Анна ТОМСКАЯ тыыннаах музыка түһүлгэтигэр ыҥырар

Тыыннаахтыы кылыһах-кырыымпа тыаһын истибитиҥ дуо? Былыргыы, быдан дьыллар саҕахтарыттан "сай-һат" саҥалаах төрүт өбүгэҥ симик илдьитин истэрдии сүрэҕиҥ-быарыҥ дьиктитик нүөлүйбүтэ? Сарсыардааҥы сиик тумана алаас, сыһыы солко туонатыгар таалалаан хонон тураат үрүҥ күн өҥөйүүтэ дьэҥкэрэ тыыллаҥнаан сылаас салгыҥҥа суураллан үөһээ көтөрүн санаппыта? Эбэтэр түҥ үйэ харсыспыт чэҥ дьаҥхаатыттан Улуу Кырдал иҥэрсийэр дорҕооно кэлбитэ? Эбэтэр Улаҕата биллибэт Улуу Куйаар иитин тыына дьулайгынан түһэн сүнньүҥ үүтүнэн сүүрэн этиҥ сааһынан тарҕаммыта?..

Дьикти дорҕоону, алыптаах дьүһүйүүнү таҥааччылары бииргэ түмпүт музыкант, уһуйааччы, «Кыл Саха» ансаамбыл салайааччыта, Кыыл Уола аатынан Үҥкүү театрын саха оркестрын солистката – Анна Томская тохсунньу 26 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан култуура киинигэр айар түһүлгэтин тэрийэр. Тыыннаах дорҕоону истэр баҕалаахтары бу сэдэхтик көстөр дьорону мүлчү тутумаҥ диэн  ыҥырабыт.

Корякиннар Дьиэ кэргэттэрэ, Бөтүн сэл., Амма улууһа

Анна Дьыл оройо чугаһаабыт, халлаан сиигэ кэҥиир кэмигэр налыы-намчы Амма кытылыгар кыыс оҕо буолан кылбайан кэлбитэ 50 сылын туолар. Ону сэргэ быйылгы сылга «Кыл Саха» бөлөх үбүлүөйдээх сыла. Бу бэлиэ түгэн чэрчитинэн Анна Томская «дьоммор-сэргэбэр айар үлэм түһүмэҕин көрдөрүөхпүн баҕарабын» диэн этэр. Урут түһэн эттэххэ, Анна Ивановна суруналыыс, поэт Уйбаан Бөтүүнүскэй мааны кыргыттарыттан биирдэстэрэ. Оттон холоонноох доҕор оҥостон араспаанньатын ылбыт олоҕун аргыһа – Афанасий Томскай, Аллайыахаттан төрүттээх, Саха сиригэр эмиэ биллэр-көстөр, ааттаах- суоллаах идэтийбит музыкант.

Томскайдар дьиэ кэргэттэрэ, 2014 с. 

Талааннаах дьиэ кэргэн кыл дорҕоон сайдар үлэтигэр ылсан, аан бастаан профессиональнай таһымҥа таһааран, бөлөх түмэн, этэргэ дылы, айа-тута сылдьар өҥөлөөх дьон.

–Фортепиано маҥан уонна хара клавишалардаах дии, классическай европейскай музыкаҕа 12 нота баар: до, до диез, ре, ре диез… Оттон саха дорҕооно ити маҥан уонна хара клавишалар икки ардыларыгар эмиэ тыаһыыр дорҕооннордоох. Ону саха кулгааҕа истэр, саха куолаһа таһаарар. Ону саха төрүт инструмена эрэ тыаһатар кыахтаах, – диэн Анна Ивановна этэр.

Бастаан национальнай инструменнар оркестрдара тэриллэригэр, 1970-с сыллар саҕаланыыларыгар, соҕуруу куораттарга кырыымпаны, таҥсыры о.д.а. инструменнары сакаастыы сылдьыбыттар. Онтон биллибитэ тимир струна сахалыы төрүт дорҕоону кыайан таһаарбат эбит. «Оҥосто-оҥосто «джее-боо» диэбит курдук тыаһы таһаарар курдук», – диэн Анна урукку «сахалыы» диэн ааттаммыт инструменнар историяларын кэпсиир.

Саха төрүт дорҕоонун таһаарар кыахтаах инструмены көрдөөһүн өр кэмҥэ барбыт. Дьигинэн, норуот иһигэр талааннаах дьон оҥорор, оонньуур да эбиттэр.

“Бу дьон аатын-суолун сөргүтэр, үйэтитэр кэм кэллэ. Онно улуустары бииргэ үлэлиэххэ», – диэн Анна биһиги хаһыаппыт нөҥүө ыҥырар. Улуустар Томскаяны булан, сонуҥҥутутун, суруйуугутун тиксэриэх этигит.

Ааспыт үйэ 70-800-с сылларыгар Республикатааҕы норуот айымньытын дьиэтин үлэтинэн, салайыытынан сөргүтүү үлэтэ күүстээхтик барбыта. Үөһээ Бүлүүгэ, Горнай Бэрдьигэстээҕэр мастырскыайдар тэриллибиттэрэ. «Билигин Бэрдьигэстээҕи мастерской Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү театрын иһинэн үлэлиир», – диэн Анна Ивановна чопчулуур.

Аныгы кэмҥэ кыл кырыымпаны сөргүппүт, тилиннэрбит, ыллаппыт- ытаппыт киһинэн Руслан Габышев буолар. Кинини «саха дьолугар төрөөбүт киһи» диэн Томскайдар сыаналыыллар. Руслан Прокопьевич кылыһах-кырыымпаҕа оонньуурун элбэх киһи бассаапка көрбүт буолуохтаах. Туох да омуна суох тыл-тылынан, кылыһах-кылыһаҕынан иһиллэр. Кылы кылга даҕайан хайдах итинник тыаһы-ууһу таһаарыахха сөбүн эт мэйии хоппот. Арай Айылҕа анаан-минээн ыыппыт киһитэ эрэ диэн бүк итэҕэйэҕин. Руслан Прокопьевич кылыһах-кырыымпаҕа эрэ буолбакка, ох сааны кытары ыллатар сөҕүмэр дьоҕурдаах. Бу инструменнары кини бэйэтэ тутан-хабан оҥорон, иччилээн-тыыннаан таһаарар эбит.

Саха сиригэр кыл инструменнары оҥоруу тэнийэн, сайдан эрэр. «Сырыы ахсын инструменнарбыт тупсан иһэллэрэ киһини үөрдэр», – диэн Анна Ивановна киэн туттар. Кыл инструменнарга саамай ытыктанар эксперт, биллэн турар, Руслан Габышев буоларын бары билинэллэр.

Саха төрүт дорҕоонун тыаһатар бэйэтэ уустук үлэ. Классическай музыкаҕа үөрэммит киһи сахалыы инструмеҥҥа оонньуура бэрт эрэйдээх эбит.

«Кулгааҕын олоруута уларыйан хаалар буоллаҕа, – диэн Анна быһаарар. – Аны тойукпут, алгыспыт, дьиэрэтиибит да буоллун, иһиттэххэ эрэ икки нота, ол быыһыгар бэйэбит сахалыы ноталарбыт (тон чиэппэрэ), ураты кылыһахпыт. Биһиги ортобутугар өйдөбүл баар: төһөнөн нота аҕыйах да, соччонон ооньуурга ыарахан диэн».

Билигин сахалыы инструмеҥҥа оонньуур бөлөхтөр улуус-улуус аайы тэриллэн эрэллэр. Куһаҕан үчүгэйдээх дииллэринии, улахан дьаҥ кэмигэр “Кыл Сахалар” интернетинэн элбэх киһини кырыымпаҕа оонньуурга үөрэппиттэр. Билигин даҕаны онлайн үөрэх ыыталлар, «маалыкайдары үөрэтэ сылдьабын» диэн Анна кэпсиир.

«Биллэн турар, классическай музыка баар буолуохтаах, сайдыахтаах. Ол гынан баран, бэйэбит төрүт дорҕооммут, инструмеммыт эмиэ өрө тутуллуохтаах дии саныыбын», – диэн кини этэр.

Өскөтүн симфоническай, классическай оркестрга музыканнар үксүн нотанан көрөн оонньуур буоллахтарына, «Кыл Саха» нотата суох үксүн субу түгэн тыынын оонньуур – тута хоһуйуунан. Ити төрүт музыка өссө биир уратыта.

“Нотанан, суруллубут айымньылары эмиэ толоробут. Кылыһах-кырыымпабыт идэтийбит таһымҥа тахсарыгар үлэлиир буоллахпыт. Сценаҕа, элбэх киһилээх сиргэ таҕыстахпытына, саҕалыырбытыгар “Дьиэрэтиибитинэн”, биир-икки дорҕоонунан салгын хамсыырын тэҥнээн, бэйэ-бэйэни истиһэн биир тэтимҥэ, турукка киирэбит», – диир.

«Кыл Саха» музыканнара бары сүрүн үлэлэрин быыһыгар, хобби курдук үлүһүйэн дьарыктарын саҕалаабыттар. Холобур, «Кыл Саха» тоҕус музыкана Үҥкүү театрын саха оркестрыгар үлэлииллэр, ол иһигэр Томскайдар эмиэ. Икки музыканнара Олоҥхо театрыгар, биир Дьокуускайдааҕы музыкальнай колледжка бааллар. Ырыа таһаарааччылара эмиэ атын театрдар артыыстара, музыкальнай колледж уһуйааччылара эбит.

Икки альбом таһаарбыттар да, тута атыыга баран бүппүт. Ону сэргэ ырыаһыттарга, үҥкүүһүттэргэ доҕуһуол быһыытынан суруллубут музыка бэйэлэрин альбомнарыгар киирэр кыаҕа суоҕун этэр. Туспа анаан «Кыл Саха» өрүү  толорор музыката эрэ альбомҥа киириэхтээх эбит.

Аны кыл тыаһын аудиоҕа суруйтарар эмиэ уратылаах диир. Дирбиэн-дарбаан, улахан тыастаах инструменнарга үөрэммит звукорежиссердар симик тыастаах кылыһах-кырыымпа, таҥсыр, ох саа тыаһыттан соһуйаллар эбит. «Анал кулгаахтаах» звукорежиссердарынан Анна – Леонид Иванов – Лүҥкүрү, Алексей Спиридоновы ааттыыр. Үһүс альбом матырыйаала дьиҥинэн таҥыллан бэлэм сытар эрээри ханна, хайдах тарҕанар суолун-ииһин тобула иликтэр.

“Кыл Саха” музыканнара

«Кыл Саха» араас куораттарынан ыҥырыкка сылдьар, улахан тэрээһиннэргэ кыттар. Дьокуускайга быйыл ахсынньыга, 10 сыллаах улахан тэрээһини оҥоруохтара. Кулун тутарга тыйаатырдарын иһинэн толорооччуларга күрэх ыытыахтара, дьону түмүөхтэрэ. Ааспыт сылларга “Дэгэрэҥ эйгэтэ” тэрийбит буоллахтарына, билигин “Үҥкүү эйгэтигэр төрүт дорҕоон доҕуһуола” түмүллүө.

«Омуктар хайдах ылыналларый, ханна эмэ кырыымпа кылыһаҕар майгынныыр дорҕоон баар?» – диэн ыйыппыппар, Анна: «Биһиги кылыһахпыт ураты, билиҥҥитэ истэ-билэ иликпин», – диир. Омуктар кылыһах-кырыымпа тыаһын бэрт сонурҕаан, соһуйа, дьиктиргии истэллэр эбит: «Кылыһах-кырыымпа тыаһа симик, камернай соҕус, сахалар бэйэбит курдук. Омос көрдөххө наҕыл, тоҥуй курдукпут. Онтон билсиһэн, ирэ-хоро кэпсэттэхпитинэ, дьэ, арыллан барабыт. Кыл инструмент эмиэ оннук. Тыаһа саамай тиллэр дорҕооннонор сирэ – саха балаҕанын көмүлүөгүн иннэ», – диэн Анна эппитин тута харахпар ойуулаан көрдүм.

Оттон инструмент аатын туһунан манныгы этэр:

-«Кырыымпа» диэн нууччалыы «скрипка» диэн тылтан тахсыбыт диэн Николай Петров, Александр Чахов бэйэлэрин үлэлэригэр быһааран тураллар. Дьиҥнээх аата «кылыһах», икки тылтан турар: кыл уонна сах диэн, ону Николай Егорович [Петров] быһааран турар.

Анналаах Афанасий иккиэн идэтийбит музыканнар. Анна 10 сааһыттан саҕалаан Республикатааҕы оҕо музыкальнай оскуолаҕа онтон Дьокуускайдааҕы музыкальнай училищеҕа, Красноярскайдааҕы культура институтугар, Уральскайдааҕы консерваторияҕа үөрэммитэ. Оттон Афанасий музыкальнай училище кэнниттэн Улан-Удэтааҕы культура институтун бүтэрбитэ. Иккиэн Саха национальнай оркестра хара тэриллиэҕиттэн онно үлэлииллэр.

С.Зверев-Кыыл Уола аатынан Саха национальнай инструменнарын оркестра гастролга

Анна Ивановна Дьокуускайдааҕы музыка колледжыгар фольклор салаатыгар устудьуоннары уһуйар. Кэргэнинээн туох да үлүгэр үлэни музыкант быһыытынан оҥоро, айа-тута сылдьаллар.  Үҥкүү театрын кытары эрэ буолбакка, атын театрдары, бөлөхтөрү, түмэллэри кытары эмиэ үлэлииллэр. Элбэх ырыаһыттары, композитордары, үҥкүү бөлөхтөрүн кытары доҕуһуол айыыга, музыканы наардыырга, инструменнарынан араарарга историяны айа, суолу-ииһи тэлэ сылдьаллар.

Анна Ивановна Томская ону таһынан саха төрүт дорҕоонун сурукка-бичиккэ тиһэн, нотаҕа түһэрэн, үөрэтэр ньыманы толкуйдаабыт киһи. 30-тан тахса араас кинигэ уонна альбом суруллан бэчээттэнэригэр, талааннаах саха музыканнарын үйэтитэр киинэ устуутугар, кинигэ тахсарыгар үлэлэстэ. Онон, кырдьык даҕаны, Анна Томская бу олоҕун орто омурҕаныгар дорҕоонноохтук этэр этиилээх тиийэн кэллэ. Төрүт дорҕоон тыынын сөргүтэр, сүрэх кылын таарыйар дьикти алыптаах «Кыл Саха» бөлөх салайааччыта, Кыыл уола аатынан тыйаатырбыт саха оркестрын музыкана, тохсунньутааҕы киэһэтин тэһийбэккэ күүтэбит. Аҕааччыларбытын эмиэ умсулҕаннаах айар үлэ түһүлгэтин кэлэн көрүҥ, кыттыһыҥ, дуоһуйуҥ, тыынна ылыҥ диэн ыҥырабыт!

***

Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru