Төҥүлүлэр толору ууланан абыраныахтара

Мэҥэ Хаҥалас улууһун Төҥүлү нэһилиэгэр биир улахан бырайыагынан уунан хааччыйыы үлэ буолар. Олохтоох дьаһалта баһылыга Гаврил Данилов быйыл сайын нэһилиэккэ ыытыллар үлэлэр тустарынан сырдатта. Бастатан туран кини оттооһун боппуруоһугар тохтоото.

‒ Быйыл кураан дьыл буолан, төҥүлүлэр оппут мөлтөх. Олохтоохтор бэйэлэрин сирдэрин барытын оттоон бараннар эбии сир көрдөнө сылдьаллар. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларбыт эбии сир булан оттууллар. Онон билиҥҥитэ кыстыыр оппутун була иликпит, былаан туола илик. Былааммытын 70 эрэ бырыһыан толоруох курдкупут. Онон эһиил ду, быйыл ду от атыылаһарбытыгар тиийэр буоллубут. Бэйэбит биир предпринимательбит Николай Стрекаловскай зеленка үүннэриитинэн дьарыктанар,  онно 40-50 туонна резервнэй пуонда оҥоруохпут. Кини эбии аһылыгы 100-тэн тахса гектарга ыспыта. Ити үүнүүтүттэн эмиэ тутулуктаах. Саас тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларбытыгар ити пуондаттан көмөлөһүөхпүт диэн былаанныыбыт.

Быйыл былааммытынан уопсай хотон тутуохтаах этибит даҕаны аккаастаанныбыт, бүддьүөппүтүгэр көрүллүбүт 1 мөлүйүөн солкуобайбытын тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларбытыгар: Бэрдьигэстээх сайылыгар (Артем Иванович Борисов), Билир сайылыгар (Айсен Михайлович Сметанников) уонна Нөмүгү сайылыгар (СПОК “Сардаҥа” Альберт Николаевич Баишев) 250-нии тыһыынча солкуобайы; бааһынай хаһаайыстыбалаах Иван Дмитриевич Плотниковка, Николай Ильич Стрекаловскайга тыраахтар оттугар уонна сапчааhыгар 100-түү тыһыынча солкуобайы; сибиинньэ пиэрмэтигэр (Альберт Алексеевич Марков) 50 тыһыынча солкуобайы биэрдибит. Итинник дьаһаныыны нэһилиэкпит дьокутааттара сиэссийэлээн быһаарыммыттара. Үбүлээһини билигин  туһана сылдьаллар.

Төҥүлү нэһилиэгэр биир улахан бырайыагынан уунан хааччыйыы үлэтэ буолар. СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин нөҥүө бырагырааманан уу ситимин тардыы быйыл үһүс сылын ыытыллар. Тимир турбаларынан ааһар сайыҥҥы уу 2012 сыллаахха Төҥүлү аҥарыгар киллэриллибитэ. Билигин бөһүөлэк аҥарын былаастык турбалаах ситимҥэ холбуур үлэ ыытыллар.

‒ Уу ситимин тардыыны былырыын холбообуттара эрээри, хомойуох иһин, носуостара умайан хаалбыта. Билигин күн өрүү-өрүү уубутун холбуубут, ол гынан баран дьиҥ-чахчы уу кэлбитин туһунан үөрүүлээх аһыллыыбыт буола илик. Уубут “Быыс Алаас” диэн ааттаах дириҥ дүөдэттэн кэлэр. Уубут ситимэ өссө анал ыраастыыр тэриллээх. Онуоха туһунан дьиэлээхпит-уоттаахпыт, үс фильтрдаахпыт, икки 8-тыы кубтаах уу харайар “иһиттэрдээхпит”. Уубут фильтрданнаҕына олохтоохтор иһэр уунан хааччыллар кыахтаналлар. Онон эһиил бу үлэҕэ анал урбаанньыты тутан үлэлэтиэхпит. Иһэр ууну дьоҥҥо тарҕатар анал үлэһит үлэлээн, дьон-сэргэ үөрүө-көтүө этэ.

Уу хаһаайыстыбата Төҥүлүгэ хайдах үлэлии турарын туһунан муниципальнай бас билинии административнай хаһаайыстыба управлениетын дириэктэрэ Виталий Толстяков кэпсээтэ. Кини дүөдэттэн носуоһунан бырахтаран уу харайар сирдэригэр 16 кубтаах уһааттары, ууну ыраастыыр 6х6 иэннээх, бэйэтэ туһунан хочуолунайдаах эбийиэги көрдөрдө.

‒ Ууну харайар 16-лыы кубтаах “иһиттэргэ” ууну бырахтаран бараммыт, уу бэйэтин күүһүнэн ыгыллан, икки өртүгэр анньар. “Быыс Алаас” дүөдэтигэр носуостаахпыт, ол носуос ыгар уонна “иһиттэргэ” быраҕар, итиэннэ турбаларынан эмиэ ыытар. Ууну саҥа биэрэн эрэбит, дьон абыранна. Бу техническэй уу буолар. Носуоспут ылар дүөдэтэ дириҥ, уутун сыл аайы киллэрэ турар, онон хас эмэ сылга ылыахпыт дии саныыбыт. ОДьКХ будкаларын көҥүллэтэн, носуос холбуурбутун барытын туруордубут. Фильтрдаан ыраастыыр ууну биир уһааттан иккиһигэр куттарар. Фильтрдарбытын толору баһылаан үлэлэттэхпитинэ туспа үлэһити тутуохпут, оччотугар кыһыннары үлэлиир буолуоҕа. Бырайыагы барытын СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ туттардаҕына, барыта олоххо киирэн, олохтоохторбут үөрүөхтэрэ.

Айылҕа биэрэр уутун туһанан дьон-сэргэ уһаайбатыгар аҕалар буолан олоҕу чэпчэтэллэрэ итиэннэ ыраас иһэр уунан хааччыйаллара чахчы хайҕаллаах үлэ буолар.

***

Виктория БЕЛОЛЮБСКАЯ,