Курс валют
$
92.59
0.02
100.27
Курс валют
Курс валют
$
92.59
0.02
100.27
Меню
Поиск по сайту

Сүрүн сэп-сэбиргэл – бэчээт. Оннук дуо?

13.01.2023 11:52 1
Сүрүн сэп-сэбиргэл – бэчээт. Оннук дуо?

Тохсунньу 13 күнэ – Россия бэчээтин күнэ. Онон биир идэлээхтэрбитин эҕэрдэлээн туран суруналыыс идэтин сүрүн идиэйэтин – кырдьыктаах информацияны тарҕатыы – өрө тутулларыгар баҕарабыт.

Саха тыллаах сөбүлээн ааҕар “Кыым” хаһыат суруналыыстары кытары кэпсэтиитин таһаарабыт:

Иһиттиннэрэр-биллэрэр эйгэҕэ үлэлии-хамсыы сылдьар биир идэлээхтэрбититтэн ыйытыыларга хоруйдуурга көрдөстүбүт. СМИ-ни дьон билигин төһө итэҕэйэрий? Дьон тугу ордук ааҕыан-көрүөн баҕарарый? Дьэ, туох диир эбиттэрий?

Чокуур ГАВРИЛЬЕВ, “Саха-медиа” холдинг салайааччыта:

– Дьон урукку курдук официальнай СМИ-лэри, хаһыаттары, тэлэбиидэнньэни, араадьыйаны итэҕэйэр. Тоҕо диэтэххэ, Телеграм-каналларынан, бассаабынан наһаа элбэх сымыйа информация барарын дьон эмиэ өйдүүр. Ордук чуолаан СВО-нан уонна быстах хомуурунан сибээстээн, интэриэс олус улаатта. Ол “Саха сирэ” саайтыгар да, ЯСИА-ҕа да дьон интэриэһэ улаатарыттан көстөр. Сайын, саас, күһүн ону ааҕааччы олус элбээтэ. Ону Яндекс дааннайа бигэргэтэр.

Арҕаа дойдулар СМИ-лэригэр Арассыыйа туһунан туох да үтүөнү суруйбат буолуохтаахтар. Биһиги манна информация сэриитигэр олоҕураммыт, арҕаа дойдулар туһунан үтүө иһитиннэриини эмиэ аҕыйахтык таһаарабыт. Оттон социальнай ситимнэр ону хото туһаналлар. Холобур, Арассыыйаҕа инстаграм, фейсбук бобулунна. Экстремистэр диэтилэр, тоҕо диэтэххэ, кинилэри үстүрүмүөн быһыытынан туһанан, дьон өйүн-санаатын булкуйууга туһаннылар. Сымыйа аккаунт оҥоро-оноро араас информацияны ыытыахтарын сөп уо.д.а.

СМИ көмөтүнэн дьон өйүгэр-санаатыгар дьайыахха сөп, ол иһин информационнай киирсиигэ ону аан бастаан туһаналлар. Билиҥҥи кэмҥэ чуолаан сахалыы тыллаах СМИ-лэргэ туһаайан, биһиги дьон өйө-санаата туруктаах буоларыгар үлэлиэхтээхпит диэн этиэм этэ. Аһара күүркэтэн иһитиннэриини биэрэрбит билигин табыгаһа суох. Дьон сырдык уонна үчүгэй сонуҥҥа наадыйар. Биһиги “һуу-һаа” сонуну тиэрдэрбит наадата суох. Дьоммут уйулҕатыгар сабыдыаллыан сөп. СМИ, уопсайынан, социальнай институт быһыытынан улахан оруоллаах, эппиэтинэстээх, дьон өйө-санаата туруктаах, бөҕө буоларыгар туһуланар. Онон биһиги уопсастыба тугу баҕарарынан эрэ буолбакка, дьон санаатын иитэр, кинилэри сирдиир курдук үлэлиэхтээхпит. “Дьон кириминээли, чэпчэкини ааҕар” дии-дии, ону эрэ суруйдахпытына, хайдах буолабыт? Онон суруналыыс этиката диэн, бэйэҕэ ирдэбил туруоруохтаахпыт.

Туйаара НУТЧИНА, Aartyk.Ru интэриниэт-хаһыат эрэдээктэрэ:

– Былыр-былыргыттан аан дойдуну баһылыырга сүрүн сэп-сэбиргэл бэчээт уонна буорах дэнэр. Кэнникинэн “буорах” суолтата намырыы сылдьыбыт эбит буоллаҕына, аҕыйах сылтан бэттэх бэчээти кытары тэҥҥэ туттуллан барда. Информация – улахан күүстээх сэп. Дьон өйүгэр-санаатыгар, кутугар-сүрүгэр дьайыы буоллаҕа, ол күүһэ алдьатыылаах да, абыраллаах да буолуон сөп. Информация сэриитэ буола турарынан сибээстээн, СМИ, уопсайынан, иһитиннэрии оруола улаатта. Кырдьыгын-сымыйатын киһи араарара уустук буолла.

Соц-ыйытыы көрдөрөрүнэн, официальнай СМИ-ни итэҕэйэр киһи лаппа аҕыйаабыт. Итиннэ элбэх төрүөт баар: бастатан туран, былаас бэйэтин сорох бэрэстэбиитэллэрин уу-хаар тыла, сүүрүҥүй хамсаныыта дьону кэлэтэр, иккиһинэн, ис-тас ыһар күүc дьайыыта, үсүһүнэн, информацияны тарҕатар ньыма (соцситим, гаджет) дэлэйбитэ, ким баҕарар тугу баҕарар устуон, суруйуон, тарҕатыан сөп. Сүүс киһи сүүс араас санаата уопсай информация сүүрүгүн күүһүрдэн кэбиһэр.

Урут, олохпут нус-хас уонна технология улаханнык сайда илик эрдэҕинэ, дьон сэргиир-сэҥээрэр тиэмэтэ букатын атын этэ. Оттон билигин глобализация барыта ситимнээх, ханна туох буолар да, олохпутугар тугунан эмэ дьайар, сороҕор улаханнык, сороҕор кыратык. Ол иһин дьон-сэргэ аан дойдуга туох буоларын эмиэ кэтиир-маныыр буолла.

Үгүс киһи бу билиҥҥи бутуурдаах, уустук кэмҥэ иһитиннэрииттэн куота, саһа сатыыр. Сонуну ылыныы эмиэ туспа култууралаах. Киһи истибитин, көрбүтүн, аахпытын сиидэлии, араара үөрэниэхтээх. Бастатан туран, источнигын көрөбүт, ким эппитин билэбит, информационнай фону көрөбүт (быыбар, сэрии, туруулаһыы, о.д.а.) ол кэннэ төһө кырдьыктаах иһитиннэрии буолуон сөбүн көрөн түмүк оҥоробут.

Элэктэриэн уонна кумааҕы хаһыат суруйар истиилэ да, тиэмэтэ да син балай да уратылаах. Гаджекка киһи уһуну-киэҥи ааҕара уустук, онон электроннай СМИ сонуна кылгас уонна болҕомтону тута тардар буолуон наада. Оттон кумааҕы хаһыат ааҕааччыта – саастаах, кырдьаҕас дьон. Тутан-хабан, уһуннук-киэҥник суруллубуту ааҕалларын ордук астыналлар. Ити саха хаһыаттарыгар сыһыаннаан.

Информацияны кытары үлэлиир идэлээх дьон – суруналыыстар – син биир “конфиденциальнай” диэн ааттанар, сонун кэпсиир дьонноох буолаллар. Билигин харса-хабыра суох аһаҕастык этэр дуоһунастаах киһи суох. Ол өйдөнөр, кэмэ оннук. Оттон туох эмэ быһылаан дуу, түбэлтэ дуу тахсыбыт буоллаҕына, тустаах тойоттортон-хотуттартан кэмэнтээрий ылар сороҕор уустук. Ол киһититтэн тутулуктаах. Эппиэтинэһи толору ылар кыахтаах тойон-хотун буоллаҕына, кэмэнтээрийи толлубакка биэрэр. Оттон туга-ханныга биллибэт киһи биэрбэт буоллаҕа.

Билигин суруналыыстарга балаһыанньа кытаатта. Кэтиир-маныыр сулууспа кыраҕы. Онон сорох-сорох тиэмэни үгэнэн-хоһоонунан ханарытан суруйар кэм кэллэ быһыылаах. Ол да буоллар туох барыта ааһар уонна туох барыта икки өрүттээх буоллаҕа.

Виталий ОБЕДИН, суруналыыс, бэлиитик:

– СМИ-ни дьон итэҕэйбэт дии саныыбын. Ол өссө 90-с сыллартан. Оччолорго судаарыстыба биир “кырдьыгыттан” араас элбэх СМИ-лэр бэйэлэрин “кырдьыктарын” суруйан барбыттара. Ханнык эрэ кэмҥэ нэһилиэнньэ СМИ-гэ уопсай итэҕэлин биирдиилээн аатырбыт бренд ааттаах таһаарыылар ыла сылдьыбыттара. Ааттаах-суоллаах, устуоруйалаах, күүстээх кэлэктииптээх СМИ-лэри ордук итэҕэйэллэрэ. Билигин биирдиилээн эрэ хааллылар… Социальнай ситимнэр күүскэ сайдар кэмнэригэр СМИ-лэр информация сүрүн “верификаторын” функциятын ылыахтарын сөп этэ да, ону мүччү туппуттара.

90-с сыллары кытта тэҥнээтэххэ, СМИ эйгэтигэр барыта уларыйда.

Бүтүн жанрдар сүттүлэр, сорох форматтар эргэрдилэр уонна атынынан солбулуннулар. Сонуну тиэрдии уустук, элбэх сибээстээх буолла. Ааҕааччыны кытта сибээс субу тутан оҥоһуллар буолла. Суруналыыс сонуну ылар муҥура суох элбэх өҥөтө баар буолла. Ким баҕарар “бэйэтэ СМИ” буолар кыахтаах диэбит курдук. Биир соҕотох үчүгэй смартфон бүтүн киинэни устар устуудьуйаны, мантааһы солбуйуон сөп. Киһи бэйэтин ис кыаҕа, “харизмата” эмиэ сүрдээх оруоллаах буолла. Иһитиннэриини тиэрдии ону быһаарыытааҕар ордук суолталанна. Саба быраҕан эттэххэ, итинник, дьиҥэ, олох уһуннук кэпсиэххэ сөп этэ.

Ханнык тиэмэлэр билигин ааҕааччыны ордук тардалларый? Аһара уопсай ыйытыы. Эһиги ааҕааччыларгыт Хунга Тонга диэн тугун билэллэр дуо? Суоҕа буолуо. Оттон Гугл ыстатыыстыкатын көрдөххө, 2022 сыл ахсынньытыгар аан дойдуга саамай ааҕыллымтыа тиэмэ ити Чуумпу акыйааҥҥа эстибит булкаан туһунан эбит. Оттон Арассыыйаҕа ааҕааччыны саамай долгутар хамсыкка, Украинаҕа буола турар сабыытыйаҕа аан дойду ааҕааччыта олох даҕаны наадыйбат эбит. Аныгы эйгэҕэ иһитиннэриини тарҕатыы систиэмэтэ уратылаах. Киһи социальнай ситимнэр уонна мессенджердэр киниэхэ тугу “уган биэрэллэрин” аптамаат курдук ааҕар. Онон хас биирдии киһи туохха болҕомто уурара араас. Уопсай “тренд” тиэмэлэр бааллар, кинилэр ханнык эрэ кэмҥэ дьон болҕомтотун тардыахтара. Холобур, Арассыыйаҕа уонна Саха сиригэр – мобилизация, ДьУоХХ саахаллара буолуохтарын сөп.

Бэчээт уонна электроннай СМИ ааҕааччыга дьайыыта уратылаһар дуо? Биллэн турар! Электроннай СМИ сонуну араас көрүҥүнэн тиэрдэр кыахтаах (аудио, видео, тиэкис). Оттон бэчээккэ ол суох. Электроннай СМИ ааҕааччытыгар, көрөөччүтүгэр тута тиийэр. Бэчээт таһаарыыта ааҕааччыга тиийэрэ уустук. Электроннай СМИ-лэр сонуну-нуомаһы тарҕаталлар, онно дьайаллар. Бэчээт СМИ-тэ ол туһунан быһааран, чопчулаан суруйар. Бэчээт таһаарыытын соҕотох үчүгэйэ – хаачыстыбалаах ааҕыы, ол эбэтэр, ону барытын да буолбатар (сороҕор барытын даҕаны), үксүн ааҕаллар. Бэчээт матырыйаала ордук хаачыстыбалаахтык бэлэмнэнэр. Итини сыыппараны уонна винил быластыыҥкаларын кытта тэҥниэххэ сөп. Аан дойдуга барытыгар да сыыппара баһылаата, ол эрээри саамай хаачыстыбалаах устууну истээри, “меломаннар” быластыыҥка маҕаһыыныгар бараллар. Ол курдук.

Айыына КСЕНОФОНТОВА, “Киин куорат” хаһыат суруналыыһа:

– Билиҥҥи балысхан сайдыылаах үйэҕэ бэчээт, көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэ оруола суолтатын сүтэрэ илик дии саныыбын. Биллэн турар, хоп-сип аҥаардаах, эбиилээх-сабыылаах, ардыгар “саһархай” да соҕус матырыйааллар бааллар. Ол эрээри кэнники кэмҥэ дьон ону сатаан “сиидэлиир”, сымыйаны-кырдьыгы араарар буолла диэн көрөбүн.

Ааҕааччылар сытыы, уопсастыбаҕа чугас тиэмэлэргэ суруллубут матырыйааллары ордук сэргииллэр. “Суруллубут суоруллубат” дииллэринии, кумааҕы хаһыакка баар чахчылары хаста да бэрэбиэркэлээн, сыыппаралары сыымайдаан, хаста да лаппыйан, таптайан таһаараҕын. Оттон электроннай ситимҥэ сонун-нуомас “итиилии”, сойо илигинэ түргэнник, көрүөх бэтэрээ өттүгэр тарҕанар.

Мин санаабар, сахалыы тыллаах суруналыыстар ханнык баҕарар тиэмэни уһуннук анаараллар, киэҥник иҥэн-тоҥон суруйаллар. Үрдүнэн-аннынан, ааһан иһэн табыгынаттахха, ааҕааччы да астыммат, “топпот” быһыылаах. Саха киһитэ сыта-тура толкуйдуурун, уруккуну-хойуккуну эргитэрин сөбүлүүр. Ол сахалыы тыллаах суруналыыстыкаҕа илэ-чахчы көстөр. Аны туран, ийэ тыл илгэтин илдьэ сылдьар дьон төрөөбүт тылбыт барҕа баайын, этигэнин, эгэлгэтин туһанан, тылбыт сүдү күүһүнэн ааҕааччыларга кырдьыктааҕы тиэрдэ сатыыбыт. Сахалыы тыллаах бэчээт ордук сиэрдээх. Ити сүрүн уратыта дии саныыбын.

Суруналыыстыка салаатыгар үөрэнэ киирбит сылбытыгар, бу санаатахха, бастакы паараҕа ытык-мааны бэрэпиэссэрбит Олег Дмитриевич Якимов: “Журналист – Господин Факт”, – диэн эппитин билиҥҥэ диэри өйдүүбүн. Онтон ыла ханнык баҕарар матырыйаалбын чахчыларга тирэнэн суруйарга дьулуһабын, онно улахан болҕомтобун уурабын. Бэрэпиэссэрбит эппитинии, ОБС (“Одна бабка сказала”) диэни утарабын. Сорохтор официальнай хаһыат үлэһиттэрэ салалтаны эрэ хайҕаан, арбаан суруйаллар диэн хомуруйар курдуктар. Ол эрээри биир бэйэм хаһан даҕаны хараны көрөн туран – “үрүҥ”, үрүҥү “хара” диэбэтэҕим, кырдьыгы эрэ тиэрдэргэ кыһаллабын. Онон, ити сүрүн быраабылалары тутуһабын диэххэ сөп.

Өксөөн ГУРЬЕВ, Ил Түмэн пресс-сулууспата:

– СМИ урут даҕаны, билигин даҕаны дьоҥҥо улахан дьайыылаах. Ситимҥэ араас сымыйа сонун тарҕаннаҕына, дьон ону итэҕэйиэн сөп, ону биһиги элбэхтэ көрө сылдьабыт. Оттон билиҥҥи ааҕааччыны туох тардар диир буоллахха, кэтээн көрдөххө, кириминээл – буруйу оҥоруу, өлүү-сүтүү туһунан уонна абааһыны-таҥараны итэҕэйии тиэмэтэ. Арааһа, дьон өйө-санаата оннук быһыылаах. Бэчээккэ уонна интэриниэккэ итиннэ улахан араастаһыы суох дии саныыбын.

Билиҥҥи кэмҥэ СМИ-гэ сахалыы суруйуу биир уустугун быһыытынан, тиэрмин чопчуламматаҕын көрөбүн. Холобур, “Послание Главы” диэҥҥэ хас да тылбаас баар – Ил Дархан Илдьитэ/Туһаайыыта/Этиитэ… Итинтэн ханныгын талабыт? Хас да хаһыакка атын-атыннык суруллуон сөп. Онтон барыта да сөп буолуон сөп.

Матырыйаал суруйарга туох сүрүн тутуһар быраабылалааххын диир буоллахха, матырыйаал кырдьыктаах, онно суруллар барыта бэрэбиэркэлэммит чахчы буолуохтаах. Ону сэргэ суруналыыс суруйар дьоруойун уган биэрбэт курдук суруйуохтаах. Биллэн турар, суруналыыс суруйар тиэмэтигэр исписэлиис буолбатах. Онон сорох тиэмэҕэ үчүгэйдик быһаарсыбат буолуон сөп. Оннук түбэлтэҕэ консултааннар, эспиэрдэр сүбэлэрин туһанар көмөлөөх. Тиэмэни эмиэ араас источниктан элбэхтик үөрэтиэххэ-ааҕыахха наада.

***

Источник – Нина ГЕРАСИМОВА,

“Кыым”.

Обсуждение • 1

Добавить комментарий
  1. Коннору

    Информация хайдах бэриллэрэ туох куустээгин оссо хас да тысыынча сыллаагыта уоскээбит бастакы цивилизация элитата, жрецтэрэ ойдообут тэрэ. Онтон саханы ыллахха, билигин да Саха 80 бырысыана интэриэсиргиир сирэ, темата алаасын, улуусун исинэн. Информация ылар ньымата 80 бырысыана “кэпсиэ, туох сонун?” диэн.

Оставить комментарий    

Шиномонтаж Левша

СахаСтройПлит
Cтоматология 32
«Стоматология Все 32»