Ункуулээ миигин кытары…

Биһиги үһүө буолан “фан-кулууп” тэринэн диэбиккэ дылы, сынньаламмытыгар “биир да сахалыы киинэни көтүтүө суохтаахпыт” – дэсиһэммит, сонун киинэ тагыста да, аныгылыы сиэринэн онлайн билиэппитин атыылаһаат да, барар куммутун кэтэһэн-манаһан тураммыт, сана килэйэн-халайан, тырымныыр уоттарынан ыраахтан угуйа турар театырбытыгар уөрэ-көтө тиийэбит. Онон күн бүгүн биир да премьераны көтүппэккэ, ологу кытта тэбис тэҥҥэ хаамсан иһэбит, хас театртан таҕыстарбыт аайы “наһаа да үчүгэй бэйэбит театрдаахпыт” – диэн астына-дуоһуйа этинээт, дьиэлиибит. Дьэ ол кэннэ “ватсаабынан” киинэни ырытыы сагаланар, хас биирдиибит этинэрдээх буолан бэйэ бэйэбитин ситэрсэн, эпсиһэн биэрэбит. Сахабыт Сиригэр киинэ индустрията дьэ сайдан эрэр муҥутуур чыпчаалыгар биһиги сылдьабыт диэн астына түмүктүүбүт.

Бу да сырыыга “Үҥкүүлээ миигин кытары” диэн киинэ афишата тахсаатын кытары интернет ситиминэн тахсыбыт информациялары көрүтэлээн, кэтээн көрөн баран, сааспытын ортолообут дьон быһыытынан “чуолаан эдэр ыччакка анаммыт таптал туһунан эбит, хайыыбыт” – дэһээт, субэлэһэн баран көрөргө сананныбыт.

Киинэ чуолаан миэхэ кэтэспэтэх өттүбүттэн буолла. Биһиги эмиэ бу оҕолор курдук  эдэр этибит: сасыһа оонньооһун, “бричка” дэсиһии, айылҕаҕа похуот, костер, харанага араас тубэлтэни кэпсэтии, саҥа дьыл, оскуола “биэчэригэр” үҥкүү, “медлякка” ыҥырыы, оҕолор ВИА-лара  –  барыта баара… Ол быыһыгар бэйэ-бэйэни саната суох себулэсиһии, саппыыска, сэкириэттэһии. Киинэ нөҥүө ааспыт оҕо сааспытыгар киирэммит, уруккубутун-хойуккубутун өйбүтүгэр-санаабытыгар элэстэтэн аһардыбыт, элбэх ааспыт, умнуллубут түгэннэрбитин санаттан сөхсөттубут. Онон бу киинэ дьиҥинэн эдэр ыччакка эрэ буолбакка, сааһыттан тутулуга суох барыбытыгар да сыһыаннаах эбит диэн буолла.

Сүрүн оруоллары толорбут Сайсарылаах Ньургун ис истэриттэн сыдьаайан бу ыраастарын, кэрэлэрин… Онтон кыыспыт оҕолор киэьээни биир түмсүүлэригэр атаҕынан доҕолонноон кэлбитигэр, дьүөгэтигэр өйөтөн сылдьыбытыгар, оскуолатыгар үөрэнэ кэлбэтэҕэр, каникул кэмигэр уолбутугар Ньургуҥҥа “балыыһаҕа” диэн таайтарыы барбытыгар тутатына сурэҕим мөҕүл гына тустэ, бөтө бэрдэрдим, киинэбин салгыы бычалыйан тахсыбыт харагым уутун быыьынан  көрдүм. Ачыкыбын устан харахпын соттон барбыппар аттыбар олорор кыыһым дьээбэргии, саҥата суох көрөн кэбистэ…

Мин эмиэ балтылаах этим… иккиэн сыры сыллата төрөөбут кыргыттар буоламмыт оҕо сааспыт игирэлэр тэнэ быстыспат ситимнээх этэ. Бииргэ оонньуурбут, тыаҕа сылдьарбыт, отоннуурбут, сөтүөлүүрбүт, оскуолаҕа барарбыт, кинигэ ааҕарбыт, киинэҕэ сылдьарбыт – барыта бииргэ. Ол иьин иккиэммититтэн биирдэспит ханна эмэ хонуктаах бардаҕына куруутун бэйэ бэйэбитин сайысыһарбыт, суохтаһарбыт.

Балтым Света киһи хараҕа хатанар кэрэ мөссүөннээҕэ: күөҕүнэн толбоннуран ылар хоп хойуу уһун ыас хара баттахтааҕа,  уурбут-туппут курдук быһыылааҕа, тас көрүҥүнэн мин кинини хайдах эрэ нуучча литературатыгар баар Лермонтов Бэлатыгар майгынната саныырым. Ол кэмҥэ үөрэнэ сырыттахпытына Москва балетыттан кэлэн оҕолору көрбуттэрэ, онно оскуолаттан соготохтуу мин балтыбын эрэ балекка талбыттара, ийэм итиччэ ыраахха хайдах оҕобун уерэттэрэ ыытыахпыный диэн буолумматаҕа. Баҕар санаата уларыйбыта буолуо диэн  кэнники телефонунан эмиэ эрийэн көрдөһө сатаабыттара да – ол онон хаалбыта, оҕотун ыыппатаҕа.

Балтым барытыгар дэҕиттэр дьоҕурдаах этэ: наһаа үчүгэйдик уруһуйдуура, иистэнэрэ, ыллыыра, ас астыыра, үҥкүлүүрэ. Аны туран били сотору олохтон барыах-барыах курдук, олох айыы оҕотун курдук үтүө-мааны майгылааҕа, учууталлар да сөбүлүүллэрэ, оҕолор да эмиэ ураты истинник киниэхэ сыһыаннаһаллара, орой-мэник да уолаттар балтыбын хаһан да тыыппатахтара, кини аттыгар сонно сэмэй бөгөтө буола туһэллэрэ, сэмээр саппыыска да ыыталлара, хас бырааһынньык аайы кистии-саба открытка да биэрэллэрэ. Биир кылааһынньыга уол балтыбын сэмээр сөбүлүүрүн билэрим, кини уруһуйдара, открыткалара кимнээгэр да элбэх этилэр, тас көрүннэринэн да майгыннаһар курдуктара. Оонньуу буоллун, туох буоллун – хаартыскаҕа кини куруутун балтым аттыгар баар буоларын бэлиэтии көрөрүм, сороҕор хаадьылыырым даҕаны… дьиҥинэн наһаа үчүгэй паара буолуохтаахтара эбитэ буолуо…

Бу хас да сыллааҕыта биир табаарыһым туохтан эрэ сылтаан балтым туһунан эппиппэр “кини эн балтын этэ да, музыкальнай школаҕа фортепианоҕа уерэммитэ дии, наһаа кыраһыабай кыыс этэ, уолаттар биһиги сэмээр сөбүлүү көрөр этибит” – диэн соһуппута. Санаабар мин балтыбын бэлиэтии көрбөтөх киһи суоҕа…

Ол сайын 1982 сыллаахха иккиэн алдьаммыт күөх бытыыкка тааһын буламмыт олбуорбут иһиттэн “күн өлөрүн” кынастаһан туран көрбүппүт, онтон күһүн үөрэнэ барбыппыт. Кыһын ортото учуутала дьиэбитигэр кэлэн “Света үөрэҕэр олох таһыччы мөлтөөтө, тардыннын эрэ, олох күнтэн күн сүрэҕэ суох буолан иһэр” – игин диэн ийэбэр кэлэн хаста да уҥсэргээбитин өйдүүбүн. Баттаҕа дэлби туһэр буолбута, куруутун сэниэтэ суох нукаай сылдьар курдуга, ол да буоллар хаһан да манан ыалдьар, итинэн тэһи кэйэр диэн эппэтэҕэ, оскуолатыгар тардыһыыта улахан этэ… Аны субуота аайы ыытыллар оскуола биэчэрдэригэр бэйэм соҕотох сылдьар буолбутум, кини дьиэтигэр сытан эрэ кинигэ ааҕара, уруһуйдуу хаалара. Онтон биирдэ дьэ кыыспыт оскуолатыгар бараары оҥосто сылдьан дьиэбит ортотугар уҥан түстэ, ийэбин кытта көмөлөөн оронугар баран сытыардыбыт, “скорайы” ыҥырдыбыт, тутатына инфекционнай балыыһага киллэрэр буоллулар – онно дьиэтиттэн тахсарыгар, ити киинэҕэ баар Сайсары кыыс курдук,  ийэтигэр өйөнөн тоҕо эрэ атаҕынан куускэ доҕолонноон бараахтаабыта. Ол сагана рак ыарыыта сэдэх көстөр ыарыы курдук өйдүүбүн, ким эмит ыалдьыбыт да буоллаҕына сэрэнэн сибигинэйэн эрэ этэллэрэ, сонтон хайдах эрэ ол киһиэхэ “кириэс” туруоруллубут курдук буолара. Балтым ыарыытын тутатына быһаарбатахтара, биир ый биллибэккэ инфекционнайга сытаахтаабыта, онтон куоракка ыыппыттара, онно эрэ хаан рага буолбут, “лейкемия” диэн диагноз туруораннар, нэдиэлэ буолан баран Москваҕа били рак ыарыылаахтары эмтиир научнай-чинчийэр институттаах “Каширское шоссе” турар (рак ыарыыттан эмтэммит дьон ити аадырыһы бары билэллэр) балыыһага ыыталлар. Ийэм балтым чемоданыгар оҕотун таҥаһын сааһылаан бииргэ көтүспүтэ. Дэриэбинэ дьоно, оскуола оҕолоро бары балтыбар анаан харчы хомуйан ыыппыттара, мин Москваттан кэлэр суруктары эбэбэр ааҕан биэрэрим, эппиэт сурук суруйарым. Биирдэ балтым кэмбиэрдээх суругар миэхэ анаан хаптаҕай дьэдьэн сыттаах жевачка ыыппыт этэ, оо, онно үөрбүппүөн…  Онтон биир түүн им-дьим дьиэбитигэр ураты туруорсуулаахтык, “дьик” гыныахпытыгар дылы телефон тырылаабыта… эбэм барахсан истээт да телефонун туппутунан олоро түспүтэ…

… Өйбөр хайдах даҕаны батарбатаҕым, хойукка дылы итэҕэйбэтэҕим: “Эс, мин балтым хайдах өлүөхтээҕий, оҕо дии кини, оҕо өлүө суохтаах, кырдьагастар эрэ өлөллөр ээ” – диэн… Ити ыарахан сураҕы хайдах да сурэхпинэн, дууһабынан ылымматах буоламмын суох, олох ытаабатаҕым, хараҕым уута биирдэ да тахсыбатаҕа… Ийэм оҕотун чемоданын туппутунан соҕотох тиийэн кэлбитэ, син эттээх бэйэтэ олох аҥаара эрэ хаалбытын көрөн атыҥырыы, соһуйа көрсүбүтүм – дьиэбит иһэ уу чуумпу буолбута… Хоспут ортотугар балтым сытара, икки суһуоҕа түөстэригэр ууруллан, олох утуйа сытар курдуга… онтон көмүү сүпсүлгэнэ саҕаламмыта, онно даҕаны “Мин балтым Света аны суох” – диэни билиммэтэҕим…

Барыта бүппүтүн кэннэ дьиэбит иһэ биирдэ кураанахсыйа түспүтэ, олох тохтообут курдуга, арай чаһы эрэ тыаһа улахан баҕайытык чардыргаан сатыылаабыт чуумпуну аймыыра. Хайдах гыныамый, олох салҕанар буоллаҕа, сарсыныгар оскуолаҕа тиийбитим, санаабар манна эмиэ уу чуумпу буолуохтааҕын курдук өйдөбүллээҕим, арай көрбүтүм – туох да үөрүү-көтүү, переменаҕа сырсыакалаһыы, сүүрүү-көтүү, оҕо саас “һуй-һай” олоҕо – били ыраас халлааҥҥа этиҥнээх ардах эмискэччи курулатан ааспытын кэннэ, мэлдьэспит курдук кун тахсан чаҕылыччы тыкпытыгар тэҥэ этэ… дьэ онно эрэ оҕустарбытым “мин балтым аны хаһан да бу оҕолор быыстарыгар суох” – диэн уонна ОЛОХ аны кинитэ суох салҕыы туох да буолбатаҕын курдук маннык салҕанан бара турарыттан… сатаан туттумматаҕым, онно тураммын кимтэн да тутуллубакка уйа-хайа суох ытаабытым… Мин дьоллоох оҕо сааһым сити кэмтэн бүппүтэ – биэчэр, үҥкүү, оонньуу диэҥҥэ онтон ыла хаһан да сылдьыбат буолбутум – дьиэбэр бүөмнээн олорорбун, кинигэ ааҕарбын туохтан да ордорбутум…

Онтон дьиэбэр хас түүн аайы ийэм оҕотун аһыйан суорҕан анныгар ытыыра, баҕар Москваҕа ыыппытым буоллар дуу диэн кэмсинээһинэ, хайдах “маама, маама” – дии сытан ийэтин илиитин туппутунан олохтон бараахтаабытын, быраастар “затмение солнца” көрбүтэ дуо игин диэн араас дьикти боппуруостарын, хайдах эмтэммитин, тугунан дьарыктанан күннэрин барыылларын, хаһан дойдуларыгар үтүөрэн төннөллөрүн, кимиэхэ тугу кэһии гынан атыылаһан барыахтаахтарын былаанныылларын туһунан миэхэ уонна эбээбэр ытамньыйа былаастаан кэпсиирэ…күммүт онон бүтэрэ… Биир күн балтым 40 хонугар дьаһайыахтаах таҥастаах чымадаанын бэрийэ сылдьан, хаһыат анныттан били кылааһынньыгын соҕотох түспүт, киниэхэ анаан бэлэхтээбит  хаартыскатын булан ылбытым, барахсаным сыыһа салапааҥҥа кичэйэн суулаахтаабыт эбит этэ, ону сэрэнэн хостоон ылан кэннин көрбүтүм  “на долгую память Свете от Васи” диэн суруктаах этэ… Бу хаартыскатын балтым Москваҕа чымадаанын тугэҕэр кистээн илдьэ бараахтаабыт, бэйэтигэр чугас илдьэ сылдьаахтаабыт эбит… Билигин саныыбын ээ, дьиэбит кыарагас буолан ити кистээн угарыгар, аттыгар биһиги аалыннаһарбытыгар төьө эрэ мэһэйдэттэ буолла диэн…

Ийэм баар эрдэҕинэ сыл ахсын Светабытыгар баран кэлэрбит. Арай биир сыл тиийбиппит – оҕобут уҥуоҕар сардаана сибэкки бөгөтө үүнэн кытара кытыаспыттар этилэр, арааһата Васябыт олордубут быһыылаах диэн тутатына сэрэйбиппит, хаһан эмэ суолга кинини хам-тум керустэхпитинэ эйэргии керербут, куруутун хайдах олороруй игин диэн ыйыталаһарбыт. Уонна биһиги Светабыт барбытын кэннэ Вася дьуһуннуун хараарбыкка, нүксүйбүккэ, уота-куеһэ умуллубукка, сүргэтэ тостубукка дылы буолбутун бары бэлиэтии көрбүппүт. Кэлин кини балтым саамай чугас дьүөгэтин кэргэн ылбыта, оҕоломмута уонна хомойуох иһин бу олохтон эмиэ эрдэ бараахтаабыта. Оннук кинилэр бэйэ бэйэлэригэр биирдэ даҕаны тапталларыгар билиммэккэ, бииргэ үҥкүүлээбэккэ арахсыбыттара… Ол кэмтэн ыла номнуо 40-чэ  сыл ааста, ол да буоллар кинилэр сэмэй сүрэхтэрин  тардыһыыларын тыыннаах туоһутунан – хас сыл ахсын балтым уҥуоҕар кыһылынан кытыаста үүнэн тахсар сардаана сибэккилэрэ буолаллар…

Чэ ити мин остуоруйам итинник – бу киинэ ис хоһооно ити уөһээ суруйбуппар сүрдээҕин майгынныыр буолан эбитэ дуу, мин балтым Светлана сырдык кэриэһигэр анаммыт курдук санаатым, бэйэбэр чугастык ылынаммын, сүрдээҕин диэн уйадыйа кердум. Оҕолор да олус үчүгэйдик киһини итэҕэтэр гына оонньооннор, Сайсарылаах Ньургун оҕотук ыраас тапталларын бу баардыы курдук бэйэм сурэхпинэн аһарынным. Маладьыастар! Наһаа үчүгэйдик устубуккут, таммыккыт, ити кэминээги оҕолор олохторун, тугунан тыыналларын, бэйэ бэйэҕэ сыһыаннарын, сыаннастарын  үчүгэйдик көрдөрдүгүт уонна саамай сүрүнэ диэн  туһулаан миэхэгэ – киинэ дьоллоохтук  тумуктэниитэ буолла! Олохпут төһө даҕаны иннин диэки дьүккүөрдээхтик дьулустар, балысханнык сайыннар, билиҥҥи уол уонна кыыс сыһыаннара эмиэ ол сиэринэн таһыма уларыйан  испитин да иһин, хаһан да буоллун – сурэхтэр кэпсэтэр кэмнэрэ, ыраас таптал бу олоххо куруутун баара, баар да буола туруоҕа!  Дьэ ол туһунан холобур оҥостон киинэ оҥорон көрдөрүн, ырааска, кэрэҕэ эдэр ыччаты салҕыы угуйа, тарда турун!

***

Махталы кытта, В.Я.