Мэҥэ Хаҥалас улууһугар экология иниспиэктэрдэрэ аар айылҕаны араҥаччылыыллар

Оройуоннарга судаарыстыба экология өртүнэн кэтээн көрөр иниспиэксийэтэ диэн тэрилтэлэр үлэлииллэр. Үлэлэрин далааһына 7 сүрүн хайысхаларынан тыырыллан, айылҕаны ‒ үүнэр үүнээйилэри, маһы-оту, ууну уонна хамсыыр харамайдары барытын ‒ көтөрү-сүүрэри, ууга устары харыстыырга, олорго сыһыаны сокуон сүнньүнэн бэрээдэктииргэ туһуланар. Олохсуйан хаалбыт өйдөбүлүнэн, бу дьону булт иниспиэктэрдэрэ диэн өйдүүллэр эрээри, көстөрүн курдук, айылҕаны харыстааһын өйдөбүлэ киэҥ уонна дириҥ. Бултааһыны бэрээдэктээһин диэн ол сорҕото эрэ буолар.

Иниспиэксийэлэр өрөспүүбүлүкэ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин улуустарга үлэлиир салааларын ‒ подразделениеларын быһыытынан үлэлэрин сүрүннэнэллэр. Куорат кииннээх сорох оройуоннарга ‒ Дьокуускай уокуругар, Алдан, Ленскэй, Мииринэй, Нерюнгри, Ньурба, Өлүөхүмэ куораттарга туһааннаах кэмитиэттэр баар буоллахтарына, атыттарга иниспиэксийэлэр бааллар. Мэҥэ Хаҥалас улууһунааҕы иниспиэксийэ итилэртэн биирдэрэ. Саха сиригэр айылҕаны харыстааһыҥҥа анал уорган тэриллибит сылынан 1988 сыл ааҕыллар. Оччолорго Саха ССР Айылҕаны харыстааһыҥҥа судаарыстыбаннай кэмитиэтэ тэриллибит. 1992 сылтан министиэристибэ. 1994 сылтан Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур министиэристибэтэ диэн саҥалыы тэриллэн, 2019 сыллаахха министиэристибэ тэриллибитэ 25 сылын бэлиэтээбиттэрэ. Айылҕа харыстабылын үлэтин сүрүннүүр анал кэмитиэт тэриллиэн иннинэ, тус-туһунан уорганнар үлэлээн кэлбиттэрэ: ууга, булка, балыкка, ойуурга, территорияларга.

Мэҥэ Хаҥаластааҕы иниспиэксийэ салайааччытынан СӨ Айылҕа харыстабылыгар туйгуна, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына Антонина Никитина буолар. Улуустааҕы сулууспаҕа 2008 сылтан үлэлиир. Тэрилтэни, нэһилиэги салайбыт, хоту үлэлээбит уопуттаах салайааччы. Иниспиэксийэни 2018 сылтан салайар.

‒ Биһиэхэ билигин 6 айылҕа ураты харыстанар сирэ (ООПТ) баар: «Тамма» ресурса резервата, Абалаах уонна Төҥүлү күөллэр, «Абалаах» ландшафт, «Үөрүү», «Муустаах тарыҥ» уонна «Сууллар» айылҕа өйдөбүнньүктэрэ ‒ дьүүктэлэр, ‒ диэн быһаарар сулууспа салайааччыта. ‒ Балартан «Тамма» иэнинэн саамай улаханнара ‒ 233 тыһыынча гектардаах. Эбэлэр иккиэн ураты балаһыанньалаахтар. Олорго туох көҥүллэнэрэ, туох көҥүллэммэтэ сурулла, ыйылла сылдьар. Абалаах уута, тууһун суурадаһына ‒ рапаата уонна бадараана эмтээх састааптаахтарынан Саха сиригэр биллэллэр. Онон, бу күөлгэ кустуур, балыктыыр олох көҥүллэммэт. Хомойуох иһин, сокуону кэһиилэр тахса тураллар. Кустууллар. Күһүн да тутуллан тураллар. Быһаара сатыыры өйдөөбөттөр. Тутуллан баран, «биһиги сирбит буолбат дуо» диэччилэр түбэһээччилэр. Бэйэлэрин дойдуларын ураты харыстанар сирдэрэ этэ да. Бэйэлэрэ харыстаһыахтаахтар эбитэ буолуо, бэйэбит сирбит-уоппут диир буоллахтарына.

Антонина Никитина быһаарарынан, «Тамма» резерваты кинилэр улуустарын иһигэр икки аҥыы араара көрөллөр: Даркылаах өртүнээҕи Тамма диэн уонна Хаатылыма өртүнээҕи. Айылҕа ураты харыстанар сирэ ‒ особо охраняемая природная территория ‒ икки зонаттан турар. Бииригэр үгэс буолбут айылҕаны туһаныы зоната, ол аата, оттооһун-мастааһын, бултааһын-балыктааһын, мас кэрдиитэ, мэччирэҥ, сири оҥоруу, бурдугу, атын үүнээйини үүннэрии көҥүллэнэр. Оттон, биирэ ‒ айылҕа олох тыытыллыбат зоната (зона абсолютного покоя). Чыамайыкы нэһилиэгэ Амма уонна Хаҥалас улуустарын диэки өртүлэрэ олох тыытыллыбат сирдэр быһыытынан 2019 сылга диэри сылдьыбыттар. Ити айылҕаны араҥаччылааччылар үлэлэригэр уустуктары үөскэтэн кэлбит. Биир өртүнэн, сокуон ирдииринэн, дьон итиннэ бултуурун, үлэлиирин, сылгытын көрөрүн бопсуохтаахтар. Иккис өртүнэн буоллаҕына, нэһилиэк дьоно тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаммакка хайдах олоруоҕай? Сокуон уонна олох чахчылара, кыһалҕалара ити утарыта турсуулара эмискэ быһаарыллыбыт. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын сакааһынан геологтар Чыамайыкы нэһилиэгин сиригэр алмааһы көрдөөһүн үлэлэрин ыыталларыгар, айылҕа харыстабылын сулууспата, биллэн турар, үлэлэрин ирдэбиллэринэн күүстээх бэрэбиэркэлэри геологтарга ыытан, улаханнык ыстарааптаан, 2019 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ салалтата олох харыстанар өртүн Хаатылыма диэки көһөрөргө быһаарбыт. Табыгаһа суох балаһыанньа тахсыбытын быһыытыынан. Ити курдук, Даркылаах өртүгэр үгэс буолбут айылҕаны туһаныы сирэ хаалбыт.

‒ Онто да суох, Чыамайыкы нэһилиэгэ барыта айылҕа ураты харыстанар сирэ буоллаҕа, ‒ диир Антонина Михайловна.

‒ Онон, абсолютнай бокуой сирэ Хаатылыма өртүн диэки көспүтэ сөп. Быһааран эттэххэ, бөһүөлэк бэйэтин чэрчитэ уонна нэһилиэккэ тиэрдэр улахан суоллар айылҕа ураты харыстанар сиригэр киирсибэттэр. Олох тыытыллыбат сирдэргэ дьон чинчийэ, наука сүнньүнэн үлэ ыыта эрэ киириэхтэрин сөп диэн этэ. «Тамма» Хаатылыма өртүгэр айылҕаны туһанааччыта да аҕыйах. Ким сылдьара да биллэр. Улуу Тоҕой өртүгэр лоомтукаларгар айылҕаҕа сылдьалларыгар сокуон өртүнэн эмиэ табыгаһа суох. Улуу Тоҕойтон саҕалаан айылҕа ураты харыстанар сирэ. Итиннэ үгэс буолбут айылҕаны туһаныы сиригэр киирсэр. 2018 сылтан саҕалаан лоомтукаларга, хаатылымаларга айылҕаҕа сылдьыы бэрээдэгэр улахан өйдөтүү үлэтэ баран, айылҕаҕа киирэр-тахсар, сылдьар сыллааҕы көҥүллэрин уонна айылҕаны туһаныы дуогабарын биология ресурсаларын департаменыттан эрдэ ылан кэбиһэллэр. Кинилэргэ көмөлөһө, кыттыһа кэлээччилэр эмиэ. Сезоҥҥа бултуу, кустуу киирээччилэр көҥүлү 10-15 хонукка ылааччылар. Бириэмэтин Экология министиэристибэтэ бэйэтэ быһаарар. Ойуур баһаарын куттала баар кэмигэр бобуон да сөп. Чыамайыкы олохтоохторо бары айылҕаны туһаныыга, уокка оттор маһы кэрдиигэ департамены кытта дуогабардаахтар. Айылҕа ураты харыстанар сиригэр сынньана, сир астыы, бултуу киирээччилэр анал көҥүллээх эрэ киирэллэр.

Биология ресурсаларын департамена Экология министиэристибэтин биир салаата. Антонина Никитина быһаарбытынан, иниспиэксийэ үлэлиир хайысхаларыгар бултааһыны, ойууру туһаныыны кэтээһин, салгыны, уулары, сир ресурсаларын харыстааһын, бөҕү-саҕы, олох тобохторун бэрээдэктээһин курдук боломуочуйалар киирсэллэр. Кэлэктиипкэ ахсыалар. Үс ыстаарсай судаарыстыбаннай иниспиэктэр ‒ Федор Охлопков, Евгений Осипов уонна салайааччы бэйэтэ. Тулалыыр эйгэни араҥаччылааһыҥҥа билиҥҥтэ 3 иниспиэктэр биология ресурсаларын департаменын сүнньүнэн үлэлиир ‒ ыстаарсай иниспиэктэр Петр Сергеев, иниспиэктэрдэр ‒ ис дьыала сулууспатын бэтэрээнэ Андрей Тастыгин, Афанасий Петров. Илин эҥэргэ быраканьыардааһыны хонтуруоллааһыҥҥа иниспиэктэр Василий Оконешников баар. Суоппардара ‒ Петр Попов. Иниспиэктэрдэр куруутун патруллааһыҥҥа сылдьаллар. «Тамма» резервакка Хаатылыма өртүгэр Хара Хомустаахха уонна Дьолуоҕа кордоннардаахтар (үүтэннэрдээхтэр). Чыамайыкы өртүгэр билиҥҥитэ суох. Ыстаарсай иниспиэктэрдэр боротокуоллары, административнай кэһиилэр дьыалаларын, оттон, эйгэ харыстабылын иниспиэктэрдэрэ боротокуоллары толороллор. Антонина Никитина этэринэн, 2020 сылга сокуону 424 кэһиини арыйбыттар. Ол иһигэр, айылҕа ураты харыстанар сирин эрэсиимин 38 кэһиини, булка 350-ну. Ууга эмиэ.

‒ Пандемия быһаарар, өйдөтөр үлэни ыытыыбытыгар олус мэһэйдээтэ. Бөххө-сахха, тобохторго быһаарыы үлэтин ыытыыбыт харгыстанна, ‒ диэн кэпсэтии ити хайысхаҕа иэҕиллэр. ‒ Онно-манна таах сыбаалка элбэх. Сүөһүбүт, сылгыбыт сааҕа наһаа элбэх. Нэһилиэнньэ өйдөөбөт. Быйыл итиниэхэ үлэ күүскэ барара буолуо. Туспа ыстатыйалардаах кэһиилэр. Дьон сылдьар сирин, бөһүөлэктэрбит истэрин сааҕынан киртиппэккэ, кэмигэр тиэйиллэр сиригэр тиэйэн иһиэхтээхпит. 2019 сылга хаһаайыстыбалар салайааччыларын кытары көрсүһүү буолбута. Бириэмэ бэриллибитэ. Аны, урукку эргэ дьиэ-уот эмиэ көтүллэн иһиэн наада. Бэйэбит баҕарбатахпыт иһин, ыстарааптарга барарбыт буолуо. Иллэрээ сыл 18 нэһилиэккэ мунньахтаабыппыт. Ол иннинэ эмиэ. Бассаабынан эмиэ быһааран тарҕата сылдьыбыппыт эрээри, дьоммут ону, хата, туһананнар, бэйэбит ааппытыттан араас сымыйа иһитиннэриилэри, сурахтары ыытаннар, бассаабы туһаныы сэрэхтээх эбит диэтибит. Ордук, туйахтаахха кубуота түҥэтии саҕана дьону буккуйа сылдьыбыттара.

Кубуота кыыл-сүөл кыһын сылдьар суолун быһааран баран бэриллэр. Ахсаанын чуолкай ааҕан баран буолбатах. Хара тыаҕа сылдьар кыыллары аахпат буоллаҕыҥ. Суоллара төһө баарынан көрөн, кубуота ахсаана сабаҕаланар. Суох буоллаҕына, кубуота суох. «Итини үрдүк үөрэхтээх исписэлиис эрэ оҥорор, ‒ диир эколог. ‒ Туртас наһаа элбээтэ, таах охтор диэн куолулааччылар бааллар. Суола көстүбэт буоллаҕына, сымыйанан суруйбаккын. Ол кэмҥэ төһө туйах суолун көрбүккүнэн эрэ суруйаҕын. Аны, туртаһыҥ кэлэр-барар, ханна эрэ көһөр. Бүгүн Тааттаҕа сылдьыаҕа, сыл аҥаарынан биһиэхэ кэлиэҕэ. Өрөспүүбүлүкэ булка сокуонугар уларытыы киирэн, улууска көрүллүбүт кубуота 100 бырыһыаныттан 35 бырыһыана куоракка электроннайдыы сэрэбийиэпкэлэнэр, 35-һэ улууска, оттон, отута уочараты таһынан түҥэтиинэн. Ити кэлиҥҥи бырыһыаҥҥа биотехническэй тэрээһиннэргэ кыттыбыт дьон эрэ тиксэллэр. Былырыын улуустааҕы булт сэбиэтэ кубуоталарга буолбакка, кубуоталарга уочаракка (уочарат миэстэлэригэр) сэрэбийиэпкэни бэйэтэ ыыппыта. Ону кубуоталарга барда диэн сыыһа өйдөөһүн эмиэ тахсыбыта. Миэстэҕэ тиксибит киһи ханнык кыылга кубуота ыларын бэйэтэ ыйбыта. Кэлэр кубуоталарга айдааны, мөккүөрү тардымаҥ, куолулаамаҥ диэн эр дьону ыҥырабын. Барыта сокуонунан тэриллэр. Кистэнэр быракыньыардааһын эмиэ баар. Туйахтаахха көҥүл ылан бараннар, ону таһынан ордук бултууллар. Маннык дьон полиция суол пуоһугар, иниспиэксийэтигэр тутулуннахтарына эрэ, кистээн эбии бултаабыттара арыйыллар».

– Биотехническэй тэрээһиннэр диэн тугуй? Кыыллары аһатыы ‒ бурдук, туус кутуу, от биэрии уонна кыыллар суолларын көрүүгэ үлэлэһии итинник ааттанар. Аһыыр хоруудаларын оҥоруу. Биирдиилээн да дьон, бөлөҕүнэн да бу үлэҕэ кытталлар. «Лоомтукалар олох үчүгэйдик үлэлэһэллэр, ‒ диэбитэ Антонина Михайловна. ‒ Петр Кириллин, Константин Прокопьев уо.д.а. Бөкөҕө уруккуттан уопсастыбаннай иниспиэктэр дастабырыанньалаах Виктор Черемхин үчүгэйдик үлэлиир. Бэйэтэ көмөлөһөр дьонноох. Хорообукка Семен Андреевтаах. Элбэхтэр. Сыымахха, Майаҕа, Аллараа Бэстээххэ бааллар. Тиэлигигэ Михаил Лукин бөлөхтөөх. Сылгы базаларыгар олорооччулар үлэлэһэллэр. Быйылгыттан ити уопсастыбаннай көмөлөһөөччүлэргэ ирдэбил үрдээтэ. Хамсаналларын барытын хаартыскаҕа түһэриэхтээхтэр, видеоҕа устуохтаахтар, кыыллар кэлэн аһаабыттарын-аһаабатахтарын бэлиэтэниэхтээхтэр. Кыыллар сылдьар ыллыктарыгар, бултаах үрэхтэргэ инникитин фотоловушкалары туруортуур былааннаахпыт. Пандемия буолан, булчуттар Саха сиринээҕи уопсастыбаларын алын сүһүөхтэрин нэһилиэктэринэн тэрийии тохтоон турар. Уопсастыба бэрэссэдээтэлин талыахтаах этибит.

Сиэмэх кыыллар боппуруостарын таарыйдыбыт. «Эһэ боппуруоһа Хочо, Тиэлиги, Чыамайыкы эҥэр сытыытык турааччы, ‒ диэн Антонина Никитина этэр. ‒ Онно көрбүттэр, манна көрбүттэр диэн буолааччы. Ордук, иссэр кэмнэригэр көстөр курдуктар. Мин санаабар, хас сырыы аайы айдааны тардар табыллыбат курдук. Кинилэр эмиэ кэлэр-барар суоллаахтар. Бэс ыйыгар эҥин мэнээктии быһыытыйаллар. Өскөтө, сүөһүнү, сылгыны тартахтарына, олохтоох дьаһалталар аакта оҥороннор, бултаһарга хадатаайыстыба суруйан биһиэхэ киллэриэхтээхтэр. Оннук түгэҥҥэ, эһэ ахсаанын бэрээдэктээһиҥҥэ министиэристибэттэн быһаарыы ылан биэрэбит. Бөрө туһунан эттэххэ, эмиэ итинник балаһыанньа. Олохтоох бөрөнү мээнэ тыытар сыыһа. Олохтоох бөрө диэн суох буоллаҕына, ааһан иһэр бөрөлөр наһаалыахтарын сөп. Билиҥҥи туругунан, Чыамайыкыга 3 сылгыны «бэлиэтээбиттэр» диэн хадатаайыстыба кэлбитэ. Биир өлүгүн була иликтэр. Бөрө иэстэһэрин туһунан өйдөбүл да баар. Атын дьону ыҥыран анаан бултатыаҕы, олохтоохтор ону сөбүлээбэттэрэ баар суол. Сиргэр-уоккар туора дьону киллэрэн кэбистэххинэ, араас буолуон сөп».

Антонина Никитина улуус булчуттар болҕомтолорун булт сокуонугар уларыйыы тахсыбытыгар туһаайар: «Бары билэргит курдук, 2022 сылга бултааһын уопсай сирдэригэр аукционнар саҕаланаллара сабаҕаланар. 209-с ФЗ Булт сокуонунан уопсай бултуур сирдэр Арассыыйа субъегын бултуур сирдэрин иэниттэн 20 бырыһыаныттан кырата суоҕу ылыахтаахтар. Оттон, атына биирдиилээн урбаанньыт уонна тэрилтэлэр бултуур сирдэринэн буолаллар. Онон, улуус булчуттара бары биир уопсастыба иһинэн түмсэн, улууска билигин баар уопсай бултуур сирдэр иэннэрин аччаттарбакка биир уопсастыбанан ылан хааларга дьулуһуоххутун наада. Тохсунньу 1 күнүттэн булт, бултааһын саҥа быраабылалара олоххо киирдилэр. Бу саҥа быраабылалар тула ZOOM былаһаакка нөҥүө мунньах ыытыыта былааннанар. Биллэрии эрдэттэн тарҕатыллыаҕа».

***

Аркадий ИННОКЕНТЬЕВ