Улуу Кыайыы модун санаата

Уодаһыннаах сэрии сыллара сахаларга өтөрүнэн өрүһүммэт улахан ыар охсууну аҕалбыта. Архыып дааннайдара туоһулуулларынан, 1941-1945 сс. 96 тыһыынчаттан тахса киһи сырдык тыына быстыбыта. Онтон 58 тыһыынчата сэрии уот толоонугар буолбакка, бэйэлээх бэйэтин алааһыгар, сыһыытыгар хоргуйан өлбүтэ. Саамай элбэх киһи Сунтаарга, Ньурбаҕа хоргуйан өлбүт. Дьэ сүрдээх. Хата Илья Винокуров Сталиҥҥа сурук суруйан сахалары аччыктааһынтан быыһаан турар.

Оттон сэриигэ 37 965 киһи баран охтор. Саха саллаата Ийэ дойдуга бэриниитэ, таптала, эр санаата, хорсуна 75 сыл тухары аар-саарга аатыран уос номоҕо буолан, сурукка тиһиллэн, киинэҕэ сүһүллэн кэллэ. Оннук да үйэлэр тухары салҕанан бара турдун.

Сэбиэскэй норуот аҥардас санаатын күүһүнэн, хайаан да кыайыыга эрэбилинэн – бу амырыын, түүлэ да, илэтэ да биллибэт киһи-аймах өлөр-тиллэр идэмэрдээх иэдээниттэн икки атахтааҕы барытын быыһаабыта саарбаҕа суох. Санаа күүһэ, кут-сүр бөҕөтө тыылга хаалбыт дьону түүннэри-күнүстэри силиитэ ууллуор диэри үлэлэппитэ, санаа күүһэ Кыһыл армия байыаһын  Улууканнаах Кыайыыга сирдээн Берлиҥҥэ тиэрдибитэ.

…Аныгы дьону ол сыллардааҕы кэмҥэ умса астахтарына эһэлэрбит курдук тиһэх тыыҥҥа диэри буулаҕа эр санаалаах дойдубут туһугар тыыммытын толук ууруох этибит дуу, эбэлэрбит курдук, аччык оҕолору батыһыннаран, кырбас килиэп тоорохойунан үссэнэн күнү-түүнү аахсыбакка үлэлиэх этибит дуу… Сэбиэскэй былаас төрүттэммитин кэннэ, баара-суоҕа 20 сыл устатыгар  муҥура суох Аҕа дойдутугар бэриниилээх, үтүө суобастаах, сүдү сүрэхтээх, модун тулуурдаах, кэрэ ыралаах бүтүн көлүөнэ иитиллэн тахсыбыта. Оттон эстибитин кэннэ 30 сыл ааста. Туох санаалаах-идеологиялаах, талаһыылаах-дьулуурдаах дьон-норуот буоллубут?

История чахчыта, история учебниктарыттан буолбакка, аҕаттан-ийэттэн оҕого, эһэттэн-эбэттэн сиэҥҥэ бэриллэн, утумнанан истэҕинэ сүрэххэ-быарга иҥэр. Бу Улууканнаах Кыайыыны уһансыбыт, аҕалсыбыт дьоммутун өрүү саныы-ахта сырыттахпытына, кинилэр тустарынан ыччаттарбытыгар кэпсии-көрдөрө сырыттахпытына эрэ дьиҥнээх история умнуллуо, суураллыа суоҕа.

Ыам ыйын 9 күнүгэр өссө биирдэ саныаххайыҥ, эһэлэрбитин-эбэлэрбитин, абаҕаларбытын-таайдарбытын, саҥастарбытын-эдьийдэрбитин.

Василий ГОРОХОВ, общественник:

-Эһэм Баһылай , бэйэм Баһылай , кыра уолум Баһылай.
Эһэбит Василий Николаев сапёр этэ. Улахан Аан. 1941 с. хомуурга барбыта, 1944 с. улаханнык бааһыран, инбэлиит буолан дойдутугар төннүбүтэ. Муоста тута сырыттахтарына немец самолеттара кэлэн буомбалаан , муоста сууллан, кинини баттаан госпитальга киирбит. Сыл аҥара сытан, инбэлиит буолан кэлбитэ. 1980 сыл өлбүтэ. Хос сиэнэ эмиэ эһэтин аатынан Баһылай диэн ааттана сылдьар.
Грузин доҕоро кинжал бэлэхтээбит этэ. Ону оҕо сылдьан наар ымсыырар этим. Немецтэри улуу сэрииһиттэр диир этэ. Оннук дьону сэбиэскэй норуот кыайбыта.

Наталья КЫЧКИНА, суруналыыс:

– 1943 сыллаахха бэбиэскэ тутан аҕабыт Константин Борисов баара-суоҕа 20 сааһыгар дьонун-сэргэтин, тапталлаах Быйды эбэтин хаалларан, Ийэ дойдутун чиэһин көмүскүү барбыта. Аҕабыт стрелковай полкаҕа түбэһэн рядовойунан сулууспалаабыт. Кинилэр чаастара сатыы походка кыттыбыта. Монголия истиэбин, кумаҕын уҥуордаан, Хинган сис хайатын туораан, Кытай сиригэр тиийбиттэр. Онно дьоппуоннарга соһуччу саба түһэн улахан утарсыыта суох бэриннэрбиттэр.

Ити унньуктаах уһун айаҥҥа, сымыыт буһар сыралҕан куйааһыгар саха хаарыан уолаттара, ону тэҥэ нуучча ньургун ыччаттара өстөөх буулдьатыттан буолбакка, умайар уот куйааска иһэр да уулара суоҕуттан, аччыктаан, бырдылара быстан, сэниэлэрэ эстэн суорума суолламмыттара. Олус утатан түүҥҥү походка таҥастарын устан сиргэ быраҕаллара, онтулара арыт сииги ыллаҕына ону оборон, соттон, харахтара арыый сырдыыра диэн аҕабыт ахтара үһү. Ити курдук эрэйи-муҥу көрөн, Сталин илии баттааһыннаах Махтал сурук тутан, Ийэ дойдутун чиэһин көмүскээн, ытык иэһин төлөөн, 1947 сыллаахха дойдутугар эргиллэн кэлэр.

Марфа ЛЫТКИНА, “Сайдам” кинигэ кыһатын дириэктэрэ:

– Эһэбит, кэргэним Валерий Лыткин аҕата –  Василий Сергеевич Лыткин 1920 сыллаахха сэтинньи 19 күнүгэр Евдокия Ивановна уонна Сергей Иннокентьевич Лыткиннарга Алаҕар нэһилиэгин Кыаттама алааһыгар күн сирин көрбүтэ. 1942 сыллаахха Чурапчы педучилищетын бүтэрээт, Амма оройуонун Амма-Наахара сэттэ кылаастаах оскуолатыгар (Өнньүөс) учууталынан ананан барбыта уонна күһүн Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллыбыта. Мальтаҕа полковой оскуоланы бүтэрэн, младшай сержант званиелаах 306-с стрелковай дивизияҕа станковай пулемет командирынан фроҥҥа атаарыллыбыта. III-с Украинскай фронт чаастарын састаабыгар киирэн Харьков куорат туһаайыытынан Николаев куоракка диэри өстөөҕү үүрсүбүтэ. Ол кытаанах киирсиилэргэ саас 1943 сыллаахха Дергачи диэн дэриэбинэ иһин өстөөҕү утары алта күннээх кыргыһыыга ыараханнык бааһыран, Улан-Удэ куоракка кэлэн госпитальга эмтэммитэ. Онтон үтүөрэн баран 1944 сыл сайыныгар Белоруссияны босхолуур иһин кыргыһыыларга кыттыбыта. Гомель куорат таһыгар иккиһин бааһыран, госпитальга эмтэммитэ. Онтон 1944 сыл бүтүүтэ Варшаваны босхолооһуҥҥа кыттыбыта.

1946 сыл ахсынньытыгар Берлинтэн демобилизацияланан дойдутугар кэлбитэ. Сэрииттэн сержант званиелаах, «За боевые заслуги”, “За освобожденин Варшавы”, “За победу над Германией”, “За взятие Берлина” бойобуой мэтээллэрдээх эргиллибитэ.