Прокопий ЧУУКААР: Хаһыаты барытын аахпаппын

Ыалдьыт.

«Мааны ыалдьыт» диэн өйдөбүл сахаҕа былыр-былыргыттан баар. Дьиэлээхтэр ис-истэриттэн сөбүлүүр, ытыктыыр, ыалдьыттыы кэлэрин күүтэр-кэтэһэр киһилэрэ. Мааны ыалдьыт тумна хаамтаҕына, дьэ, сири-буору хаһаҕын: тугу алҕаһаатым, ханна сыыһа тутуннум?

Иллэрээ сыл сарсыарда үлэбэр кэлэн иһэн, эрэдээксийэттэн оргууй аҕай, сэрэммиттии, хаһааҥҥыта эрэ бэркэ билэр киһим тахсан иһэрин хараҕым таптыы, уруургуу көрбүтэ да, кимин таайбатаҕым. Киһим ыраатан баран, саарбахтаабыт курдук, кэннин эргиллимэхтиир, тугу эрэ саарыыр курдук, тэпсэҥниир. Ол да буоллар быыкаа чалбах оҕото сытарын бэрт ырааҕынан тумнан, оргууй аҕай салгыы хаама турда…

Кабинеппар киирбитим, остуолга илиинэн суруллубут хас даҕаны ыстатыйа, ону кытта былыргы хаһыаттартан вырезкалар сыталлар. Чуукаар эбит! Бу үөрүүнү! Мааны ыалдьыт сиэринэн, өссө үтүө сонун, кэрэ кэпсээн кэһиилээх!

Манна диэн эттэххэ, эрэдээксийэбит куорат кииниттэн ыраах көһөн, элбэх да мааны ыалдьыппытын сүтэрдибит. Хата, Чуукаар барахсан, били, кинигэтин аата этэринии, «уол оҕо уон уһуктааҕа» буолан, булан кэлээхтээбит. Хаһыатчыкка сонун ааптар, сонун суруйуу – булчукка Байанай бэлэҕин кэриэтэ буоллаҕа. Онтон ыла Прокопий Чуукаарбыт хам-түм кэлэн үөрдэр. Куһаҕана диэн, бэйэтин кэминэн охсон, ирэ-хоро кэпсэтиэн, уруккуну-хойуккуну санаһыан баҕарара буолуо да, ол биһиги, бириэмэни сырсартан ордубат аныгы дьон, киһилии кэпсэтэр үһүбүт дуо…

Оттон, дьиҥэр, Прокопий Чуукаар – бу биһиги «Киин куорат» хаһыаппыт аҕалаатар аҕата буоллаҕа. 1999 сыллаахха «Эхо столицы» хаһыат тахсыбытыгар, оччотооҕу мэр Илья Михальчугу киин куорат сахалыы тылынан тахсар хаһыаттанара булгуччулааҕын итэҕэтэн, бу хаһыат төрүттэннэҕэ.

– Прокопий Яковлевич, оччотооҕу «Киин куоракка» суруйааччылар хото бэчээттэнэллэрэ. Бүгүн биһиэхэ ол кыаллыбат…

– Ханна бардым да, суруйааччылардыын сибээспин, «Өлүөнэ сарсыардата» литературнай сыһыарыыбын кыбына сылдьарым. Моисей Ефимовтыын Бэчээт дьиэтигэр биир кабинекка олорбуппут. Киниттэн суруйааччылартан матырыйаалла хомуй диэн көрдөспүппүн, үөрүүнэн ылыммыта. Онон литература өттүнэн баҕас матырыйаал киирэ турара. Ол оннугар куорат сонунун дэҥ таһаарар этибит. Куорат сахалара хаһыаты урут да аахпаттара, билигин даҕаны аахпаттар.

Бэйэм эрэдээксийэҕэ биир да ыстатыйабын суруйбатаҕым. Наар сарсыарда эрдэ туран эбэтэр түүн дьиэбэр суруйар идэлээҕим. Биирдэ эмэ миэстэ толугураатаҕына, балаһа тематыгар хоһоон дуу, кыра ыстатыйа дуу бэлэмниирим. Ол туох аанньа буолуой. Олору көрүөхпүн да баҕарбаппын. Билигин даҕаны сарсыарда 4 чааска туран үлэлиибин, хаһыат ааҕабын, телевизор көрөбүн.

– Ханнык хаһыаттары ааҕаҕын?

– Элбэҕи атыылаһар кыах суох, биэнсийэм кыра. Онон «Эхо столицы», «Кыым» уонна «Киин куорат» хаһыаттары эрэ ааҕабын. Ону даҕаны аҥаар кырыытыттан аахпаппын. Рубрикалар ааттарын, матырыйааллар төбөлөрүн көрөбүн, ону сэҥээрдэхпинэ биирдэ ааҕабын. Мин санаабар, хаһыаты бүтүннүү ааҕа олорор киһи суох буолуо. Бэл, Москваҕа Литература институтугар үөрэнэ сылдьан бэриллэр литератураны барытын ааҕар кыаллыбат этэ. Ыксаан, диагоналынан ааҕарга үөрэтэр кууруска сылдьыбытым.

– Биэнсийэҥ тоҕо кыраный?

– Биэнсийэҕэ тахсар сылбар кыаммат буолбут ийэбин оҕолообутум. Онон билигин мөһөөк сэттэ уон эрэ биэнсийэлээхпин.

– ?

– Ээ, 17 тыһыынча. Наар бэйэм кэмминэн ааҕабын…

– Бэйэм кэмим диэн, сэбиэскэй кэми ааттыыр буоллаҕыҥ?

– Үһүс үйэбэр олоробун дэнэбин. Ол туһунан хаһыакка кытта суруйан турабын. Муус түннүктээх, буор муосталаах туруорбах балаҕаҥҥа үөскээбитим, мас дьиэҕэ оскуолатааҕы сылларым ааспыттара, онтон бу таас үйэҕэ кэллим. Ол да буоллар бэйэм кэмим диэн сэбиэскэй кэми ааттыыбын. Үөрэхтэммит, үлэһит буолбут, биир-биир кинигэлэрим тахсан барбыт, оҕолорум төрөөбүт кэмин.

– Ол да буоллар коммунист партиятыгар киирбэтэх эбиккин дии…

– Түөртэ киллэрэ сатаабыттара. Достойнайым суох диэн санааттан аккаастаабытым. Мин толкуйбунан, партияҕа чиэһинэйтэн чиэһинэй, сүрэхтээх-бэлэстээх, үлэһит, наар положительнай эрэ дьон киириэхтээхтэрэ.

Бэйэбин, речниктээбит эҥин буолан, маатыра арааһын билэн, атын училищелары кытта охсуһан эҥин, достойнайа суоҕунан ааҕынарым.

– Оччотугар сорох дьону «сирэр» буолуоҥ…

– Ээ, дьэ, ол баар этэ. Партия аҥаар да атаҕар тиийбэт диир киһим элбэх этэ… Ол да буоллар билигин коммунист партиятыгар киирбэтэхпин кэмсинэбин. Оччолорго биир эрэ партия баар буолан, партиялаах буолаххына, киһи буолаҕын, дьон тэҥинэн сылдьаҕын. Арай биһиги курдук идэлээхтэри, партияҕа киллэрэн баран, ыраах хоту биир илиистээх хаһыат таһаартара ыыталлара. Онтон өрүттүбүт суоҕун кэриэтэ. Арай Ньукулай Хаабыһап барахсан эҥин Усуйаанаттан туох да буолбакка кэлбитэ. Мин кэргэммиттэн, партияҕа киирдэхпинэ, хоту ыыттахтарына, барсыаҥ дуо диэбиппин, аккаастаабыта. Ону соҕотоҕун тоҕо барыамый…

– Суруйааччылар сойуустарыгар эмиэ төрдүс дуу-хаһыс дуу сырыыттан сөбүлэһэн киирбит этиҥ. Бэйэҥ даҕаны эттиҥ да этириэс майгылааххын быһыылаах…

– Оттон ол иһин кылгас сонноно сырыттаҕым буолуо.

– Речной училищеҕа сахалар билигин да аҕыйахтар, оччолорго биир-икки киһи үөрэнэрэ…

– Маатыраны сатаан, тулуйан үөрэммитим буолуо диэн күлэбин.

– Күн бэҕэһээ үрэх баһыттан кэлбит оҕо нууччалыы да билбэт буолуоҥ, маатыраҕа хайдах үөрэнниҥ?

– Ээ, начаас сэттэлии этээстээҕи түһэрэр буолтум. Киһи куһаҕаҥҥа ордук түргэнник үөрэнэр.

– Сэттэ этээстээх диэн саамай элбэҕэ дуо?

– Бэркэлээтэҕинэ, тоҕус этээстээх буолуон сөп. Уоннааҕыта барыта ол вариацията. Эбэҕин-сабаҕын. Онон эрэ кэпсэтэ сылдьыбыт киһи билэр буоллаҕым. Училищены бүтэрэн баран өссө икки навигацияҕа Бодойботтон Лаптевтар муораларыгар тиийэ рулевой-моториһынан устубутум. Куһаҕана диэн, онтон тыҥа ыарыһах буолан, икки сыл санаторийга эмтэнэн, Бүлүү училищетыгар үөрэнэр сылларбар сүүрүүнэн дьарыктанан аһарыммытым.

– Прокопий Яковлевич, литератураҕа сүрэхтээбитэ диир киһилээххин дуо?

– Институкка үөрэнэрбэр саамай көмөлөспүт киһим – Сэмэн Руфов. Кыһыҥҥы уонна сааскы сессиям саҕана Суруйааччылар айар дьиэлэригэр кэллэҕинэ, боппуруостарбын туппутунан киниэхэ тиийэрим. Биир ороҥҥо сэргэстэһэ сытан эрэн геройдар ааттарыгар тиийэ 60-ча боппуруоспун кэпсээн биэрэрэ. Умнубатын сөҕөбүн. Онтон төһөнү иилэн ылбыппар бэйэм эбэн-сабан, кырата «4» сыананы ыларым. Чуукаар диэн ааты эмиэ кини маҥнайгы кинигэбин бэлэмнии сылдьан булан биэрбитэ. Олохпут тухары алтыһан кэлбиппит. Онтубун тиһэх суолугар атаарбатахпыттан хомойобун. Үөһээ Бүлүүгэ кистии баралларыгар илдьибэтэхтэрэ…

– Москваҕа үөрэнэр сылларгар суруйааччы Николай Габышев «Москваны биэс тарбаҕын курдук билэр уол» диэн ааттаабыт эбит…

– Өрөбүллэрбэр сахалар түһэр гостиницаларыгар тиийэн, бэйэм тылланан, Москваны көрдөрөр идэлээҕим. Ону ол Ньукулай Хаабыһап инньэ диэбит сурахтааҕа. Хантан билиэм баарай, бэйэм маршруппунан сырытыннарар буоллаҕым. Ол гынан баран саамай күүспүнэн илдьэ сылдьар сирим – Новодевичей кылабыыһа этэ. Онно Винокуров диэн саха киһитэ поспред уҥуоҕуттан аҕыйах миэтэрэлээх сиргэ Сталин кэргэнэ Аллилуева уҥуоҕа баара.

– «Гидтээн» харчылаһар этиҥ дуо?

– Ээ, өйгө да суох буоллаҕа. 28 солкуобай истипиэндьийэлээхпин, ону кытта ийэм 20 солкуобай биэнсийэтиттэн кырыйан ыытара. Хата, Сэмэн Даниловтаах кэллэхтэринэ, анаан-минээн хосторугар хаалларан, аһаталлара. Сэмэн Петрович диетанан аһыыр буолан, кэргэнэ барахсан батыһа сылдьара.

– Прокопий Яковлевич, бэйэҕин дьоллоох киһинэн ааҕынаҕын дуо? Бэйэҥ этэриҥ курдук, үһүс үйэҕэр олордоҕуҥ дии.

– Ким билэр… Икки оҕолоохпун, сиэннэрдээхпин. Бары сахалар. Сахалыы саҥараллар. Дьоллоох буолуом… Бу тахсаары турар «Олоҕум кэрчиктэрэ» саҥа кинигэбин кыыһым бэйэтэ ааҕан, тутан-хабан таһаартаран эрэр. Ол эмиэ дьол.

– Прокопий Яковлевич, биһиги хаһыаппытын төрүттээбит, хаһыаппыт аатын толкуйдаабыт, бэл, гороскоп харамайдарын ааттарын тылбаастаабыт аҕалаатар аҕабыт! Эн талааҥҥар, үлэһит сүрэххэр, мас хайдыбытыныы көнө майгыгын ытыктыыбыт, бараммат кэпсээн кэһиилээх мааны ыалдьыт буолан, биһиги хаһыаппытын кытта сибээскин быспаккар баҕарабыт!

***

Галина НОВИКОВА,

Киин Куорат