Киһилээх кистэлэҥэ

90-с дьалхааннаах да буоллар, саха сахатын билиммит, итэҕэлин, тылын, култууратын тилиннэрбит кэмэ этэ. Өрө көтөҕүллүү, көҥүл салгыны эҕирийии, тыҥа ыларынан тыыныы, ону сэргэ чачайыы, мэйии эргийиитэ да баара.   Саха – омук быһыытынан бэйэтин билиниитэ чуолаан бу кэмтэн бэттэх чиҥээн барбыта.

ХХI-с үйэ саҕаланыытыгар Саха сирин дьикти айылҕата икки атахтаахха арыллан саҕаламмыта.  Олортон биирдэстэрэ Дьааҥы сис хайатын чыпчаалынан тарҕаммыт – Киһилээх очуос таастара.

Туох барыта кэмигэр оҥоһуллар. Урут Киһилээх кистэлэҥнэрэ «чыычый», «кэбис» диэн саһыарылла сыппыт эбит буоллаҕына, билигин ээр-сэмээр аанын арыйан, сиппит-хоппут, уйуо диэбит дьонун бэйэтигэр ыҥырар. Ким түһээн, ким көрүүлэнэн, этиттэриинэн Киһилээххэ талаһар.

Киһилээх түөрт сылы быһа сынньанна. Бастаан 2019-2020 сылларга баһаардар, онтон 2020-2021 сылларга пандемия, былырыын Дьааҥы бары үрэхтэрин Улуу мотуоҕа буолбута, онон түөрт сыл туризм тохтоон сырытта.

Владимир Христофорович Чириков. Кини аан маҥнайгынан Дьааҥы курдук кыраман ыраах сиргэ, эһэ-бөрө дойдутугар гостиницалаах, остолобуойдаах турбаза тутан дьэндэтэн соһуппут киһи. Ол саҕана, 2006 сыллаахха бу турбаза арыллыытыгар, биир Дьокуускайтан кэлбит көрбүөччү маннык көрүүлэммит: “Эйиигин, Үөһээ Айыылар анаан-минээн иитэн-уһуйан бу тутууну туттарбыттар. Ол иһин, туох да мэһэйи-моһолу көрсүбэккэ, бачча элбэх матырыйаалы кэрдэн, тиэйэн, тутууну биир тыынынан бүтэрбиккит. Өбүгэлэриҥ саҕаттан бэлэмнээбит киһилэрэ эбиккин” – диэбит. Чириковтар Киһилээх хайатын дьоҥҥо көрдөрөргө, айылҕалаах дьоҥҥо көмө быһыытынан анаммыттара бүк сэрэйиллэр.  «Владимир Христофорович бу бизнеһиттэн бэйэтигэр барыс аахсыбат. Сайын олохтоох дьонун хамнастыыр эрэ курдук тэринэн олорор», – диэн кэпсииллэр. Ол аата Киһилээх кини духовнай миссията буоллаҕа.

Владимир Христофорович төрүт Дьааҥы. Дойдутун, өбүгэлэрин туһунан кэпсээннэрэ киһини умсугутар, тардар. Аатын ааттаппат улуу өбүгэлэрдээх. Ол туһунан аҕатын ахтыыта баар. Кини кэпсээннэринэн, Саха сирин дьиҥ Айылҕата билигин даҕаны кистэлэҥин быыкаайытык сэгэппит эрэ быһыылаах.

Айылҕалаах ыччат Светлана Иннокентьева уонна Дархан Никифоров атырдьах ыйын 11-18 күннэригэр Киһилээххэ дьону илдьэ бара сырыттылар.  Эдэр дьон сөбүлээн тоҕуоруһар социальнай ситимигэр «Киһилээххэ ретрит» оҥоробут диэн эрдэ суруйан тураллар. Чараас эйгэни сэргиир дьон түмсэн  нэдиэлэ курдук Дьааҥы сис хайатыгар ыалдьыттаатылар.

Дархан, В.Х.Чириков уонна Светлана

-Уопсайа биһиги бөлөх 28 буолан Киһилээххэ тахса сырыттыбыт. Бары улаханнык дуоһуйан, Киһилээх күүһүн сөҕөн-махтайан, оҥоруохтаахпытын оҥорон, билиэхтээхпитин билэн кэллибит,- дэһэллэр.

Дарханы, Светлананы уонна Владимир Чириковы «Аартыкка» Киһилээх туһунан кэпсииллэригэр  көрдөстүбүт. 

Владимир Чириков:

-Сайын Баатаҕайга нэдиэлэҕэ уонча рейс көтөр. «Полярные авиалинии», «Якутия», «Ираэро». Билиэт сыаната ыараханын ааһан олох суох буолар. Сиринэн айан суох. Эһиги бу хайдах 20-ччэ билиэти биир рейскэ буллугут? – диэн Светалаах Дархантан ыйытар.

-Дьэ, сорохпут бу олох түүн ортото билиэт булан ылбыттара. Сайтка билиэт суох диэн көрдөрөр, онтон эмискэ биир-икки көстөн кэлэр.  Тэрээһинигэр элбэхтик Дархан кэргэнэ Туйаара үлэлээтэ, – дэһэллэр.

Светлана: «Былырыын күһүн Өлүөнэ суруктаах тааһыгар тиийэн улахан сиэр-туом оҥорбуппут уонча буолан. Ол сиэр-туом иннинэ эрэ бэйэ-бэйэбитин билсиһиннэрбиттэрэ. Улахан тургутууну ааспыппыт. Ким эрэ кыайда, ким эрэ мунан хаалла. Билигин Дарханныын  бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн биэрэбит, бииргэ сиэр-туом оҥоробут, айылҕалаах дьону түмэргэ дьулуһабыт. Бу Киһилээххэ дьону илдьиэхтээхпитин, онно баран үлэлиэхтээхпитин туһунан илдьит сааһыары кэлбитэ», – диир.

Урут ойууттар, удаҕаттар бэрт былдьаһаллар, атааннаһаллар диэн өйдөбүл баара. Оттон бу аныгы айылҕалаах ыччат санаата атына, түмсэ сатыыра өй-санаа уларыйбытын туоһута буоллаҕа.  Хайдах эрэ бу оҕолорго киһи талаһар, сырдык, ыраас сыдьаайдара тардар. Киһи кутун-сүрүн баттаабаттар, ис сүрэхтэринэн дьоҥҥо үтүөнү баҕараллара олус  умсугутар. Ону-маны куһаҕаны түүйэ-түүйэ куттуур көрбүөччүлэри киһи ылыммат. Уопсайынан кутталынан дьону хам баттыы сатыыр ньыма төрүкү сыыһа. Киһи бу дойдуга көҥүл төрүүр, көҥүл олоруохтаах, тыыныахтаах.  Олох уларыйарын курдук ойууттар да, удаҕаттар да үлэлиир ньымалара уларыйыахтаах буоллаҕа.

«Элбэх дьон уһуктуон баҕарабыт, бэйэтин суолун арынан, аналынан олоруон, дьоҥҥо, сиргэ туһаны аҕалыан баҕарабыт», – диэн бу аныгы айылҕалаахтар этэллэр. Ол сыалга баҕалаахтары түмэн бэйэлэрин билиилэриттэн бэрсэн, тэҥҥэ сиэр-туом оҥорон, бары холбоһон чараас эйгэни үөрэтэллэр, биэрэр, этэр билиилэрин ылан дьоҥҥо тарҕатарга дьулуһаллар.

**

Киһилээх очуос таастара – сүдү күүстээх энергетикалаахтарын сылдьыбыт эрэ бары билинэр. Сир планетатыгар маннык сирдэр Орто дойду оҥоһуутун тутан тураллар. Аан дойду тутулуттан саҕалаан Киһи буолан төрөөбүт аналы биллэрэр сирдэр.

Владимир Чириков: “Киһилээххэ араас дьикти барыта баар. Дьылҕа тааһа диэн баар. Уһун Дьурантаайы – Халлаан суруксута – киһи дьылҕатын суруйан кэбиспит аарыма остуолба тааһа. Ол сорох дьоҥҥо көстүбэт, сорохторго көстөр”.

Светлана: “Дьикти баҕайы, хас да буолан иһэбит. Сорохпут бу турар тааһы көрөр, сорохтор ону көрбөккө ааһа тураллар. Холобур, Дьылҕа кинигэтин тааһа баар. Олох арыллыбыт кинигэ курдук моһуоннаах сымара таас турар”.

Чириков: «Ити таас киһи дьылҕатын уларытыан сөп. Эбэтэр муна-тэнэ сырыттахха суолгар туруоран биэрэр кыахтаах.  Ийэлэр барахсаттар иһэр-аһыыр уолаттарын дьылҕатын  уларытаары кэлэн көрдөһөр түгэннэрэ баар буолааччы».

Айылҕалаах ыччат хас да таас суолтатын аахпыттарын кэпсииллэр: «Илиигинэн даҕайдыҥ да, араас информация кутуллан барар. Сорох таас баайы-дуолу тардар эбит. Кимиэхэ эрэ таптал тааһа, кимиэхэ эрэ оҕо ымыыта наада. Ким эрэ сирдээҕи аналын көрдүүр… Араас суолталаах таастар бааллар».

Араас-араас дьылҕалаах, үлэлээх-хамнастаах, саастаах дьон кинилэр бөлөхтөрүгэр киирбиттэр. Бэл, түөрт саастаах оҕо, кыайан көрбөт уол, сэттэ ыйдаах хат ийэ кинилэри кытары хайаны дабайбыттар.  Ону ааһан хаһан да Киһилээх хайатыгар тахсыбатах олохтоохтор, турбаза үлэһиттэрэ, бу ыччаты кытары дабайсыбыттар.

Олох бүтэйбин диэн барсыбыт дьон онно тиийэн арыллан хаалбыттар, туох баар айылҕалара уһуктан бэйэлэрэ да соһуйбуттар. «Бары холбоһон Сири ыраастаатыбыт, көрүүлэннибит, сиэр-туом толордубут. Хас биирдии илдьэ барбыт дьоммутун кытары үлэлээтибит. Киһи кыһалҕата араас буоллаҕа. Хас биирдии кыһалҕа барыта эмоцияттан, санааҕыттан тутулуктаах. Өбүгэлэргиттэн кэлэр араҥаччы эбэтэр харгыс, сиргэ кэлбит аналы толоруу – бу барыта биһиги олохпутугар быһаччы дьайар. Киһилээх курдук сирдэргэ киһи күүһэ хас да төгүл улаатар, дьайар кыаҕа үрдүүр. Ол ону кытары үлэлэстибит. Махтаннылар ахан», – дииллэр.

Турбазаҕа үлэлиир дьон кэпсииринэн, хаһааҥҥытааҕар да Киһилээххэ бу ыччат барбыт кэмигэр куйаас турбут. Бырдах, үөн суох, халлаан куйаас, бэл хайа уутунан утахтанар Туостаахха сөтүөлээн, салгын сиэн хаһан да буолбатах куйааһы түһэрэн кэлбиттэр.

Арай кэлэр күннэригэр ардах барбах таммалаан ааспыт. «Хайдах эрэ илгэлээх, сылаас уулаах ибир ардах сайа охсон ааста», – дэһэллэр.

Дойду оҕолоро турбаза үлэһиттэрин, Дьааҥы дьонун, олус сөбүлээн кэлбиттэр. Наһаа ыраастар, оҕо курдук үөрүнньэҥнэр, кыраттан хомойоллор, санаабыттарын барытын кыбыстыбакка этэ-тыына сылдьаллар, тугу да хоннорботтор, кэтэх санаалара суох диэн. “Ася маһынан оттуллар оһоххо тугу барытын астыыр. Кустара, балыктара, эттэрэ минньигэһиин! Хаһан да итинник минньигэс кус-балык сиэбэтэхпит!”.

Сылгыһыт, сирдээччи Сэмэнчик атынан хатааһылаппытын,  булчут Ньукулай Туруук хайа анныгар былыргы номохтору кэпсиирин долгуйа ахталлар. Гид Наана Киһилээх иччитигэр холбонор кыахтаах эбит. «Эчи, куолаһа ырааһын, тыына уһунан, оһуокайа чэпчэкитин! Наана барыбытын турукпутун кэтээн-манаан, имэрийэн-томоруйан бүөбэйдии сырытта».

Булчут Ньукулай бараммат номохторо

Сэмэнчик Долгун ата

В.Х.Чириков: «Сэмэнчикпит быйыл Табалаах диэн ыраах нэһилиэккэ тиийэн, ыһыахха биир күн алта дистанцияҕа ат сүүрдэн, бириис бөҕөтүн хомуйан кэлбитэ. Атын баайбакка да үргүлдьу хонууттан илдьэ барбыта. Көр, ол курдук Дьааҥы сылгыта кырдьыктыы даҕаны быстыбат сындааһыннааҕын, уостубат тыыннааҕын көрдөрдө».

Светлана: «Бөлүүн сүгүн утуйбатым, ытаатым. Эһиги бараргытыттан», – диэн үлэһиттэр сайыһа хаалбыттарын сөҕө-манньыйа кэпсиир. Биһиги, куорат дьоно, ити оҕолуу ыраас майгыбыт сүтэрбиппит. Киһи сүрэҕинэн олоруохтаах. Сүрэх хаһан да албыннаабат, муннарбат, сүрэх этэрэ саамай сөп, дьиҥ буолар».

Оҥорбут курдук бу манна тиийбит 28 киһи бэйэ-бэйэлэрин кытары ситимнээхтэр эбит. Бу иннинэ бэйэ-бэйэлэрин харахтаан көрбөтөх, кулгаахтаан истибэтэх кыргыттар өбүгэлэрэ биирин Киһилээххэ тиийэн билбиттэр. Элбэх аньыы-хара состоруулаах өбүгэлэрин тыынын ыраастаабыттар. Сорох бүтэй дьон Киһилээххэ тиийэн эттэрэ-сииннэрэ аһыллан, түүллэнэн-биттэнэн сөхтөрбүттэр. «Бастаан Света тугу эрэ гони гынар дии санаабытым, онтум манна кэлэн баран гони гыммат эбит диэн итэҕэйдим, бэйэм көрдум”, – диэн күллэрбит уолу кэпсииллэр.

Бу иннинэ Дархан, Светлана уонна кинилэр доҕотторо Харама Хайатыгар баран сиэр-туом оҥорбуттара. Кинилэр суолларын алгыһынан аспыт үс Амма дьахтара арай онно Киһилээххэ эмиэ тиийбиттэр: «Этиттэрии курдук сурах кэлбитэ – эдэр удаҕаттар, ойууттар Харама Хайатын, Кыыс Амманы  ыраастыы кэлиэхтээхтэр, саламата ыйаан, алгыс түһэрэн суолларын аһыҥ» диэн. Ону толорбуппут».

Эдэр дьон көрүүлэммитинэн, Саха сирин иччитэ – эр киһи, кини сүрэҕин чопчута таптала – Кыыс Амма эбит: «Өөр да өр арахса сылдьан баран көрүстүлэр. Хайаҕа тахсан сиэр-туом оҥорбуппут, ол бүтүүтэ туман бөҕө түспүтэ, аллараа хайа тэллэҕэр хаалбыт дьон – тумаҥҥа сахалыы таҥастаах дьон оһуохайдаан долгулдьуһа сылдьаллара көстүбүтүн этэллэр. Онтон  сиик көтүүтэ Харама Хайаҕа көстөр кыыс сирэйэ күн уотугар мичилийэн турара».

***

Владимир Чириков Адыаччыга баар музей туһунан кэпсиир: «Дьикти экспонаттар бааллар. Былыргы кыыллар сэмнэхтэрэ. Ол кыыллар уҥуохтара барыта бу Адыаччыттан булуллубуттара. Үрүҥ слон (мамонт буолбатах) уҥуоҕа кытары баар. Ол ала-чуо слон уҥуоҕа буоларын Ленинград учуонайдара бигэргэтэн тураллар. Аны Зоргелия диэн ааттаммыт кыыл сэмнэҕэ баар. Ол кыылы аан бастаан  Австрия учуонайа булан чинчийбит эбит. Итинтэн сиэттэрэн эттэххэ, урут манна субтропик да буолбакка, тропик дойдута эбит». Онон Саха сирэ, чуолаан Дьааҥы, дьикти айылҕалааҕа аныгы науканан дакаастаммыт.

Ойуун маһа диэн баараҕай мас туһунан кэпсииллэр. Ол кэрэх мас Черскэй уонна Дьааҥы сис хайаларын быһа охсуһар сиригэр үүммүт эбит.

Баатаҕайтан 7 биэрэстэлээх сиргэ Провал диэн хаартыската интернети толорбут сир баар.  Ирбэт муус ирэн сүрэх курдук моһуоннанан дьөлө түспүт. Аһаҕас эттээх дьон ону тулуйбаттар эбит. Сир ытыыра-соҥуура бэрт диэн.

Киһилээх хайатыгар тахсыы эмиэ бэйэтэ туспа тургутуу буолбут. Күнүс 2 чаастан саҕалаан хааман киэһэ 10 чааска базаланар сирдэригэр тахсыбыттар. Хата ол сиргэ атырдьах ыйыгар түүн сырдык буолан абыраабыт.

Ыччат сиэр-туом ыыппытын кэннэ араас дьиктилэр саҕаламмыттар. Халлааҥҥа руналар тахсаллар эбит. «Ону Дархан ааҕар, үөрэммитэ», – дэһэллэр. Унньуктаах хайаны дабайыы кэнниттэн сарсыныгар хамсаабат гына көһүйэрбит буолуо диэбиттэрэ, хата түүн сорохторун көстүбэт илбииһиттэр кэлэн илбийэн, сарсыныгар оҕунуохтаммыт чороон курдук сабыс-саҥа буолан турбуттар.

-Киһи налыйан хаалар эбит. Төбөҕөр туох да санаа суох. Киһи бу Орто дойдуга эрэ эмоцияны билэр: кыыһырары, үөрэри, хомойору, кыйаханары, долгуйары. Анараа эмоция диэн суох, барыта биир тэҥ. Элбэҕи биллибит, көрдүбүт, – диэн эдэр дьон этэр. Өссө Киһилээххэ иккитэ баран кэлиэхтээхтэрин, үс сыл суьбуруччу сиэр-туом ыытыахтаахтарын этэллэр.

Владимир Христофорович:  «Киһилээх түөрт сыл сынньанна. Сынньанан, ыраастанан, ыанньыйан баран дьэ эмиэ дьоҥҥо аһылынна. Бу Дарханнаах Света группаларыгар мин кыыһым Жанна  барса сырытта. Улаханнык астынан, дуоһуйан, билэн-көрөн кэллэ. Аныгы кэмҥэ айылҕалаах оҕолор элбээбиттэриттэн, үчүгэйи, үтүөнү оҥорор баҕалаахтарыттан наһаа үөрэбин. Өссө да Киһилээх дьону аһа, сөхтөрө туруо дии саныыбын. Дьааҥыга өссө дьикти сирдэр бааллар. Суолун-ииһин тобуллахпытына кыһыҥҥы Киһилээҕи эрэ буолбакка, өссө да атын сирдэри, холобур, толуу  эрэбиинэ үүнэр сис тыатын дьоҥҥо көрдөрүө этибит».

Сыыдам тыылаах Макаар

Тайаана талааннаах тарбаҕа алгыс түһэрэр

Светлана, Дархан: «Туризм диэн аралдьыйыы эрэ буолбакка, духуобунай ис хоһоонноох буолуохтаах. Чуолаан, Саха сиригэр. Биһиги дойдубут олус күүстээх, киһи-аймахха суолталаах улахан Сүдү Билии кистэнэ сытар сирэ. Ол билиини дьоҥҥо аһыахха, тарҕатыахха наада. Кэмэ кэллэ».

Айылҕалаах ыччат мантан антах духуобунай туризмы сайыннарар баҕалаахтар. Киһилээх туһунан билигин устубут материалларын монтажтыы, хаартыскаларын таҥа сылдьаллар. Сотору интернет ситимигэр угуохтара. Кинилэр контактарын социальнай ситимнэртэн булуоххутун сөп.

***

Туйаара НУТЧИНА,

Aartyk.Ru