҕэһим. Үлэбинэн сибээстээн нуучча бөһүөлэгэр көһөн тиийбиппит үс оҕону илдьэ. Онтон эбии 2 оҕоломмуппут. Биирдэ оҕолорбун ыла детсадка тиийбиппэр:

-Оҕолоргун төттөрү ыл, нууччалыы билбэттэр, – диэн соһуппуттара.

Ону сөбүлээбэккэбин утары саҥаран, нууччалары сөбүлээбэт аатырбытым.

Үлэбэр сирдэрбэт  буолан, ол да буоллар, иҥҥэн сылдьыбытым.

Нуучча доҕорум

Ый буолла быһыылаах Московскай уобаластан, Подольскай куораттан Сильвестров Лев Константинович суруйда. 85 саастаах. Техническэй наука кандидата. Советскай Союз үтүөлээх рационализатора. «Якутгазпромҥа» командировкаҕа кэлэр этэ. Биһиэхэ үлэ бө5өнү оҥорбута. Суруйсабыт, телефоннаһабыт. Саха Сирин олус диэн ахтар. Икки бастакы президеммытыгар биһиэхэ яблоняны хайдах олордор туһунан суруйбута. Институт биологии өйөөбүт этэ. Биһиэнэ биһиэнин курдук  буоллаҕа, ол онон хаалбыта.

Суругар (алтынньы эргэтэ, 2021с.) мөлтөөн иһэбин, онон сэрэххэ быраһаайдаспыта, хомоппут буоллахпына бырастыы, сиэннэрбэр, оҕолорбор, кэргэммэр уонна бэйэбэр бары  учугэйи баҕаран суруйбут.

1995 с. «Ленагаз» «Промгаз» (Москва) диэн тэрилтэни кытта  кэпсэтэн дуогабар туһэрсибиппит. Сильвестровы кытта 1973с. билсэр этибит.  Кини Москва институтугар «Промгазка» үлэлиир этэ. Якутгазпромна  үлэ бөҕөтун оҥорбуттара. Ол онон хаалбыта. Онтукабыт билигин охсуулаах буолуон сөп.

1995 с. Амма баһылыга  Наумов Дмитрий Федосеевич Саха Правительстватын нөҥүө кэпсэтэн, 1997с. Уураах таһааттарбыта. Оччотоо5у харчынан 5 мөл. солк. көрбүттэрэ. Ол харчыга сир анныгар 40 м дириҥнээх 400 м3 сабардамнаах  резервуары уунан суурайан оноруохтаах этибит. Эрдэ Кэбээйи Мастааҕар, месторождения5а  бэйэтигэр,  1200, 4500, 3200 м3 Сильвестров салайан түргэн баҕайытык уунан суурайан кэбиспиппит. Холобур, 4500 м3 резервуары 4 суукканан суурайбыппыт. Ити курдук, Амма Сулҕаччытыгар 2х400 м3 резервуары суурайан убаҕас  гаһы куораттан таһан кэбиһиэхтээх этибит.

«Промгаз» 4 этаптан 2-ни бүтэрбитин кэннэ, Правительствобыт харчы суох диэн кэбиспитэ. Уураах ыам ыйын 6 күнүгэр 1997с. № 164 тахсыбыта.    В. Федоров диэн  Правительство Председателэ Сахалинтан кэлэн саҥардыы үлэлээн эрэр киһи этэ. Сотору  буолаат барбыта. Биһиги дьоммут халбахайдарын көрдө5ө-өйдөөтө5ө дии.

Оҥоруохтаах сирбитин «Ленагаз» «Якут ТИЗИС» тэрилтэҕэ сакаастаан онотторбута. Москвичтар Саха Сирин Правительствотын Председателэ илии баттаабыт Уурааҕын олоххо киирбэтэҕин дьиктиргээбиттэрэ. Оччолорго «ураанхай сахаларбыт» – миинистирдэрбит    А. Кугаевский, М. Брук, Э.Березкин этилэр.

***

Петр Васильевич МАКАРОВ,

Саха сирин нефтегазовай промышленнаһын ветерана,

“Гражданскай килбиэн” бэлиэлээх, Россия энергетикэтин уонна

оттук комплексын бочуоттаах үлэһитэ, 78 саастаах