Уопсастыбанньыктар саха тылын туһунан

Алтынньы саҥатыгар Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, норуот дьокутаата Александр Жирков саха тылын туһугар үлэлии-хамсыы сылдьар уопсастыбанньыктары ыҥыран кэпсэтии таһаарда. Уопсастыбанньыктар балаһыанньа хайдаҕын туһунан санааларын эттилэр.

Тыл бырагыраамата салгыы үбүлэнэрин ситиһиэххэ

Вилюяна Никитина, “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүү салайааччыта:

– Урут “Закон о языках народов России” диэн суруллара, кэлин “Закон о языков” эрэ диэн буолан хаалла. Ити охсуулаах буолара сэрэйиллэр. Иккиһинэн, сокуон бүтэһик барыйааныгар 10-с ыстатыйаҕа “Государственные языки регионов могут использоваться допольнительно к русскому языку” диэн чуолкайдык ыйылла сылдьар. Урут “наряду” диэн буолара. Итиннэ уопсастыбанньыктар улахан болҕомтону ууруохпутун наада. ФГОС-ка эмиэ “основные предметы” уонна “дополнительные предметы” диэн көрүллэр буолан эрэр. Атын эрэгийиэннэри кытта билсэ олоробут, ыкса ситими тутарга үөрэнэбит. Балаһыанньа барыбытыгар уустук.

Тыл бырагыраамата  2020-2024 сс. диэн оҥоһуллубута. 2025 с. туруорсан, сурук суруйан, болдьоҕун уһаттаран эбии харчы көрүллүбүтэ. Быйыл 100 тыһ. солк. көрүлүннэ. Уустук кэм буоларын өйдүүбүт эрээри, тыл диэн норуот дьылҕатыгар быһаччы суолталааҕын, суһал  быһаарыы ылыллар наадатын өйдөөн, тыл бырагырааматын болдьоҕун уһаттарар булгуччу. Араас сокуон, дьаһал ылыллар кэмигэр олорон хаалымыаҕыҥ, тылбыт туһугар бары туруулаһыаҕыҥ!

Уһуйааҥҥа сахалыы бөлөх тоҕо аҕыйаҕый?

Сардаана Захарова, “Кэскил” уһуйаан сэбиэдиссэйэ:

– Оннооҕор сахалыы бөлөххө аҥаардара нууччалыы тыллаах оҕолор кэлэллэр. Сахалыы иитии туһалааҕын өйдөөбүт төрөппүт эрэлэ улахан: “Сахалыы бөлөххө биэрдим. Оҕобун сахалыы саҥардыҥ”, – диир. Иитээччи төрүт нууччалыы тылламмыт оҕолору аргыый аҕай саха “оҥоруохтаах”. Араас таһымнаах оҕолору кытта үлэлиир олус уустук.

Аны туран, маннык балаһыанньаҕа сэбиэдиссэй иннигэр уустук сорук турар. Административнай нуорма өттүгэр ыараханы көрсөбүт. Ол тугуй диэ? Холобур, биир бөлөххө 40 путевка кэлэр. Мантан 10 эрэ оҕо сахалыы саҥарыан баҕарар. Отута: “Мин оҕом сахалыыны ыарырҕатар, нуучча буолабыт”, – диэн баран олороллор. Бөлөх 40-ча оҕолоох, икки аҥыы араарар сатаммат. Дьиэ-уот өттүнэн кыаллыбат, биир бөлөххө биир эрэ хос көрүллэр. Хайдах гынан биир бөлөххө сылдьар оҕолору аҥаарын саха, аҥаарын нуучча гынарый? Сахалыы эйгэҕэ иитиллиэн баҕарар араас саастаах оҕолору мунньан биир бөлөх гынар эмиэ табыллыбат. Төрөппүт сөбүлээбэт, билигин төрөппүт санаата улахаҥҥа ууруллар буолла. Итиннэ мэхэньиисими эрдэттэн үөрэтэн былааннаах үлэ барара буоллар, үлэбитигэр-хамнаспытыгар төһүү буолуо этэ. Оччоҕо сахалыы бөлөҕү талбыт оҕолор, дьэ, дьиҥ чахчы, сахалыы тыыҥҥа иитиллиэ этилэр.

Саха бэчээтин туруулаһыахха

Николай Павлов-Халан, саха бикипиэдьийэни төрүттээччи:

– Кистэл буолбатах, уустук кэмҥэ олоробут. Судаарыстыбаннай бэчээт балаһыанньата ыараата. Судаарыстыба үбүлээн таһаартарара кыаллыбат буоллаҕына, саха бэйэтэ өйөөн, сурутан төрөөбүт тылбытынан тахсар хаһыат, сурунаал ахсаана аччаабатын туруулаһыахха. Билигин бүддьүөттэн үбүлэнэн үлэлии-хамсыы олорор хас да тэрилтэ баар. Балар биир тэрилтэ аннынан буолан хаалар кутталлаахтар. Былырыын маннык уларытыы Башкирияҕа киирбитэ. Башкирдар билигин ытыы олороллор. Хаһыаттарын кыаҕа кыччаан хаалла. Онон, кэми куотттаран кжбиспэккэ, саха бэчээтин туруулаһыахха.

Үрдүкү салалтата тоҕо кыһаллыбатый?!

Жанна Барашкова, саха тылын учууталларын түмсүүтүн салайааччы:

– Саха тылын оскуолаҕа үөрэтиини бырабыыталыстыбабыт, Ил Дархаммыт саамай суолталаах судаарыстыбаннай таһымҥа туруорсубуттара, кырдьыга, суох. Бэл, СӨ Үөрэҕин министиэристибэтэ: “Саха тылын оҕо үөрэтэрин туһугар тугу гыныахтаахпытый? Хайдах дьаһанабытый?”, — диэн биир тылы эппэттэр. Ол оннугар саха тылын учууталларын чааһын була сатыы-сатыы сарбый да сарбый! Мин сааһым ыраатта, онон кырдьыгы хайдах баарынан этэрбиттэн куттаммаппын.

Дириэктэрдэр, саабыстар чааспытын сыл аайы аҕыйата тураллар. Саха тылын учууталлара Саҥа дьылга диэри 3 чаастаах эбит буоллахтарына, саҥа дьыл кэннэ 1 чаастаах хаалаллар. СКЭ-лээх (ЕГЭ) биридимиэттэргэ биэрэллэр. Судаарыстыбаннай эксээмэннээх биридимиэттэри чиҥэтэн үөрэттиннэр ээ. Ол гынан баран онно саха тылын, литэрэтиирэтин үөрэтии тоҕо күөмчүлэниэхтээҕий?!

 “Тооку” ханаал сарбыллыыга хаарыйтарбатын

Семён Иванов, Норуот педагогикатын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ:

–  Уһуйаан саастаах оҕолору тэҥнээн көрдөххө, “Тооку” ханаалы көрөр оҕо төрүт атын буолар. Элбэх оҕону сахатыппыт ханаал. Сорох түгэҥҥэ, бэл, оскуолатааҕар, төрөппүттээҕэр улахан сабыдыаллаах. Ити ханаал сарбыллыа суохтаах, хайаан да бу тэтиминэн салгыы үлэлиэн наада диибит.

Саха тылын, төрүт култууратын үөрэтиигэ биир үтүө үгэс умнулла быһыытыйда. Национальнай өрөспүүбүлүкэлэринэн айаннаабыппыт. Олор бары бэлиэтииллэр. “Кыыс Куо”, “Үрүҥ Уолан” уруоктар оҕо иитиитигэр, сахалыы эйгэҕэ уһуйулларыгар улахан суолталаахтара. Билигин Арассыыйаҕа “Дьиэ кэргэн үөрэҕэ” (“Семьеведение”)  киирбитэ. “Ити уруогу булгуччу саха тылын учуутала ыытыахтаах” диэн туруорсуохпутун наада. Төрөппүттүүн, учууталлыын бары.

Эдэр учууталлары үөрэтэр куурустары элбэтиэххэ

 Юлия Андросова, “Сайдыс” оҕону сайыннарар киин салайааччыта:

– Билигин саха тылын, алын кылаас учууталлара саастаах эрэ өттүлэрэ “оҕону төрөөбүт тылынан иитиэхтээхпит” диэн санаалаахтар, ону туруорсаллар. Хомойуох иһин, эдэрдэргэ ол суоҕун кэриэтэ. Уһуйааҥҥа үлэлии кэллэхтэринэ, төһө да саха бөлөҕө буолбутун иһин, нуучча тыллаах оҕону кытта тэҥҥэ нууччалыы баран хаалаллар. Ити уопута суохтарыттан тахсар.

Эдэр учууталлар, иитээччилэр бэйэлэрэ толкуйдаан үөрэххэ туттуллар ыйынньыктары, босуобуйалары оҥоруохтарын баҕарбаттар. Бэлэми көрдүүллэр. Эдэр педагогтарга, иитээччилэргэ идэни үрдэтэр куурустары элбэтэн, күүһүрдэн биэриэххэ диэн этиилээхпин. Сахалыы куурус төрүт аҕыйах.

Медиа-эйгэни күүскэ туһаныахха

Дилара НИКОЛАЕВА, “Силис” саха тылын үөрэтэр киин:

– Саха тылын учууталын аптарытыата түһэн турар диибит. Ити, чахчы, баар суол. Холобур, мин  Дьокуускай 7-с №-дээх оскуолатыгар үлэлээбитим. Саха тылын учууталлара түмсэн, олус күүскэ үлэлээбиппит. Сарбыллыы буолаатын кытта, испэктээктэр сүппүттэрэ, куруһуоктар тохтообуттара. Билигин нэдиэлэҕэ 5-6 эрэ чаастаахтар. Оскуола үрдүнэн 2-3 саха тылын учуутала эрэ хаалла. Саха тылын эксээмэн туттаран дуу, хайдах дуу үөрэтэллэрэ булгуччу ирдэнэр биридимиэт быһыытынан киллэриэххэ наада.

Дьокуускай оскуолата 8 параллельнай кылаастаах буоллаҕына, онтон биирэ эрэ – саха кылааһа. Алын кылаастарга саха тылын чааһын аҕыйатан, нэдиэлэҕэ биир эрэ чааһы хааллардылар. Саха тыла диэн ааттаах эрээри, улахан көдьүүһэ, туһата суох буолан тахсар.

Билигин араас хайысхаҕа үлэлэһэр кэм кэллэ. Социальнай ситими, медиа-эйгэни күүскэ туһаныахпытын наада. Оҕоҕо дьайар күүһэ улахан. Социальнай ситимнэрбитигэр  “Саха” НКИХ кытта кэпсэтэн, көҥүл ылан “Дииктэр курдук саҥар” диэн рубрика таһаардыбыт. Олус сөбүлээтилэр, махтаналлар. Иккиһинэн, тыйаатыр артыыстарын кытта үлэлэһэбит. Кылгас олоҥхону аахтарабыт. “Хата, мин хаһан да аахпатахпын аахтым”, – дэһэллэр.  Үгэс гынан оҥорон таһаардахха, балай   эмэ улахан хамсааһын тахсыа этэ.

Оҕо оҕоттон үөрэнэр

Романова, Өрөспүүбүлүкэ лиссиэйин “Күн” хамсааһынын сүрүннээччитэ:

– Улуустарга, Дьокуускай саха тыллаах оскуолаларыгар тахсаммыт, “бииргэ үлэлиэххэ” диибит. “Оҕо оҕоттон үөрэнэр” диэни тутуһабыт. 12 улуус уонна куораттан 10-ча оскуола кыттыста. Сылга иккитэ үөрэнээччилэри бииргэ түмэбит. Бу оҕолор кэлин төрөппүт, сахалыы эйгэни кэҥэтээччи буолаллар. Үлэбит тарҕанан, кэҥээн иһэр.

Сыллааҕы үлэбитин маннык торумнаатыбыт. Хас биирдии оскуолаҕа тыл актыбыыстара-лиидэрдэрэ баар буолуохтаахтар. Кинилэр былаан ылынан үлэлиэхтээхтэр. “Сайын ыһыахтары кэрийиэххэ” диэн этии киирдэ. Сайын оҕолор лааҕырга сылдьаллар. “Адьас сахалыы үөрэтэр лааҕыры тэрийиэххэ” дэстибит. Холобур, математика, физика биридимиэттэрин эмиэ сахалыы үөрэтэр гына. Ааҕар ыччат аҕыйаата. Онон “Сайдыылаах оҕо – ол ааҕар оҕо” диэн санааны тарҕатарга ылсыахпыт.

“Дьиэ кэргэн үөрэҕэ” биридимиэти туһаныахха

Галина Петровна, Дьокуускайга Саха-гимназия учуутала (төрүт култуура учуутала идэлээх):

– Хомойуох иһин, билигин федеральнай бырагыраамаҕа төрүт култуура уруога суох. Ол оннугар соторутааҕыта “Основы духовной нравственнай культуры России” диэн саҥа биридимиэти киллэрбиттэрэ. 5-с кылаас бырагырааматыгар төрүт култуура өйдөбүлэ ончу суох, барыта “православная религия” киирэ сылдьар. Саха норуотун туһунан икки түгэн эрэ ахтыллар: “Дьулуруйар Ньургун Боотур” уонна Ф.Попов туһунан.

“Дьиэ кэргэн үөрэҕэр” эбии саха төрүт өйдөбүллэрин киллэрэн үөрэтиллиэн сөп диэн көрөбүн. Билигин кыаҕын өйдөөбөккө сылдьаллар. Дириэктэрдэр, саабыстар улаханнык кыһаллыбаттар. Бу биридимиэт 34 чаас, нэдиэлэҕэ 1 чаас үөрэтиллэр. Манна биһиги ийэ тылбыт, төрүт өйдөбүллэрбит, ийэ-аҕа ууһа, эбэ-эһэ ситимэ, утумнааһын, төрүччү хайдах баҕарар көрүҥнээн киллэриэххэ сөп. Бырабыыталыстыба өттүттэн модьуйуу барыахтаах.

Саха тылын туруулаһарга киирсии

Билигин саха тылын туруулаһарга улахан киирсии бара турар. Холобурдаан эттэххэ, “Тэрилтэ, атыы-эргиэн кииннэрин ааттара уо.д.а. аҥаардас нууччалыы эрэ суруллуохтаах” диэн саҥа сокуон бырайыага Судаарыстыба дууматыгар киирбитэ. Судаарыстыба иһигэр олорор, атын тыллаах норуоттары эмиэ хаарыйар кутталламмыта. Бу уопсасыбаннас, чуолаан Алла Ноговицына диэн эдэр киһи, күүскэ киирсибитэ. Сокуон бырайыагар көннөрүү оҥорон Ил Түмэҥҥэ киллэрбитэ. Кини этиитин Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы А.Н. Жирков өйөөбүтэ, Судаарыстыба дууматыгар тиийэ туруорсубута. Киирсии, туруулаһыы түмүгэр саҥа сокуоҥҥа көннөрүүлэр киирбэттэрин ситистилэр.

Алла Ноговицына, уопсастыбанньык:

– Алтынньы 3 күнүгэр Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Николаевич Жирков саха тылын харыстыырга, сайыннарарга үлэлии сылдьар актыбыыстары кытары көрсүһүү тэрийдэ. Биһиэхэ, уопсастыбанньыктарга, улахан суолталаах тэрээһин буолла.

Мин Александр Николаевичтыын 2023 сылтан үлэлэһэбин. Эрэкэлээмэ тылыгар-өһүгэр уо.д.а. сыһыаннаах Арассыыйа сокуоннарыгар уларытыыны  киллэрээри гыммыттара. Этиилэри бэлэмнээн баран, Александр Николаевичка киирэ сылдьыбытым. Сокуоҥҥа киирэр уларытыы Арассыыйа омуктарын тылларын хааччахтыыр дьайыылаах буолара дьиксиннэрбитэ. Холобур, ХЭТ “Опора” диэн тэрилтэ кыайан “Алаас” диэн ааттаах маҕаһыыны арыйара бобуллар кутталламмыта. Сокуон барыла балтараа сыл ырытыһыыга сылдьыбытын кэннэ, быйыл Судаарыстыбаннай дуума дьокутааттара тиһэх барыйааны ылыннылар. Үөрэрим диэн, биһиги тылбыт күөмчүлэниэн сөптөөх ыстатыйалара суох буоллулар.

Быйыл Судаарыстыбаннай дуумаҕа Арассыыйа норуоттарын тылларын туһунан саҥа сокуон барылын Арассыыйа бэрэсидьиэнин Тылга сүбэтэ киллэрбитэ. Өрөспүүбүлүкэбит бу сокуон барыла Арассыыйа норуоттарын тылларын күөмчүлээбэтин туһугар үлэни эмиэ ыыта сылдьар. Ол үлэни Александр Николаевич Жирков салайар. Биһигини, уопсастыбанньыктары, кыттыарара үөрүүлээх. Сахабыт тылын туһугар Ил Түмэн, чуолаан Александр Жирков кэмитиэтэ, күүскэ үлэлэһэр, көмүскэллээх, хаххалаах курдук сананабыт. Биһигини түмэр, киэн туттар тумус киһибитигэр, Александр Николаевичка, махтанабын!

***
Диана Клепандина, «Ил Түмэн» хаһыат