Иван ЯКОВЛЕВ: “Сир уонна норуот атылыы өйдөбүллээхтэр”

Тыа сиригэр дьону олохсутууга санаа атастаһыыта барыан наада, ким туох көрүүлээҕин бэчээттииргэ бэлэммит.

Быһаччы нэһилиэктэргэ олорор баһылыктар санааларын истиэххэ.

Иван Федорович Яковлев, 1-кы Лүүчүн нэһилиэгин баһылыга, Кэбээйи улууһа:

– Ааспыт үйэ 90-с сылларыттан саҕалаан тыа сириттэн дьон көһүүтэ тохтообокко бара турар.

Былыргы түүр ыраахтааҕыта Модэ туһунан үһүйээн баар. Суостаах-суодаллаах өстөөхтөрө бастаан кэрэ ойоҕун көрдүүллэр. Биэрэр. Онтон миҥэтин көрдүүллэр – биэрэр. Онтон сирин сороҕун көрдүүллэр. Халыҥ сэриилээх өстөөхтөрүттэн дьулайан дьоно тааһынан көрө сытар сири ыраахтааҕыларыгар «биэр» диэн сүбэлииллэр. Онуоха кини этэр: «Сир суох – норуот суох». Уонна кырыктаах кыргыһыыга турунар. Бу үһүйээҥҥэ СИР  норуокка хайдах курдук улахан суолталааҕа кэпсэнэ сылдьар. Сир уонна норуот атылыы өйдөбүллээхтэр.

Оттон биһиэхэ Сир диэн тугуй? Сир диэн – тыа сирэ. Тыа сирэ – норуот күүһэ, норуот тыына, саха буолар анала. Сиртэн тэйии, сири быраҕыы – өбүгэттэн тэйии, саха буолараналтан аккаастаныы.

Сирбитин-уоппутун өтөхсүтүү, быраҕан барыы, биллэн турар, төрүөтэ биир – үлэ суох. Үчүгэй хамнастаах үлэ баара буоллар, дьон өбүгэтин сирин тоҕо быраҕан барыай?

Онон, бастатан туран, тыа сиригэр үлэ миэстэтэ тэрийэн дьоммутун үлэлээх-хамнастаах оҥоруохтаахпыт, уһун тыынныахтаахпыт, уһун соннуохтаахпыт. Ол аата тыа сиригэр байылыат, нус-хас, уйгулаах олоҕу тэрийиэхтээхпит.  Сир – материальнай эрэ өттүнэн буолбакка, кут-сүр, өй-санаа таһымын – дуохуобнай баайы биэрэр тирэхпит буолар. Онон тыа сирэ – омук тыына буолар дииллэригэр толору сөпсөһөбүн.

Саҥа үлэ миэстэтин тэрийии

Сахалар төрүт астарын биир саамай тутаах, саамай минньигэс брендэ буолбут балык – собо. Оттон «собо» диэтибит да, бастатан туран – Кэбээйи, Ньидьили эбэ аата ааттанар.  Кэбээйи эмис соболоох күөллэринэн эрэ буолбакка, үс улахан өрүстэрдээх – Өлүөнэ, Бүлүү, Алдан. Ол иһин урут Сангаарга балык собуота туттахтара.

Натуральнай, дьиҥнээх ас Аан дойдуга күндү ас буолла. Аныгы технологияны, оборудованиены туһанан балык собуотун тилиннэриэххэ наада диибин. Билигин медицинэ өҥөтө, эмп-томп сыаната үрдээн, күрэстэһии тыҥаан дьон доруобуйатыгар улахан болҕомтону уурар буолла. Химия ас киһи доруобуйатын айгыратарын бары көрдүбүт.  Дьиҥнээх айылҕа аһыттан – балыктан, эттэн, үүнээйиттэн, оҕуруот аһыттан араас кэнсиэрбэлэри, хатарыллыбыт, түргэнник сылытар, буһарар астары бэлэмниир технологиялар бааллар. Атын улуустарга бэлиэр  оннук технологияны туттан дьоҕус переработка сыахтара баар буоллулар. Бэл, Хатаска оскуола оҕолоро собону хатаран, илдьиритэн итии ууну куттуҥ да бэлэм собо миинэ буолар аһы оҥордулар.

Урукку дьылларга Саха сиригэр бастакынан тэриллибит Кэбээйитээҕи балык собуота (1936 с.) 30 тыһ. туонна балыгы астаан туттарбыт историялаах. Билигин да булуустара бааллар, ону сөргүтүөххэ наада.

Кэбээйи улууһа 1937 сыл муус устар 20 күнүгэр Нам, Горнай уонна Бүлүүулуустарын түгэх сытар нэһилиэктэриттэн таҥыллыбыта. 1959 сыллаахха оройуон киинэ Кэбээйиттэн Сангаарга көспүтэ.  1962 сыллаахха Саккырыыр улууһуттан (билигин Эбээн Бытантай) Сэбээн Күөл, Сиэгэн Күөл Кэбээйигэ холбоспута. Улууспут аҕыс улууһу кытары быысаһар – Нам, Горнай, Бүлүү, Эдьигээн, Эбээн Бытантай, Үөһээ Дьааҥы, Томпо, Уус Алдан. Үс улахан эбэ – Өлүөнэ, Бүлүү, Алдан өрүстэрдээх, Дьааҥы сис хайата хаймыылаах, киэҥ сыһыылардаах, маардардаах, хочолордоох, түҥ тыалаах – Өлүөнэ, Бүлүү тардыытыттан Дьааҥы өрүс үөһээ тардыытыгар диэри туох да улахан сиргэ тайаан сытар. Ол иһин айылҕата, сирэ-уота ураты тыыннаах, дьикти кэрэ. Кэбээйигэ Саха сирин айылҕатын көстүүтэ барыта түмүллүбүт курдук.

Билигин ис туризмы сайыннарар госпрограммалар бааллар, сатаан туһаныахха, туруорсуохха, сүүрүөххэ-кыһаллыахха эрэ наада. Туризм – сынньалаҥ, аралдьыйыы эрэ буолбатах, бу айылҕаны кытары алтыһыы сиэрэ. Ол аата икки атахтаах төрүт эйгэтигэр, ийэтигэр эргиллиитин курдук сыаналаан, оннук сыһыннаһан туризмы тэрийиэххэ наада. Дьон бардам, тыйыс, толоос, хаҕыс, бэйэмсэх майгыланна диибит. Ол барыта айылҕаттан, сиртэн тэйии содула. Кэлин дьон бэйэтэ да билбэтинэн көрүнньүк, дирбиэн-дарбаан олохтон сылайда, бэйэтин төрүт сиригэр-уотугар, бэйэтин өбүгэлэрин дойдутугар талаһар буолла. Айылҕаҕа – дьиҥҥэ талаһан эрэр.

Кэбээйи  суола-ииһэ уустук буолан айылҕата бүөм сытар. Сылдьарга, айанныырга ыарахан буолан хаһаас курдук хаһаанылла сытар. Кэмэ кэллэҕинэ, дьон өйө-санаата ситтэҕинэ арыллан биэриэ. Арыллыыга бэлэмнэниэххэ наада. Онно суола-ииһэ судургу, айанын сыаната удамыр сирдэрбитигэр туристическай комплекстары тэрийиэххэ наада. Төгүрүк сыл олорор дьиэлээх-уоттаах, астаах-үөллээх, сынньатар– айылҕаны кытары алтыһар сирдээх, сиэрдээх-туомнаах.

Сангаарга диэри Дьокуускайтан сайын ракетанан, кыһыҥҥы суолунан бэрт дөбөҥнүк тиийиэххэ сөп.  Кэбээйи суола төгүрүк сыл айаннананр буолла. Ити икки бөһүөлэккэ туристическай кииннэри тэрийэр тоҕо сатаныа суоҕай? Туристартан киирэр үп – олохтоох дьону хамнастыах, дьарыктаах оҥоруох, социальнай инфрастуктураны сайыннарыах этэ.

Билигин туристар Өймөкөөҥҥө, Үөһээ Дьааҥыга айылҕа кэрэ көстүүтүн туһугар ыраах, унньуктаах айаҥҥа туруналлар. Биһиэхэ да оннук очуос хайалар бааллар, уолбат үрэхтэр, тоҥмот уулар, булуустар, эбэ арааһа, ылыыр-туойар кумахтар… Биһиги Дьокуускайтан бу сытабыт буоллаҕа. Дьон кэлиэх этэ.

Бөртөлүөтүнэн, сөмөлүөтүнэн көтөр сыаната ыарахан, суола-айана чэпчэки сирдэрбитигэр, ол аата орто дохуоттаах дьон сынньаналларыгар анаан туристическай комплекстары тэрийиэхтээхпит. Оччого элбэх дьон кэлиэҕэ.  Ол биир-икки тойону сыл баһыгар атаҕар ыраах сиринэн бөртөлүөтүнэн хатааһылаппыттааҕар быдан барыстаах буолуоҕа.

Билиҥҥи Кэбээйигэ улууһун сиригэр-уотугар  былыр сыһыы муҥунан сыспай сиэллээх, хонуу муҥунан хороҕор муостааҕы дэлэйдик үөскүүр этэ.

Киһини барытын күүскүнэн сүөһү көрүҥ диэн дьаһайбаккын. Кэмэ атын. Былыр ас-таҥас тахсар сирэ биир эрэ этэ – сүөһү көрүүтэ. Элбэх сүөһүлээххин – элбэх баайдааххын. Оттон билигин харчы, дохуот киллэрэр эйгэ арааһа кэҥээтэр кэҥии, элбээтэр элбии турар. Интернет, сибээс сайдыбытын кэннэ өссө элбэх идэ үөскээтэ, үөскүү да туруоҕа. Ыччат дьон бэйэтин талаанынан, дьоҕурунан көрөн харчы өлөрөргө дьулуһар. Киһи киһи талаана араас буоллаҕа. Ким эрэ сиргэ сыстаҕас, ким эрэ сүөһү иитиигэ, ким эрэ информация, атыы-тутуу, эргиэн, суот-учуот, уһанар дьоҕурдаах. Киһи сүрэҕэ сытар дьарыгынан дьарыктаннаҕына табыллар, ситиһэр, дуоһуйар.

Ол иһин сүөһүнү-сылгыны иитэргэ сыстаҕас, баҕалаах дьоммутун өйөөн, сирдэрин-уоттарын, ходуһаларын, мэччирэҥнэрин, сайылыктарын оҥостоллоругар субсидия, грант харчытын ылар докумуоннарын ситэрсэн-хоторсон, федеральнай, республиканскай программаларга киирсэллэригэр көмөлөһөн, туруорсан күүс-көмө буолуохтаахпыт. Ол буолар  олохтоох былаас көмөтө: хаһаайыстыбаларга ханна ханнык программа баарын биллэрии, онно кытталларыгар көмөлөһүү, туруорсуу.

Биһиги дойду да таһымыгар, республика, улуус таһымыгар сир баайа буоллун, эт-ас буоллун наар сырье биэрэр оруолугар сылдьабыт. Ханнык баҕарар бизнескэ саамай дохуоттаах чааһа – продукция оҥорор түһүмэх буолар. Тиити охторордооҕор тииҥи хомуйааччыта ордук барыһырар. Ол иһин переработка салаата сайдара наада. Балыкпытын бэйэтинэн чэпчэки сыанаҕа Дьокуускай перекупщиктарыгар биэрбэккэ, бэлэм бородууксуйа оҥорон  ыарахан сыанаҕа атыылыахтаахпыт. Эппитин-үүппүтүн эмиэ сол түһүмэҕинэн бэлэм бородууксуйаҕа, полуфабрикакка тиийэ кубулутан атыылыахтаахпыт. Оччого эрэ барыһырыахпыт.

Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарга саамай тутаах боппуруос – СИР. Өбүгэлэрбит бэлэм ходуһаларга кэлэн лөглөс гына олоро түспэтэхтэрэ. Күөллэри түһэрэн, хоруу хаһан сири ҥүөлсүтэн, быһыттаан, мастан-талахтан ыраастаан, дулҕатын күрдьэхтээн, лаҥхатын өртөөн, уоҕурдан – элбэх көлүөнэ, удьуор сыратын тоҕон хара илиилэринэн үлэлээн таһаарбыт түмүктэрэ.

Сэбиэскэй кэм саҕана мелиорация үлэтэ утумнаахтык барара. Ол үлэ 1990-с, 2000 сыллардаахха быраҕыллан баран кэлиҥҥи сылларга сөргүтүлүннэ эрээри, наар харчы тиийбэт үлүгэрэ. Холобур, 1-кы Лүүчүн нэһилиэгин сирэ уутуйан турар. Мин былырыын нэһилиэк баһылыгынан талылларбар, ууну түһэрэргэ, хоруу хаһарга үлэ барыахтаах диэн дьоммор тылбын биэрдэҕим. Дьэ, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр ону кэпсэтэ тиийбитим, биэс сыл проектаах эрэ буоллаххына харчы көрүллэр диэн усулуобуйалаахтар эбит. Ол аата проект оҥотторон баран өссө биэс сыл күүтүөхтээхпин. Хайдах оннук буолуохтааҕый, биэс сылынан балаһыанньабыт өссө ыарыыра чахчы эбээт. Уһун-киэҥ туруорсуулаах мунньахтар кэннилэриттэн, ТХМ хоруу хаһарга харчы көрдө. Дьиҥинэн, ханна наадатын көрөн харчы тыырыллыахтаах этэ буоллаҕа, биэс сыллаах бырайыак көрдөөбөккө эрэ. Наһаа элбэх бюрократия баар.

Аны сахалар сонуну, саҥаны бэрт түргэнник ылынар аһаҕас майгылаахпыт. Онон саҥа, аныгы технологияларга сыстаҕаспыт. Ону туһанан тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыахпытын наада. Өбүгэ билиитигэр, уопутугар олоҕуран саҥа технологияны холбоотоххо үс бүк көдьүүстээх буолуо суоҕа дуо? Саха мындыр эбээт.

Биһиэхэ сорох нэһилиэктэрбит  айылҕата оҕуруот аһын олордорго олус табыгастаахтар: өҥ буора, уута чугаһа, тымныы тыала-кууһа суоҕа. Кэбээйилэр, атын улуустарга холоотоххо, нэһилиэкпит бары гаастаахтар. Ону производствоҕа ситэ туһана иликпит. Оҕуруот аһын сылы супту дэлэйдик үүннэрэн, кэнсиэрбэлээн, бэйэбитин эрэ буолбакка, чугас аҕыс улууспутугар, Дьокуускайга батарар ситим олохтуурга ылсан үлэлээтэхпитинэ тоҕо сатаныа суоҕай?

Сангаардааҕы таас чох итиини биэрэр хаачыстыбатынан тэҥнээҕэ аҕыйах. Билигин шахталарга техногеннай саахал бара турар – сир анныгар чох умайар. Ити тугунан диэлийэн тахсарын учуонайдар анаан-минээн чинчийэхтэрин уонна ону тохторго үлэлэһиэхтэрин наада. Чох тыһыынча сыл да умайыан сөп. Ол гынан баран чохтоох шахта баһаарын умулуннарбыт уопут эмиэ баар. Холобура, Польшаҕа, Кытайга.

Бу соторутааҕыта Томскайдааҕы политехническай институт учуонайдара шахталарга умайар гаас тахсарын (метан) хонтуруоллуур 3D–модель айбыттарын туһунан биллэрдилэр. Метан кислороды кытары алтыһан умайыытын бохсуохха сөп диэн этэллэр. Итинник сир аннынааҕы техногеннай баһаары чинчийэр, үөрэтэр, бохсор үлэ туох да баһаам үбү эрэйэр. Онон бу биир улуус күүһүнэн буолбакка, республика, дойду таһымыгар туруоран проблеманы быһаарыахха  наада.

Чох Сангаарга билигин да хостонор. Олохтоох дьону тумнан кэлии дьону үлэлэтэ сылдьаллар. Тэрилтэ олохтоох дьону ылыах этибит да, специализациялара эппиттээбэт диэн буолар. Оттон олохтоох дьон Дьокуускайга үөрэнэ барарыгар эмиэ эргиллэн кэлэн үп-ас кырыымчыгар кэтиллэр. Итини, дьиҥинэн, быһаарыахха сөп.

Сангаарга элбэх профиллаах лицей баар. Бу базатыгар атын колледжтартан, үөрэх тэрилтэлэриттэн преподавателлэри аҕалан олохтоох дьону үөрэттэриэххэ сөп буоллаҕа эбээт. Промышленноска (чох, көмүс хостооһунугар) анаан оробуочай идэлэртэн саҕалаан, ол балык собуотун специалистарын, оҕуруот аһын үүннэрээччилэри о.д. а. дьон үрэниэн баҕалаах идэлэригэр куурустары, киэһээҥҥи үөрэхтэри аһыахха наада. Дьон ханнык идэҕэ үөрэниэн баҕарарынан үөрэх кыһата үлэлиэхтээх.

Дьону тыаҕа олохсутарга – төрөппүт үлэлээх буоларын таһынан, кини ыччата, оҕото бары өттүнэн сайдыан, үчүгэй үөрэхтэниэн баҕарар. Хас биирдии киһи удьуоруттан бэриллэр талааннаах. Хааны тугунан да суурайбаккын. Уус сиэнэ син биир уһанар, иистэнэр, айар дьоҕурдаах буолар. Тойуксут сыдьаана кылыһахтаах буоларын бэйэтэ да билимиэн сөп. Ким эрэ илиитин сылааһа барыа кэрэх – cүөһүтэ толуу, оҕуруота өлгөм буолар. Оҕо дьоҕурун таба көрөн сайыннарыахха наада. Онон спортивнай, музыкальнай оскуолалары, кылаас таһынан дьарыктары, сайыҥны оҕо лааҕырдарын ботуччу үбүлээн, сыраны-сүрэҕи ууран тэрийдэхпитинэ сатанар.

Үчүгэй үөрэх, бастатан туран, үөрэтээччиттэн тутулуктаах. Тыа сиригэр учууталы, бырааһы, тыа хаһаайыстыбатын специалиһын олохсутарга дьиэ-уот кыһалҕатын быһаарыахха наада. Дьиҥинэн, судаарыстыба дьиэ-уот туттарга син балайда кыах биэрэр: чэпчэтиилээх ипотека, эдэр специалистары дьиэлиир госпрограмма, ыалга хаһаайыстыба тэринэригэр субсидия… Ону дьон ситэ билбэт. Олохтоох былаас дьону олохсутарга кыһаллар буоллаҕына, итинник федеральнай, региональнай программалар баалларын дьоҥно тиэрдиэх, сырдатыах тустаах буоллаҕа.

Киһини тыа сиригэр, сиргэ туох тутарый? Үлэ, хамнас, оҕо үөрэҕэ. Бу үс хайысханы кыайа туттахпытына – тыа сирэ-уота иччитэхсийиэ суоҕа, өбүгэлэрбит киэр хайыһыахтара суоҕа.

***

Aartyk.Ru